Krater : diforc'h etre ar stummoù
Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
Diverradenn ebet eus ar c'hemm |
|||
Linenn 7:
== Kraterioù an Douar ==
<!--[[Image:Article 1905.png|thumb|220px|right|Pennad eus 1905]]-->
War-c'horre an [[Douar]] e vez diaes anavezout ar c'hraterioù peurliesañ. Betek ar bloavezhioù tri-ugent, deroù « oadvezh an egor », e vezent lakaet war gont ar [[Menez-tan|menezioù-tan]] peurliesañ. A-drugarez d'ar gwellaennoù degaset gant studioù an egor, diorroadur ar skeudennoù douarouriezh, dre loarel pe ar geofizik, o deus gellet an douarourien reizhañ tamm-ha-tamm ar meskajoù kozh hag ober dizoloadennoù nevez.
Linenn 19:
Miret he deus al [[Loar]], e lec'h ma n'eus na dour (pe hogozik), nag aergelc'h, na buhez, ar roudoù lezet gant holl ar stokadennoù zo bet war he gorre abaoe ma oa sonnet he zektonik. Reiñ a ra ur soñj mat eus an niver a gorfoù zo stoket ouzh an Douar.
Daoust d'ar c'hemmoù prim war-c'horre an Douar a zistruj dilerc'hioù ar stokadennoù ez eus bet anavezet war-dro 170 krater stokadenn<ref>Grieve, R.A.F.; Cintala, M.J.; Tagle, R. (2007). Planetary Impacts in ''Encyclopedia of the Solar System,'' eil embannadur, L-A. McFadden et al. Eds, p. 826.</ref> Mont a ra o zreuzskiz eus un nebeud degadoù metr betek 300 km, hag o oad a ya eus an amzer a-vremañ (da skouer [[Meteoritenn Sikhote-Alin|kraterioù Sikhote-Alin]] e [[Rusia]] a oa stummet e 1947) betek daou viliard a vloavezhioù, daoust ma n'eo ket koshoc'h ar pep brasañ anezhe evit 500 milion a vloavezhioù abalamour d'an argerzhioù meneget uheloc'h. Kavout a reer anezhe dreist-holl el lodennoù stabil eus kreiz ar c'hevandirioù<ref>Shoemaker, E.M.; Shoemaker, C.S. (1999). The Role of Collisions in ''The New Solar System,'' 4th ed., J.K. Beatty et al., Eds., p. 73.</ref>. Nebeut a graterioù a oa dizoloet dindan ar morioù abalamour ma'z eo diaes ergerzhout anezhe, hag ivez abalamour ma cheñch buan deun ar morioù, lonket e diabarzh an Douar da-heul argerzhioù [[tektonik ar plakennoù]].
Ar stokadennoù o deus lezet kraterioù bras (en tu all da gant kilometr treuzkiz) o deus pouezet moarvat war emdroadur ar spesadoù bev. Ar stokadenn he deus savet [[Krater Chicxulub]], da skouer, he deus bet ur roll bras er steuziadur spesadoù a-vloc'h c'hoarvezet e diwezh ar [[Kretase|C'hretase]], a lakaas ar pep brasañ eus an [[dinosaor]]ed da vont da get.▼
Ar c'hraterioù a weler war gorreadoù kozh-kenañ evel war [[Merc'her (planedenn)|Merc'her]], al [[Loar]], ha highlands su [[Meurzh (planedenn)|Meurzh]], a ziskouez e oa ur prantad bombezadeg stank abred e diabarzh Koskoriad an Heol war-dro 3,9 miliarda vloavezhioù zo. Abaoe an amzer-se e oa kalz izeloc'h ar feur produadur kraterioù war-c'horre an Douar, met chom a ra bras memes tra. Etre unan ha teir stokadenn bras a-walc'h da sevel ur c'hrater 20 km treuzkiz zo war-c'horre an Douar war-dro ur wezh bep milion a vloavezhioù well-wazh.<ref>Carr, M.H. (2006) ''The surface of Mars;'' Cambridge University Press: Cambridge, UK, p. 23.</ref><ref>Grieve R.A.; Shoemaker, E.M. (1994). The Record of Past Impacts on Earth in ''Hazards due to Comets and Asteroids,'' T. Gehrels, Ed.; University of Arizona Press, Tucson, AZ, pp. 417-464.</ref> Diskouez a ra e tlefe bezañ kalz muioc'h kraterioù yaouank a-walc'h war-c'horre an Douar evit n'hon eus dizoloet betek-henn. Cheñch a ra feur ar c'hraterioù savet e kreiz Koskoriad an Heol da-heul stokadegoù er [[Gourizad Kuiper|gourizad asteroidennoù]] a grou strolladoù tammoù zo kaset a-dreuz kreiz Koskoriad an Heol<ref name="BottkeEtAl07">{{cite journal| last=Bottke|first= WF|coauthors= Vokrouhlický D Nesvorný D.|year=2007|title=An asteroid breakup 160 Myr ago as the probable source of the K/T impactor|journal=Nature| volume= 449|pages=48–53|doi=10.1038/nature06070| pmid=17805288| issue=7158|bibcode = 2007Natur.449...48B }}</ref>. Savet e oa an "[[tiegezh Baptistina|tiegezh asteroidennoù Baptistina]]" en ur stokadeg, 160 milion a vloavezhioù zo, ha war a greder he deus lakaet feur ar stokadennoù da greskiñ kalz.
▲Ar stokadennoù o deus lezet kraterioù bras (en tu all da gant kilometr treuzkiz) o deus pouezet moarvat war emdroadur ar spesadoù bev. Ar stokadenn he deus savet [[Krater Chicxulub]], da skouer, he deus bet ur roll bras er steuziadur spesadoù a-vloc'h c'hoarvezet e diwezh ar [[Kretase|C'hretase]], a lakaas ar pep brasañ eus an [[dinosaor]]ed da vont da get. Marteze e oa ur maen-kurun eus an tiegezh asteroidennoù Baptistina a oa bet kaoz anezhi, 65 milion a vloavezhioù zo.<ref name="BottkeEtAl07"></ref>
Lod eus ar gweleadoù metal zo liammet ouzh ar stokadennoù-se evel ar gweleadoù [[aour]] ha [[platin]] zo e [[Grand Sudbury|Sudbury]] e [[Kanada]].
== Kraterioù Koskoriad an Heol ==
<!--
Linenn 184 ⟶ 194:
D'autres objets - non observés à ce jour - peuvent potentiellement percuter la Terre. Il s'agit d'objets interstellaires. Leur vitesse est supérieure à 72 <math>km.s^{-1}</math> (sinon ils orbiteraient autour du Soleil). De par leur origine, leur nature et densité sont inconnues.
-->▼
==
<references />
▲-->
=== Liammoù diavaez===
{{commons|Category:Impact craters|krater}}
* [http://www.nirgal.net/crater.html Les cratères d'impact (Nirgal)] : pennad klok-kenañ diwar-benn ar stokadennoù dre vras ha re [[Meurzh (planedenn)|Meurzh]] peurgetket
* [http://www.impact-structures.com/glossary.htm Kord Ernstson glossary] : Geriaoueg ar gerioù a denn d'ar stokadennoù
| |||