Haggis : diforc'h etre ar stummoù
Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
Diverradenn ebet eus ar c'hemm |
Diverradenn ebet eus ar c'hemm |
||
Linenn 1:
{{Stumm an titl|''Haggis''}}
[[Restr:A haggis serving.JPG|thumb|250px|<center>Ur pladad '''''haggis'''''<br />gant ''neeps & tatties''</center>]]
Ur meuz [[Bro-Skos|skos]] eo an '''''haggis''''', a zo graet gant diskaroù drailhet un [[dañvad]] pe un [[oan]] poazhet gant [[Ognon (Allium cepa)|ognon]], bleud [[kerc'h]], [[soav]] [[ejen]], temzoù ha [[holen|halen]], mesket gant bouilhoñs ha lakaet da vitonañ e-barzh [[stomog|sac'h-boued]] al loen e-pad teir eurvezh.<br />
Servijet e vez gant ''bashed neeps an chappit tatties'' ("[[irvin]] flastret ha [[patatez]] drailhet" e [[skoteg]]), ha gant ''a wee dram'', ur werennadig [[wiski]].
== Gerdarzh ==
Testeniet eo ar stumm skrivet ''haggis'' abaoe [[1375]]-[[1425]]. Skosek eo ar ger hag ar meuz hiziv, hogen paot e vezent a-hed marevezh ar [[saozneg|c'hrennsaozneg]] ([[1154]]-[[1485]]).<br />
Daou orin zo bet kinniget d'an anv ''haggis'' :
:• krennsaozneg ''hageys'', o tont eus ar saozneg-[[galleg]] ''*hageis'', diwar ar wrizienn ''hag–'' (a roas ar galleg kozh ''haguer'', ar saozneg ''to hack'', ar saozneg kozh ''haggen'', an [[izelvroeg]] ''hakken'' hag an [[alamaneg]] ''hacken'', an holl o talvezout "drailhañ") hag an dibenn ''–eis'', a zo ul lostger a vez arveret e geriaoueg saoznek ar c'heginañ<ref>''Random House Webster's Unabridged Dictionary'', New York, 2005, ISBN 978-0-375-42599-8 {{en}}</ref> ;
:• galleg kozh ''agace'' "[[pig]]", dre leteñvelded ouzh an tammoù boued a bep doare a vez dastumet gant ar piged.<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&search=Haggis&searchmode=none ''Online Etymology Dictionary''] {{en}} <small><span style="color:Green">'''OK'''</span> 01/04/2013</small></ref>
== Istor ==
[[File:Rabbie Haggis!.jpg|thumb|left|220px|<center>'''''Haggis'''''<br />da benn Robert Burns</center>]]
Petra bennak ma vez an ''haggis'' lakaet da skosat penn-kil-ha-troad, ne c'haller ket kadarnaat lec'h e c'hanedigezh, rak un doare da aozañ diskaroù al loened kentoc'h eget o c'holl eo, evel ar gwadigelloù ; meuz ar beorien e oa c'hoazh e [[Breizh-Veur]] a-bezh da vare Robert Burns ([[1759]]-[[1796]]), peogwir eo magus, saourus ha marc'hadmat.
En [[Henamzer]] dija e lakaed kig pe gwad en un tamm bouzell d'o mirout hag o foazhañ : e deroù pennad XX [[Odysseia]] [[Homeros]] (VIIIvet kantved K.J.K.) e kaver meneg eus ur stomog farset gant druzoni ha gwad.<ref>[http://iliadeodyssee.texte.free.fr/aatexte/meunier/odysmeunier/odysmeunier20/odyssmeunier20.htm ''L'Odyssée''] {{fr}} <small><span style="color:Green">'''OK'''</span> 01/04/2013</small></ref><br />
Hervez ar geginerez hag istorourez Clarissa Dickson Wright e voe ijinet an doare-se evit poazhañ an diskaroù diouzhtu goude marv al loen, kuit a goll boued, peogwir ez eont buan da fall.<ref>DICKSON WRIGHT Clarissa, ''The Haggis — A Little History'', Pelican Publishing, 1998, ISBN 978-1-56554-364-5 {{en}}</ref>
Meuz broadel [[Bro-Skos]] eo an ''haggis'' abaoe barzhoneg [[Robert Burns]], ''[[Address to a Haggis]]'' (1787). Bep bloaz, d'ar 25 a viz Genver, pa lider ganedigezh ar barzh, e vez servijet da geñver ''Burns supper'' — e kement lec'h ma vez ur gumuniezh skosat pe mignoned d'ar barzh ha d'e oberennoù, da lavaret eo er bed a-bezh — gant kement a virvidigezh e Dunedin ([[Zeland-Nevez]]) hag e [[Dunedin]].
