Eryri : diforc'h etre ar stummoù

Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
Addbot (kaozeal | degasadennoù)
D Bot: Migrating 18 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q867913 (translate me)
Kempenn, +kerandafar, etc.
Linenn 1:
: ''Gwelout ivez [[Parc Cenedlaethol Eryri]].''
<HR noShade>
[[Skeudenn:Snowdon massif.jpg|thumb|280px|"Yr Wyddfa a'i chriw" eus lein ar ''Glyder Fawr''. Emañ [[Lliwedd]] en tu kleiz, lein ar Wyddfa en tu dehoù, [[Garnedd Ugain]] pelloc'h en tu dehoù.]]
'''Eryri''' eo an anv a reer e [[kembraeg]] eus bro ar menezioù uhelañ en hanternoz [[Kembre]], en-dro d'ar [[Ouezva]], ur vro gaer a'r c'haerañ. A -gozh e reer an anv eus [[menezieg]] [[Arfon]], gant ar [[Ouezfa]]Ouezva ( pe [[''Wyddfa]]'' hervez ar c'hembraeg) evel lec'h kreiz, hag enni [[Glyderau]], [[Carneddau]], [[Crib Nantlle]], [[Moel Hebog]] a [[Moel Siabod]].
: ''Gwelout ivez [[Parc Cenedlaethol Eryri]].''
 
'''Eryri''' eo an anv a reer e [[kembraeg]] eus bro ar menezioù uhelañ en hanternoz [[Kembre]], en-dro d'ar [[Ouezva]], ur vro gaer a'r c'haerañ. A gozh e reer an anv eus [[menezieg]] [[Arfon]], gant ar [[Ouezfa]] ( pe [[Wyddfa]] hervez ar c'hembraeg) evel lec'h kreiz, hag enni [[Glyderau]], [[Carneddau]], [[Crib Nantlle]], [[Moel Hebog]] a [[Moel Siabod]].
 
Abaoe eo bet savet [[Parc Cenedlaethol Eryri]] (Park Broadel Eryri), hag ennañ kornadoù e-maez Eryri gozh, efel [[Meirionnydd]].
A -gozh e oa bevennet Eryri er c'huzh-heol hag er c'hreisteiz gant an hent eus [[Caernarfon]] da [[Maentwrog]] (dre [[Porthmadog|Borthmadog]]), ha [[Betws y Coed]] er gevred ha [[Stêr Conwy]] er reter.
 
==An anv==
[[Skeudenn:Tryfan.jpg|thumb|left|Tryfan]]
Kred an dud eo e talv '''Eryri''' kement ha ''bro an erered'', met prouet eo bet gant [[Ifor Williams]] e talv kement hag 'Uheldir'. 'Eryrod' eo liester ordinal ar ger 'eryr', ha n'anavezer ket a c'her 'eryri' evit '"eryrod"<sup><small>''(Disklaer'')</small></sup>. Daoust da se e teu ''eryr'' hag ''Eryri'' eus an hevelep gwrizienn <sup><small>''(Disklaer'')</small></sup>.
<!--
O'r gwreiddyn [[Indo-Ewropeaidd]] ''-er''/''-or'' ('codi') y daw'r gair Cymraeg ''eryr'' a'r gair [[Groeg]] ''oros'' ('mynydd'). Ceir enghraifft o'r gair ''eryr'' yn [[Llyfr Du Caerfyrddin]] yn yr ystyr 'glan (afon neu fôr).' Codiad tir yw 'eryr(i)' felly, 'tir uchel' neu 'ucheldir'.<ref>Ifor Williams, ''Enwau lleoedd'' (Lerpwl, 1945), t. 18.</ref>
 
Dros y canrifoedd mae sawl bardd a llenor wedi mabwysiadu [[enw barddol]] sy'n cynnwys y gair Eryri. Yr enghraifft gynharaf yw'r bardd canoloesol [[Rhys Goch Eryri]] (fl. 1385 - 1448), a oedd yn frodor o ardal [[Beddgelert]]. Yn ddiweddarach cafwyd [[Dafydd Ddu Eryri]] (1759-1822) yn arddel yr enw.
 
