Deiziadur republikan gall

Ur skouerenn eus an Deiziadur republikan, e mirdi istor Lausanne.

An Deiziadur republikan gall a oa un deiziadur a voe krouet hag implijet da vare an Dispac'h gall, goude staliadur ar republik e Bro-C'hall. Implijet e voe e-pad 12 vloaz, adalek dibenn 1793 betek 1805, hag e-pad 18 devezh gant Kumun Pariz e 1871.

Ijinet e oa bet evit diverkañ ar roud eus ar gouelioù relijiel diouzh an deiziadur hag evit lakaat da dalvezout ar sistem dre zek, a oa bet lakaet da dalvezout evit ar muzulioù (metr, litr, lur gall...).

Gant an Deiziadur republikan gall e voe kemmet anv ar mizioù hag an devezhioù. Rannet e oa ar bloavezh etre daouzek miz, tregont devezh e pep hini, gant pemp pe c'hwec'h devezh ouzhpenn, anvet Sans-culottides, e dibenn ar bloavezh.
Pep miz oa rannet etre tregont devezh (teir gwezh dek). Anvet e oa an devezhioù-se gant anvioù savet diwar elfennoù latin : primidi, duodi, tridi, quartidi, quintidi, sextidi, septidi, octidi, nonidi, décadi. An dekvet devezh-se a oa lakaet evit derc'hel lec'h ar Sul. D'an devezh-se e ranke an holl diskuizhañ ha kemer perzh er c'hoarioù gourc'hemennet gant ar gouarnamant. Paouezet e voe d'ober gant an anvioù-se e 1802 (bloavezh X).

Bloavezhioù

Kregiñ a rae ar bloavezh da gedez Gwengolo. Deiz kentañ ar bloaz e oa deiz kentañ miz "Mendem". Lakaet e voe niverennoù d'ar bloavezhioù, gant sifroù roman. An 22 a viz Gwengolo 1792 e voe deiz kentañ ar bloavezh I.
Paouezet e voe d'ober gant an deiziadur republikan-se d'ar 1añ a viz Genver 1806, da lavaret eo d'an deiz goude an 10 Nivôse An XIV.

Mizioù

Gant ar barzh ha politikour gall Fabre d'Églantine (1750-1793) e voe ijinet anvioù nevez mizioù ar bloaz.
Setu o anvioù republikan, gant un displegadenn e brezhoneg (EK, war-lerc'h an anvioù a gaver er romant Emgann Kergidu).

• Mizioù an diskar-amzer (en -aire)
  • Vendémiaire (22 a viz Gwengolo ~ 21 a viz Here) - Miz ar vendem, miz Mendem (miz ar vendaich, EK)
  • Brumaire (22 a viz Here ~ 20 a viz Du) - Miz ar vrumenn, ar brumennoù
  • Frimaire (21 a viz Du ~ 20 a viz Kerzu) - Miz ar frim, ar yenion
• Mizioù ar goañv (en -ose da gentañ, en -ôse goude)
  • Nivôse (21 a viz Kerzu ~ 19 a viz Genver) - Miz an erc'h
  • Pluviôse (20 a viz Genver ~ 18 a viz C'hwevrer) - Miz ar glav (EK)
  • Ventôse (19 a viz C'hwevrer ~ 20a viz Meurzh) - Miz an avel
• Mizioù an nevez-amzer (en -al)
  • Germinal (21 a viz Meurzh ~ 19 a viz Ebrel) - Miz ar sev (miz ar séan, EK)
  • Floréal (20 a viz Ebrel ~ 19 a viz Mae) - Miz ar bleuñv (EK)
  • Prairial (20 a viz Mae ~ 18 a viz Mezheven) - Miz ar pradoù
• Mizioù an hañv (en -idor)
  • Messidor (19 a viz Mezheven ~ 18 a viz Gouere) - Miz an eost
  • Thermidor (19 a viz Gouere ~ 17 a viz Eost) - Miz ar wrez
  • Fructidor (18 a viz Eost ~ 16 a viz Gwengolo) - Miz ar frouezh

Deizioù

Deiziadur 1794, skeudennet gant Philbert-Louis Debucourt 1755-1832

Ne voe ket trawalc'h da Fabre d'Églantine avat ; evit pellaat muioc'h c'hoazh diouzh an Iliz ez ijinas erlerc'hiañ termenoù a denn d'ar gounezerezh ha d'ar maezioù ouzh anvioù ar sent a oa bet gouestlet pep devezh ar bloavezh dezho. Calendrier rural, "deiziadur kouerel", a voe graet eus an deiziadur-se neuze.
Pep quintidi, da lavaret eo 5^vet, 15^vet ha 25^vet devezh pep mizvezh, a oa gouestlet d'ul loen ; pep décadi, da lavaret eo 10^vet, 20^vet ha 30^vet devezh pep mizvezh, a oa gouestlet d'ur benveg. Anvioù danvezioù a dalvez evit al labour-douar hag ar sevel-tiez a voe dibabet evit Nivôse, kentañ mizvezh ar goañv.