{{clear}}
== Rekipe ==
En dornskrid keginañ ''[[Liber Cure Cocorum]]'' bet skrivet war-dro ar bloavezh [[1430]] e [[kontelezh]] [[Lancashire]] ([[Bro-Saoz]]) e kaver ar meneg kentañ eus ur meuz anvet ''hagese'' aozet gant diskaroù dañvad ha [[perisilh]].<ref>[http://www.pbm.com/~lindahl/lcc/parallel.htm ''Liber Cure Cocorum''] {{en}} <small><span style="color:Green">'''OK'''</span> 01/04/2013</small></ref><br />
Meneg zo eus ''haggeis'' er [[barzhoneg|varzhoneg]] skotek ''Schir Johine the Ros, ane thing thair is compild'', anavezet dindan an anv ''[[The Flyting of Dumbar and Kennedie]]'', bet savet gant [[William Dunbar]] (~[[1460]]-~[[1520]]) ha [[Walter Kennedy]] (~[[1455]]-~[[1508]]) da-geñver un [[disput]].<ref>DUNBAR William, ''Selected Poems'', Routledge, 2003, ISBN 978-0-415-96943-7 {{en}}</ref><br />
E [[1615]] e voe embannet e [[London]] an dornlevr ''The English Huswife'' ("An diegez saoz") gant ar skrivagner Gervase Markham (~[[1568]]-[[1637]]), ma kaver meneg eus ''the Haggas or Haggus'', graet gant bleud kerc'h, [[gwad]], hag avu dañvad, [[leue]] pe [[pemoc'h|bemoc'h]]<ref>MARKHAM Gervase, BEST Michael R. Best, ''The English Housewife'', McGill-Queen's University Press, 1986, ISBN 978-0-7735-1103-3</ref>. Ur rekipe all zo en un dornskrid eus deroù ar [[XVIIvet kantved]] e levraoueg Wellcome e London.<ref>[http://archives.wellcomelibrary.org/recipebooks/MS635/MS635_0035.pdf ''Wellcome Library'', MS.635/35] {{en}} <small><span style="color:Green">'''OK'''</span> 01/04/2013</small></ref>
A-douez meur a rekipe, setu amañ hini ar Skosad Paul Harris.<ref>HARRIS Paul, ''A Little Scottish Cookbook'', The Appletree Press Ltd, 1988, ISBN 978-0-86281-204-1 {{en}}</ref> Da ziwall zo rak, evel ma skriv an aozer, "amzere diouzh an dud temzet fall eo ar rekipe amañ da heul !".
{| cellspacing="5px" cellpadding="5px"
|- valign="top"
| bgcolor="#FFE1FF" |
• stomog un dañvad<br />
• [[kalon]], [[skevent]] hag [[avu]] al loen<br />
• 2 benn-ognon drailhet<br />
• 175 [[kilogramm|g]] bleud kerc'h rostet<br />
• 450 g soav ejen<br />
• 45 [[litr|cl]] bouilhoñs ejen<br />
• holen (1 loa-voued)<br />
• [[pebr]] du nevez-malet<br />
• kraoñ ha kign [[muskadez]]<br />
| bgcolor="#FFFACD" |
Peurwalc'hit ar stomog en dour yen, troñsit-eñ ha skrabit an diabarzh gant ur gontell.<br />
Lakait an diskaroù da virviñ betek tener, en ur lezel ar vriant a-ispilh war vord ar gaoter evit ma tizourfe en ur volenn.<br />
Drailhit munut ar c'hig ha rasklit an avu kent o c'hejañ gant an holen, ar pebr, ar muskadez hag ar bleud kerc'h.<br />
Meskit mat gant ar bouilhoñs ha leugnit ar stomog en ur lezel ichou evit ma c'hallfe ar c'herc'h koeñviñ e-pad ar poazhañ.<br />
Gwriit ar stomog gant un nadoz vridañ ha neud tev pe boell danav.<br />
Grit toulloùigoù er stomog gant an nadoz, ha lakait en dour berv e-pad teir eurvezh.<br />
Ur wezh poazh, lakait an ''haggis'' war ur plad tomm, diwriit ha digorit ar sac'h.<br />
Servijit tomm-berv gant irvin flastret ha patatez drailhet.<br />
Saourit gant an temz a zere, da lavaret eo ur soner(ez) [[Binioù skos|''pìob mhór'']] e ''[[brozh|kilt]]''.
|-
|}
Meur a zoare zo bremañ da ginnig ''haggis'' en tu all d'ar rekipe hengounel-se, e stalioù Bro-Skos hag e lec'h all.<br />
A-hed ar bloaz e kaver ''aotrou meur gouenn ar poudingoù'' e gourmarc'hadoù ar vro, en e sae voas ha dereat pe aliesoc'h paket en ur stomog [[plastik|mezell]] e-lec'h naturel, dres evel ma vez graet gant ar silzig izelbriz. En noazh e boestoù-mir en e gaver ivez, hag e pakoù a c'haller tommañ en ur [[skinforn]] zoken.<br />
Er pretioù ivez e vez gwallgaset a-wezhioù, pa c'haller e gavout gwisket gant bas ha fritet gant avaloù-douar giz [[Bro-C'hall]] evel forzh pe damm [[moru]], servijet evel ''haggis burger'' e lod stalioù boued-prim, pe c'hoazh en noazh (adarre) war ur ''[[pizza]]''.<br />
Bez' ez eus rekipeoù a-zere gant staelad kevredigezhel ar meuz evelato, evel ar ''Flying Scotsman'' (gwenn kig-[[yar]] farset gant ''haggis''), a zeu da vezañ roueel pa vez gwisket gant [[bekon]] hag anvet ''Chicken [[Balmoral]]''.