Er nad felly y tarddodd yr enw, mae traddodiad a sylwadau gan deithwyr yn awgrymu yr arferai yr [[Eryr Aur]] nythu yn Eryri, efallai hyd y [[18fed ganrif]].
-->
 
== Douaroniezh ==
[[Skeudenn:Carnedd Llywelyn.JPG|thumb|250px|Carnedd Llywelyn dindan an erc'h.]]
Kreiz Eryri eo lein ar Ouezva. En-dro dezhañ ez eus c'hwec'h keinad hir.
 
<!-- Nodweddir y llethrau sy'n wynebu'r gogledd a'r dwyrain gan glogwynau syrth ond mae'r llethrau sy'n wynebu'r de a'r gorllewin yn tueddu i fod yn llai syrth a chreigiog ac yn fwy agored a glaswelltog. Rhwng y cefnennau mae cymoedd wedi eu llunio yn ystod [[Oes yr Iâ]], rhai ohonynt â llynnoedd ynddynt. Yr uchaf o'r mynyddoedd yw'r [[Yr Wyddfa|Wyddfa]] (1,085m); ymhlith y copaon o'i chwmpas mae [[Carnedd Ugain]] (1,065 m), [[Crib Goch]] (923 m), [[Y Lliwedd]] (898 m) a'r [[Yr Aran|Aran]] (747 m).
 
I'r gogledd-ddwyrain o'r Wyddfa, tu draw i [[Bwlch Llanberis|Fwlch Llanberis]], mae mynyddoedd y [[Glyderau]]; y prif gopaon yma yw'r [[Glyder Fach]] (994m), [[Glyder Fawr]] (999 m) a [[Tryfan]] (915m). I'r gogledd o'r Glyderau, tu draw i [[Llyn Ogwen|Lyn Ogwen]] a [[Nant Ffrancon]] mae prif gadwyn y [[Carneddau]] yn ymestyn tua'r gogledd-ddwyrain, gan orffen nepell o'r môr uwchben [[Abergwyngregyn]]. Y prif gopaon yn y Carneddau yw [[Carnedd Llywelyn]] (1,064m), [[Carnedd Dafydd]] (1,044m) a [[Pen yr Ole Wen]] (978m).
-->
[[Skeudenn:LlydawAndGlaslyn.jpg|thumb|kleiz|250px|Llyn Glaslyn gwelet eus ar Wyddfa, gant [[Llyn Llydaw]] en diadreñv.]]
Er c'huzh-heol d'ar Wyddfa, emañ [[Mynydd Mawr]], e-unan-en e gorn, hag en tu all da gêriadenn [[Rhyd Ddu]] emañ [[Crib Nantlle]] <!--yn ymestyn tua'r de-orllewin. Tua'r de mae [[Moel Hebog]]. Tua'r de-ddwyrain, yr ochr draw i [[Nant Gwynant]] mae [[Cnicht]], y [[Moelwyn Mawr]] a'r [[Moelwyn Bach]], ac i'r dwyrain o'r Wyddfa mae [[Moel Siabod]].
 
O ran [[daeareg]], creigiau [[Ordoficaidd]] sy'n ffurfio'r rhan fwyaf o'r mynyddoedd, ond daw creigiau [[Cambriaidd]] i'r wyneb yn y gogledd-orllewin, i ffurfio mynyddoedd megis [[Elidir Fawr]] a [[Moel Eilio]]. Gellir gweld olion rhewlifoedd o [[Oes yr Iâ]] yn glir mewn llawer man yn Eryri; mae [[Cwm Idwal]] yn enghraifft glasurol.
 