Setu amañ skouer degad kentañ miz Vendémiaire, da lavaret eo degad kentañ ar bloavezh republikan :

• Primidi, "devezh kentañ", devezh ar rezin ;
• Duodi, "eil devezh", safron ;
• Tridi, "trede devezh", kistin ;
• Quartidi, "pevare devezh", digounnar (Colchicum autumnale) ;
• Quintidi, "pempvet devezh", marc'h ;
• Sextidi, "c'hwec'hvet devezh", balzam ;
• Septidi, "seizhvet devezh", karotez ;
• Octidi, "eizhvet devezh", pasvoulouz (Amaranthus caudatus) ;
• Nonidi, "navvet devezh', panez ;
• Décadi, ""dekvet devezh", beol.

An deiziadur kouerel

Setu amañ, renket dre rannamzerioù, Calendrier rural ar Republik, a grog dre ar 1^añ a viz Vendémiaire (diwar al latin vendemia, "mendem"), devezh ar rezin – an 22 a viz Gwengolo – hag a echu gant an 30 a viz Fructidor, da lavaret eo ar 16 a viz Gwengolo, devezh ar baner.

• Kemm-digemm eo ar c'henglotadur etre an deiziadur-se hag an deiziadur gregorian a implijomp ; bez' e c'hall devezh kentañ ur miz "republikan" bezañ etre an 18 hag an 22 eus ur miz gregorian, diouzh ar bloaz – ur c'heitad eo ar c'henglotadur a roomp amañ eta.
• Gant al livour Louis Lafitte (1770-1828) e voe aozet ar skeudennoù, a voe engravet gant Salvatore Tresca (1750-1845) etre 1797 ha 1798.

Diskar-amzer

Vendémiaire 22 a viz Gwengolo – 21 a viz Here 1 22 MEU Raisin 2 23 MEU Safran 3 24 MEU Châtaigne 4 25 MEU Colchique 5 26 MEU Cheval 6 27 MEU Balsamine 7 28 MEU Carotte 8 29 MEU Amaranthe 9 30 MEU Panais 10 01 HER Cuve 11 02 HER Pomme de terre 12 03 HER Immortelle 13 04 HER Potiron 14 05 HER Réséda 15 06 HER Âne 16 07 HER Belle-de-nuit 17 08 HER Citrouille 18 09 HER Sarrasin 19 10 HER Tournesol 20 11 HER Pressoir 21 12 HER Chanvre 22 13 HER Pêche 23 14 HER Navet 24 15 HER Amaryllis 25 16 HER Bœuf 26 17 HER Aubergine 27 18 HER Piment 28 19 HER Tomate 29 20 HER Orge 30 21 HER Tonneau

Brumaire 22 a viz Here – 20 a viz Du 1 22 HER Pomme 2 23 HER Céleri 3 24 HER Poire 4 25 HER Betterave 5 26 HER Oie 6 27 HER Héliotrope 7 28 HER Figue 8 29 HER Scorsonère 9 30 HER Alisier 10 31 HER Charrue 11 01 DU Salsifis 12 02 DU Mâcre 13 03 DU Topinambour 14 04 DU Endive 15 05 DU Dindon 16 06 DU Chervis 17 07 DU Cresson 18 08 DU Dentelaire 19 09 DU Grenade 20 10 DU Herse 21 11 DU Bacchante 22 12 DU Azerole 23 13 DU Garance 24 14 DU Orange 25 15 DU Faisan 26 16 DU Pistache 27 17 DU Macjonc 28 18 DU Coing 29 19 DU Cormier 30 20 DU Rouleau

Frimaire 21 a viz Du – 20 a viz Kerzu 1 21 DU Raiponce 2 22 DU Turneps 3 23 DU Chicorée 4 24 DU Nèfle 5 25 DU Cochon 6 26 DU Mâche 7 27 DU Chou-fleur 8 28 DU Miel 9 29 DU Genièvre 10 30 DU Pioche 11 01 KER Cire 12 02 KER Raifort 13 03 KER Cèdre 14 04 KER Sapin 15 05 KER Chevreuil 16 06 KER Ajonc 17 07 KER Cyprès 18 08 KER Lierre 19 09 KER Sabine 20 10 KER Hoyau 21 11 KER Érable à sucre 22 12 KER Bruyère 23 13 KER Roseau 24 14 KER Oseille 25 15 KER Grillon 26 16 KER Pignon 27 17 KER Liège 28 18 KER Truffe 29 19 KER Olive 30 20 KER Pelle