== Er sevenadur ==
Peogwir ne oar den a-zivout orin resis an ''haggis'' ez eus bet ijinet lod gant Skosiz.<br />
Unan anezho a ra dave d'ar mare ma veze kaset ar chatal war droad betek ar marc'hadoù bras. Pa guitae ar wazed an [[Uheldirioù Bro-Skos|''Highlands'']] da gas o zropelladoù da varc'had Dunedin e priente ar merc'hed boued da gas ha da zebriñ e-kerzh an hir a valeadeg dre an traoñiennoù ; un doare marc'hadmat ha hebleustr da gas boued magus e voe an ''haggis''.<br />
Un displegadenn all zo diazezet war reizhiad ar [[klan skos|c'hlanoù skos]] : pa c'hourc'hemenne penn ar c'hlan ma vije lazhet ur penn-chatal evit e gig e roe d'al labourerien ar gwir da virout diskaroù al loen evito.
An ''Haggis Hurling'' — ar sinklañ ''haggis'' — zo ur [[sport]] skos ma ranker bannañ un ''haggis'' ar pellañ ma c'haller. E-pad 27 bloavezh e voe ar gourc'hoù gant Alan Pettigraw, a vannas an ''haggis'' da 55,11 [[metr|m]] war Enez Inchmurin, [[Loch Lomond]] e miz Eost [[1984]] ; gant Lome Collart emañ ar maout abaoe an 11 a viz Mezheven [[2011]], pa dizhas 66,14 m e Milngavie ([[East Dunbartonshire]], e-kichen [[Glasgow]]).<ref>[http://www.thehaggis.com/EZ/sh/sh/page08.php ''Haggis in sport''] {{en}} <small><span style="color:Green">'''OK'''</span> 01/04/2013</small></ref>
Un ''Haggis Hostel'' zo e Dunedin.
== Mojennoù ha fedoù ==
[[File:Wild Haggis.jpg|thumb|250px|<center>''Marag fabulosus'', an '''''haggis''''' gouez</center>]]
Meur a vojenn zo bet savet a-gozh diwar-benn an ''haggis'' ; setu amañ an div a glever an aliesañ, gant ar fedoù gwirion da heul.
* ''Loened eo an haggised ; berroc'h eo o favioù kleiz eget re an tu dehoù, evit ma c'hallfent chom war tor an ''Highlands'' hep kouezhañ.''
: Diwar mojenn an [[:fr:Dahu|Dahu]] e teu ar flugez-se. E gwirionez ez eo an ''haggii'' (liester reizh), ''Marag fabulosus'' o anv skiantel, loened eus familh an [[ornitorink]]ed – anvet ''platypus'' e [[saozneg]], p'eo ''phatypud'' anv saoznek ''Marag fabulosus'' ; keit-ha-keit eo o favioù, evel-just, mod all ne c'hallfent ket redek war-gil a-dreuz ar girzhier evel ma vezont boas d'ober.
* ''E [[Loch Ness]] e vev an ''haggii'', gant an euzhvil a zo eno ; evit gallout splujañ el lenn don-se hep bezañ taget gant an euzhvil ez eo rekis neuze stagañ un ''haggis'' ouzh pep troad.''
: Loened bihan hag aonik eo an ''haggii'', spontet e vezont gant kement tra a zo brasoc'h ha pounneroc'h egeto. Ne ouzon ket neuial.
{{Quotation|Evit gouzout hiroc'h, lennit aketus an [http://haggishunt.scotsman.com/haggisclopedia.cfm '''''Haggisclopedia'''''].}}
== Notennoù ==
<references />
== Liammoù diavaez ==
* [http://www.foodnetwork.com/food/recipes/recipe/0,,FOOD_9936_17236,00.html Rekipe an Haggis gant Alton Brown] {{en}} <small><span style="color:Green">'''OK'''</span> 01/04/2013</small>
* [http://en.wikibooks.org/wiki/Cookbook:Haggis Ur Wikirekipe] {{en}} <small><span style="color:Green">'''OK'''</span> 01/04/2013</small>
*[http://en.wikisource.org/wiki/Address_to_a_Haggis Wikisource:Address to a Haggis] {{en}} <small><span style="color:Green">'''OK'''</span> 01/04/2013</small>
* [http://haggishunt.scotsman.com/haggisclopedia.cfm ''Haggisclopedia''] {{en}} <small><span style="color:Green">'''OK'''</span> 01/04/2013</small>
* [http://www.haggishostels.co.uk/ ''Haggis Hostels''] {{en}} <small><span style="color:Green">'''OK'''</span> 01/04/2013</small>
{{Commonscat|Haggis}}
[[Rummad:Bro-Skos]]
[[Rummad:Meuzioù]]
| |||