Oherwydd uchder y mynyddoedd a'i safle yn agos i'r arfordir gorllewinol, mae Eryri yn cael llawer o law; ac ystyrir [[Capel Curig]] er enghraifft yn un o'r mannau gwlypaf ym Mhrydain. Er nad yw'r glaw yn cael ei fesur yn rheolaidd, credir fod y llethrau o gwmpas [[Llyn Llydaw]] ar yr Wyddfa yn cael mwy o law fyth, heb fod ymhell o 5000 mm y flwyddyn. Mae nifer o afonydd yn tarddu yn Eryri, yn arbennig [[Afon Glaslyn]], [[Afon Ogwen]] ac [[Afon Llugwy]], sy'n llifo i [[Afon Conwy]]. Ceir nifer fawr o lynnoedd yn Eryri; y mwyaf ohonynt yw [[Llyn Padarn]] (280 acer), [[Llyn Cowlyd]] (269 acer), [[Llyn Cwellyn]] (215 acer), [[Llyn Eigiau]] (120 acer) a Llyn Llydaw (110 acer).
 
[[Delwedd:CarneddauPanorama (Large).jpg|bawd|850px|center|Y Carneddau o gopa [[Moel Siabod]]. O'r chwith i'r dde: Pen yr Ole Wen, Carnedd Dafydd, Carnedd Llywelyn, Pen yr Helgi Du (gyda Foel Grach a Foel Fras tu ôl), Pen Llithrig y Wrach a Creigiau Gleision.]]
 
==Bywyd Gwyllt==
 
[[Image:Llyn Gwynant.JPG|240px|thumb|chwith|Coedwig a llechweddau moel yn Nant Gwynant, yn edrych tua'r de-orllewin; Llyn Gwynant yn y canol.]]
 
Er bod tirwedd Eryri yn ymddangos yn wyllt, mae dylanwad dyn yn drwm arno. Yn wreiddiol roedd coedwigoedd yn tyfu ar y rhan fwyaf o'r llethrau, heblaw y llethrau uchaf un. Y rhywogaethau nodweddiadol oedd [[Derwen|derw]], [[Onnen|ynn]], [[Bedwen|bedw]], [[Cneuen gyll|cyll]] a [[Criafolen|chriafolen]]. Erbyn hyn mae'r coed wedi diflannu oddi ar lawer o'r llethrau, ac mae pori gan ddefaid yn eu cadw yn laswelltir. Plannwyd llawer o goed bytholwyrdd yn y cyfnod ar ôl yr [[Ail Ryfel Byd]], yn arbennig [[Coedwig Gwydyr]] ar lethrau dwyreiniol Eryri o gwmpas [[Betws y Coed]] a Choedwig Beddgelert.
 
Ar y clogwyni lle na all y defaid gyrraedd, er enghraifft ar Glogwyn Du'r Arddu ar yr Wyddfa a chlogwyni [[Cwm Idwal]], ceir amrywiaeth ddiddorol o [[Planhigyn Arctig-Alpaidd|blanhigion arctig-alpaidd]], rhai ohonynt yn eithriadol o brin. Yr enwocaf o'r rhain yw [[Lili'r Wyddfa]] (''Lloydia serotina''); Eryri yw'r unig fan ym Mhrydain lle ceir y planhigyn yma. Dim ond yn Eryri y ceir [[Chwilen yr Wyddfa]] (''Chrysolina cerealis'').
 
[[Skeudenn:Alpenkrähe-Pyrrhocorax.jpg|bawd|de|250px|Mae'r Fran Goesgoch yn un o adar nodweddiadol Eryri.]]
 
Heblaw gor-bori gan ddefaid, un o'r prif broblemau yw tŵf ''[[Rhododendron ponticum]]'' mewn rhai rhannau o Eryri, er enghraifft yn ardal [[Beddgelert]]. Mae'r planhigyn yma yn medru lledaenu'n gyflym, ac yn cael effaith andwyol ar y llystyfiant naturiol. Erbyn hyn mae ymdrechion i'w ddifa wedi lleihau'r broblem rywfaint. Gall y nifer fawr o gerddwyr a dringwyr hefyd greu problemau yn y mannau mwyaf poblogaidd.
 