Goañv

Nivôse 21 a viz Kerzu – 19 a viz Genver 1 21 KER Tourbe 2 22 KER Houille 3 23 KER Bitume 4 24 KER Soufre 5 25 KER Chien 6 26 KER Lave 7 27 KER Terre végétale 8 28 KER Fumier 9 29 KER Salpêtre 10 30 KER Fléau 11 31 KER Granit 12 01 GEN Argile 13 02 GEN Ardoise 14 03 GEN Grès 15 04 GEN Lapin 16 05 GEN Silex 17 06 GEN Marne 18 07 GEN Pierre à chaux 19 08 GEN Marbre 20 09 GEN Van 21 10 GEN Pierre à plâtre 22 11 GEN Sel 23 12 GEN Fer 24 13 GEN Cuivre 25 14 GEN Chat 26 15 GEN Étain 27 16 GEN Piment 28 17 GEN Plomb 29 18 GEN Mercure 30 19 GEN Crible

Pluviôse 20 a viz Genver – 18 a viz C'hwevrer 1 20 GEN Lauréole 2 21 GEN Mousse 3 22 GEN Fragon 4 23 GEN Perce-neige 5 24 GEN Taureau 6 25 GEN Laurier-thym 7 26 GEN Amadouvier 8 27 GEN Mézéréon 9 28 GEN Peuplier 10 29 GEN Coignée 11 30 GEN Ellébore 12 31 GEN Brocoli 13 01 C'HW Laurier 14 02 C'HW Avelinier 15 03 C'HW Vache 16 04 C'HW Buis 17 05 C'HW Lichen 18 06 C'HW If 19 07 C'HW Pulmonaire 20 08 C'HW Serpette 21 09 C'HW Thlaspi 22 10 C'HW Thimelé 23 11 C'HW Chiendent 24 12 C'HW Trainasse 25 13 C'HW Lièvre 26 14 C'HW Guède 27 15 C'HW Noisetier 28 16 C'HW Cyclamen 29 17 C'HW Chélidoine 30 18 C'HW Traîneau

Ventôse 19 a viz C'hwevrer – 20 a viz Meurzh 1 19 C'HW Tussilage 2 20 C'HW Cornouiller 3 21 C'HW Violier 4 22 C'HW Troène 5 23 C'HW Bouc 6 24 C'HW Asaret 7 25 C'HW Alaterne 8 26 C'HW Violette 9 27 C'HW Marceau 10 28 C'HW Bêche 11 01 MEU Narcisse 12 02 MEU Orme 13 03 MEU Fumeterre 14 04 MEU Vélar 15 05 MEU Chèvre 16 06 MEU Épinard 17 07 MEU Doronic 18 08 MEU Mouron 19 09 MEU Cerfeuil 20 10 MEU Cordeau 21 11 MEU Mandragore 22 12 MEU Persil 23 13 MEU Cochléaria 24 14 MEU Pâquerette 25 15 MEU Thon 26 16 MEU Pissenlit 27 17 MEU Sylvie 28 18 MEU Capillaire 29 19 MEU Frêne 30 20 MEU Plantoir

Nevez-amzer

Germinal 21 a viz Meurzh – 19 a viz Ebrel 1 21 MEU Primevère 2 22 MEU Platane 3 23 MEU Asperge 4 24 MEU Tulipe 5 25 MEU Poule 6 26 MEU Bette 7 27 MEU Bouleau 8 28 MEU Jonquille 9 29 MEU Aulne 10 30 MEU Couvoir 11 31 MEU Pervenche 12 01 EBR Charme 13 02 EBR Morille 14 03 EBR Hêtre 15 04 EBR Abeille 16 05 EBR Laitue 17 06 EBR Mélèze 18 07 EBR Ciguë 19 08 EBR Radis 20 09 EBR Ruche 21 10 EBR Grainier 22 11 EBR Romaine 23 12 EBR Marronnier 24 13 EBR Roquette 25 14 EBR Pigeon 26 15 EBR Lilas 27 16 EBR Anémone 28 17 EBR Pensée 29 18 EBR Myrtille 30 19 EBR Greffoir

Floréal 20 a viz Ebrel – 19 a viz Mae 1 20 EBR Rose 2 21 EBR Chêne 3 22 EBR Fougère 4 23 EBR Aubépine 5 24 EBR Rossignol 6 25 EBR Ancolie 7 26 EBR Muguet 8 27 EBR Champignon 9 28 EBR Hyacinthe 10 29 EBR Râteau 11 30 EBR Rhubarbe 12 01 MAE Sainfoin 13 02 MAE Bâton d'or 14 03 MAE Chamerisier 15 04 MAE Ver à soie 16 05 MAE Consoude 17 06 MAE Pimprenelle 18 07 MAE Corbeille d'or 19 08 MAE Arroche 20 09 MAE Sarcloir 21 10 MAE Statice 22 11 MAE Fritillaire 23 12 MAE Bourrache 24 13 MAE Valériane 25 14 MAE Carpe 26 15 MAE Fusain 27 16 MAE Civette 28 17 MAE Buglosse 29 18 MAE Sénevé 30 19 MAE Houlette