Y [[brithyll]] yw'r pysgodyn mwyaf cyffredin yn afonydd a llynnoedd Eryri, ond yn ambell un o'r llynnoedd dyfnaf ceir y [[Torgoch]]. Ymhlith adar nodweddiadol Eryri mae [[Tinwen y Garn]], [[Corhedydd y waun]], [[Mwyalchen y Mynydd]], y [[Brân Goesgoch|Frân Goesgoch]] a'r [[Cigfran|Gigfran]]; mae nifer dda o barau o'r [[Hebog Tramor]] yn nythu ar y clogwyni yma hefyd.
 
Y prinnaf o [[Mamal|famaliaid]] Eryri yw'r [[Bela]] (''Martes martes''), yn wir, er fod cryn nifer o bobl wedi adrodd eu bod wedi gweld y Bela yn Eryri yn y blynyddoedd diwethaf, nid oes neb wedi llwyddo i gael llun i brofi hyn. Gellir gweld [[Gafr|geifr]] gwylltion yn aml ar y llechweddau; mae'r rhain yn ddisgynyddion geifr wedi dianc o ffermydd. Mae rhannau o Eryri yn gartref i'r [[merlyn mynydd Cymreig]]; maent yn arbennig o niferus ar lethrau gogleddol y [[Carneddau]], lle ceir rhwng 200 a 300.
-->
 
==Istor ha sevenadur==
 
[[Skeudenn:MaenyBardd.JPG|bawd|chwith|250px|Maen y Bardd]]
 
<!--
Yn ystod y cyfnod [[Neolithig]], ymddengys mai o gwmpas godreuon Eryri yr oedd presenoldeb dynol. Ymysg yr olion o'r cyfnod hwn mae siambr gladdu [[Maen y Bardd]] ar ochr ddwyreiniol y Carneddau, ac olion tŷ yn [[Llandegai]] ger [[Bangor]]. Yn ystod rhan gyntaf [[Oes yr Efydd]] roedd y tywydd yn gynhesach ac yn sychach, gan wneud y tir uchel yn fwy atyniadol. Ceir llawer o weddillion tai a chladdfeydd o'r cyfnod hwn, er enghraifft yng Ngwm Anafon uwchben [[Abergwyngregyn]] ac yng Nghwm Ffrydlas uwchben [[Bethesda]]. Yn y cyfnod yma y codwyd y meini hirion megis y rhai ym [[Bwlch y Ddeufaen|Mwlch y Ddeufaen]], ac y codwyd llawer o'r carneddi a welir ar fynyddoedd a bryniau Eryri.
 
Nid oes cymaint o olion o [[Oes yr Haearn]] ar y tir uchel; nid oedd y tywydd mor ffafriol erbyn hyn ac roedd mawnog yn dechrau ffurfio. Ceir cryn nifer o [[Bryngaer|fryngeiri]] o gwmpas godreuon Eryri, er enghraifft [[Braich-y-Dinas]] ger [[Penmaenmawr]] a [[Pen y Gaer]] gerllaw [[Llanbedr-y-cennin]]. Adeiladodd y Rhufeiniaid hefyd nifer o geiri i warchod gororau Eryri, megis [[Segontium]], [[Caerhun]] a [[Tomen y Mur|Thomen y Mur]].
 
[[Delwedd:Wales Llanberis castle 1.jpg|thumb|250px|de|Roedd Castell Dolbadarn yn gwarchod un o'r mynedfeydd i galon Eryri.]]
 
"Cadernid Eryri" oedd calon [[teyrnas Gwynedd]]. Yn [[1230]] mabwysiadodd [[Llywelyn Fawr]] y teitl 'Tywysog Gwynedd ac Arglwydd Eryri' (''Princeps Northwallie et Dominus Snowdonia'') a defnyddiwyd teitl cyffelyb gan [[Llywelyn Ein Llyw Olaf]] yn [[1258]]. Codwyd cestyll oddi amgylch Eryri gan y tywysogion, yn [[Dolwyddelan|Nolwyddelan]], [[Cricieth]] a [[Dolbadarn]].
 
Yn niogelwch y mynyddoedd megid gwartheg y tywysogion mewn porfeydd brenhinol arbennig (''vaccarii'') er mwyn cael stôr o gig i'r fyddin pan fo rhaid. Ceir un o'r cyfeiriadau cynharaf at Eryri ym marddoniaeth Gymraeg yn y cyd-destun hyn, ym marwnad y bardd [[Meilyr Brydydd]] i [[Gruffudd ap Cynan]]: 'Dybu brenin Lloegr yn lluyddawg, / Cyd doeth ef nid aeth yn warthegawg; / Ni yn '''Eryri''' yn rheïawg, / Ni thorres i bawr a fu breiddiawg.' (''Daeth Brenin Lloegr yn fyddinog, / Er iddo ddod nid aeth ag anrhaith wartheg; / [Yr oeddem] ni yn Eryri yn oludog, / Ni thorrodd [Brenin Lloegr] i mewn i borfa a fu'n llawn preiddiau''.)<ref>J.E. Caerwyn Williams (gol.), ''Gwaith Meilyr Brydydd a'i ddisgynyddion'' (Caerdydd, 1994). Tud. 77/79.</ref>
 
Ar ôl cwymp y tywysogion parhaodd enw a thraddodiadau Eryri yn fyw dros y canrifoedd.
 
 
==Armerzh==
[[Skeudenn:ChwarelDinorwig.JPG|thumb|left|250px|Lefelau a thomennydd sbwriel Chwarel Dinorwig.]]
 
[[Amaethyddiaeth]] a [[Twristiaeth|thwristiaeth]] yw'r diwydiannau pwysicaf yn Eryri ar hyn o bryd. Mae amaethyddiaeth wedi bod yn bwysig ers canrifoedd, ond gan nad yw'r rhan fwyaf o Eryri yn addas ar gyfer tyfu cnydau, canolbwyntir ar gadw da byw. [[Dafad|Defaid]] yw'r mwyaf cyffredin o'r rhain bellach, ond yn y gorffennol roedd [[Buwch|gwartheg]] yn fwy niferus, yn arbennig y [[Gwartheg Duon Cymreig]], sydd wedi eu datblygu i fedru byw ar y llechweddau. Ar un adeg arferid mynd a'r da byw i fyny i'r "hafod" ar y llechweddau uchaf i bori yn ystod yn haf, ac yna eu symud i lawr i'r "hendre" ar dir is dros y gaeaf. Yn y [[18fed ganrif]] byddai'r [[Porthmon|porthmyn]] yn eu gyrru i Loegr i'w gwerthu.
 
O ddiwedd y [[18fed ganrif]] hyd ddechrau'r [[20fed ganrif]] roedd y [[Diwydiant llechi Cymru|diwydiant llechi]] yn bwysig iawn yn Eryri, a cheid rhai o chwareli llechi mwyaf y byd ar lechweddau isaf rhai o fynyddoedd Eryri, megis [[Chwarel y Penrhyn]] a [[Chwarel Dinorwig]]. Ychydig iawn o bobl sy'n cael eu cyflogi yn y diwydiant yma bellach, ond mae tomennydd sbwriel y chwareli yn parhau yn nodweddiadol o'r ardal. Bu nifer o [[Diwydiant copr Cymru|fwyngloddiau copr]] yn Eryri hefyd yn y cyfnod yma.
-->
== Pignat ==
 