Prairial 20 a viz Mae – 18 a viz Mezheven 1 20 MAE Luzerne 2 21 MAE Hémérocalle 3 22 MAE Trèfle 4 23 MAE Angélique 5 24 MAE Canard 6 25 MAE Mélisse 7 26 MAE Fromental 8 27 MAE Martagon 9 28 MAE Serpolet 10 29 MAE Faux 11 30 MAE Fraise 12 31 MAE Bétoine 13 01 MEZ Pois 14 02 MEZ Acacia 15 03 MEZ Caille 16 04 MEZ Œillet 17 05 MEZ Sureau 18 06 MEZ Pavot 19 07 MEZ Tilleul 20 08 MEZ Fourche 21 09 MEZ Barbeau 22 10 MEZ Camomille 23 11 MEZ Chèvrefeuille 24 12 MEZ Caille-lait 25 13 MEZ Tanche 26 14 MEZ Jasmin 27 15 MEZ Verveine 28 16 MEZ Thym 29 17 MEZ Pivoine 30 18 MEZ Chariot

Hañv

Messidor 19 a viz Mezheven – 18 a viz Gouere 1 19 MEZ Seigle 2 20 MEZ Avoine 3 21 MEZ Oignon 4 22 MEZ Véronique 5 23 MEZ Mulet 6 24 MEZ Romarin 7 25 MEZ Concombre 8 26 MEZ Échalote 9 27 MEZ Absinthe 10 28 MEZ Faucille 11 29 MEZ Coriandre 12 30 MEZ Artichaut 13 01 GOU Girofle 14 02 GOU Lavande 15 03 GOU Chamois 16 04 GOU Tabac 17 05 GOU Groseille 18 06 GOU Gesse 19 07 GOU Cerise 20 08 GOU Parc 21 09 GOU Menthe 22 10 GOU Cumin 23 11 GOU Haricot 24 12 GOU Orcanète 25 13 GOU Pintade 26 14 GOU Sauge 27 15 GOU Ail 28 16 GOU Vesce 29 17 GOU Blé 30 18 GOU Chalémie

Thermidor 19 a viz Gouere – 17 a viz Eost 1 19 GOU Épeautre 2 20 GOU Bouillon blanc 3 21 GOU Melon 4 22 GOU Ivraie 5 23 GOU Bélier 6 24 GOU Prêle 7 25 GOU Armoise 8 26 GOU Carthame 9 27 GOU Mûre 10 28 GOU Arrosoir 11 29 GOU Panic 12 30 GOU Salicorne 13 31 GOU Abricot 14 01 EOS Basilic 15 02 EOS Brebis 16 03 EOS Guimauve 17 04 EOS Lin 18 05 EOS Amande 19 06 EOS Gentiane 20 07 EOS Écluse 21 08 EOS Carline 22 09 EOS Câprier 23 10 EOS Lentille 24 11 EOS Aunée 25 12 EOS Loutre 26 13 EOS Myrte 27 14 EOS Colza 28 15 EOS Lupin 29 16 EOS Coton 30 17 EOS Moulin

Fructidor 18 a viz Eost – 16 a viz Gwengolo 1 18 EOS Prune 2 19 EOS Millet 3 20 EOS Lycoperdon 4 21 EOS Escourgeon 5 22 EOS Saumon 6 23 EOS Tubéreuse 7 24 EOS Sucrion 8 25 EOS Apocyn 9 26 EOS Réglisse 10 27 EOS Échelle 11 28 EOS Pastèque 12 29 EOS Fenouil 13 30 EOS Épine-vinette 14 31 EOS Noix 15 01 GWE Truite 16 02 GWE Citron 17 03 GWE Cardère 18 04 GWE Nerprun 19 05 GWE Tagette 20 06 GWE Hotte 21 07 GWE Églantier 22 08 GWE Noisette 23 09 GWE Houblon 24 10 GWE Sorgho 25 11 GWE Écrevisse 26 12 GWE Bigarade 27 13 GWE Verge d'or 28 14 GWE Maïs 29 15 GWE Marron 30 16 GWE Panier

Daveoù

• Kristof Jezegoù, Hor Bro e-pad ar Revolusion, Ti-moullañ Ar Bobl, Karaez, 1915.
• Lan Inizan, Emgann Kergidu, levrenn 2, pp. 144-152, 171-177, Al Liamm, 1977.