[[Skeudenn:View from Llanberis Pass.jpg|thumb|right|Ar gwel eus Bwlch Llanberis]]
Kalz tud a deu da grapat menezioù Eryri. Da sevel gant ar Wyddfa ez eer peurliesañ dre Llwybr Pen-y-Gwryd, a gemerer e preti ar Gorffwysfa, [[Pen-y-pas]], uheloc'h eget Bwlch [[Llanberis]].
<!--. Mae'n hen lwybr mwynwyr sydd yn mynd heibio [[Llyn Llydaw]] a'r [[Glaslyn]] ac wedyn yn dringo'n igam-ogam i fyny Bwlch Glas. Ar wenodenn diaesañ da bignat gant ar Wyddfa eo [[Pedol yr Wyddfa]]: neuze e ranker pignat gant Crib Goch da gentañ, ha neuze kern ar Wyddfa hec'h-unan, a-raok tizhout Pen-y-pas dre lein Lliwedd. Mae'r Glyderau hefyd yn boblogaidd iawn, yn enwedig Tryfan, yr unig fynydd yng Nghymru, fe ddywedir, lle mae'n rhaid defnyddio'r dwylo yn ogystal a'r traed i gyrraedd y copa. Llwybr poblogaidd arall yn y Glyderau yw'r llwybr heibio [[Llyn Idwal]] a'r Twll Du i ben y Glyder Fach a'r Glyder Fawr. Ceir llawer llai o ddringwyr ar y rhannau llai adnabyddus o Eryri, megis Crib Nantlle. Mae poblogrwydd rhai o'r llwybrau wedi creu problem erydu, ac mae Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri wedi gwneud cryn dipyn o waith i sefydlogi rhai ohonynt.
 
Mae clogwynnau Eryri wedi chwarae rôl bwysig yn hanes [[dringo]] mynyddoedd Prydain. Ymhlith y cyntaf i ddringo mynydd yn yr ardal oedd y Parchedig [[Peter Bailey Williams|Peter Williams]] a'r Parchedig [[William Bingley]] oedd yn arfer dringo [[Clogwyn Du'r Arddu]] wrth chwilio am blanhigion arctig-alpaidd ym [[1798]]. [[Lliwedd]] oedd pwnc y llawlyfr dringo (yn hytrach na cherdded mynyddoedd) cyntaf i'w gyhoeddi ym Mhrydain yn [[1909]], ''The climbs on Lliwedd'' gan J. M. A. Thomson ac A. W. Andrews. Ers hynny mae Eryri wedi parhau'n gyrchfan boblogaidd i ddringwyr; er enghraifft yn Eryri y bu'r tîm a ddringodd [[Mynydd Everest]] am y tro cyntaf yn [[1952]] yn ymarfer cyn yr ymgyrch.
-->
[[Image:North snowdonia panorama.jpg|thumb|center|700px|Rann eus Eryri, diwar lein [[Mynydd Mawr]]; en diadreñv emañ ar [[Wyddfa]] hag e vreudeur, hag ar [[Glyderau]].]]
 
Linenn 99 ⟶ 38:
 
== Liammoù diavaez ==
{{Commons|Category:Snowdonia}}
 
*[http://www.eryri-npa.gov.uk/ Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri]
*[http://www.cnp.org.uk/ Cyngor y Parciau Cenedlaethol]
*[http://www.fhc.co.uk/weather/default.htm Camera Gwefan Copa'r Wyddfa]
*[http://www.snowdonia-society.org.uk/ Cymdeithas Eryri]
 
 
== Lennadurezh ==
Linenn 115 ⟶ 53:
*Geraint Roberts, ''The lakes of Eryri'' (Gwasg Carreg Gwalch, Llanrwst, 1995). ISBN 0-863811-338-0
*Dewi Tomos, ''Eryri'' (Cyfres broydd Cymru 16, Gwasg Carreg Gwalch, Llanrwst, 1995) ISBN 086381994x
 
 
[[Rummad:Menezioù Kembre]]