|
[[Restr:World map worlds first second third.GIF|thumb|360px|Ar bed rannet e div lodenn : ar C'hornôg'' (glas), ar ''Broioù komunour'' (ruz) hag an [[Trede bed]] (gwer)]]
Bez’ ez eo bet ar '''Brezel Yen''' ur prantad bec’h padus ma veze kevezerezh etre [[Stadoù Unanet Amerika]] ([[SUA]]) en un tu , hag an [[Unvaniezh Soviedel]] ([[URSS]]) hag ar broioù kevredet ganti, adalek fin ar bloavezhioù ’50 betek dibenn ar bloavezhioù ’80. Ar broioù kevredet gant SUA a oa [[Kornôg Europa]] ha [[Japan]]. An darn vrasañ eus ar re a oa kevredet gant an Unvaniezh Soviedel a oa [[Reter Europa]] ha [[Republik Pobl Sina]] (a-raok an torr etre an URSS ha Sina). E-pad ar prantad-se e oa kevezerezh war dachenn ar brezelioù bihan, ar c’hevrediñ nerzhioù armet, an ideologiezh, hag ar c’hrouiñ ha produiñ armoù a bep seurt ha dreist-holl an armoù nukleel.
[[Restr:cold war europe military alliances map fr.png|thumb|right|250px|An emglevioù e-keñver lu pe arme]]
'''Brezel Yen''' zo bet graet eus ur prantad bec’h padus, adalek fin ar [[bloavezhioù 1950]] betek dibenn ar [[bloavezhioù 1990]], ma veze kevezerezh etre [[Stadoù Unanet Amerika]] ([[SUA]]) diouazn an eil tu hag an [[Unvaniezh Soviedel]] ([[URSS]]) hag ar broioù kevredet ganti diouzh an tu all.<br />
Dindan bluenn [[Bernard Baruch]], anezhañ den-stad SUA ha brudet gant ar c'hazetenner [[Walter Lippmann]] e talvez an droienn ''Ar Brezel Yen'' ur prantad bec'h bras etre SUA hag [[Unvaniezh ar Republikoù Sokialour ha Soviedel]] pe [[URSS]] etre [[1947]] ha [[1991]], hag int bet kevredet e-pad an [[Eil Brezel Bed]]. Hervez [[Raymond Aron]] e oa ur "brezel bevennet" pe ur "peoc'h brezelek" en ur bed daoubolel lec'h ma glaske an daou du chom hep tagañ an eil egile. Anavezet eo an dro-lavar "peoc'h dibosupl, brezel diasur". ▼[[Kornôg Europa]] ha [[Japan]] e oa ar broioù kevredet gant SUA. An darn vrasañ eus ar re a oa kevredet gant an Unvaniezh Soviedel a oa [[Reter Europa]] ha [[Republik Pobl Sina]] (a-raok an torr etre an URSS ha Sina).<br />
E-pad ar prantad-se e voe kevezerezh war tachenn ar brezelioù bihan, ar c’hevrediñ nerzhioù [[lu|milourel]], an [[ideologiezh]], hag ar c’hrouiñ ha produiñ [[arm]]où a bep seurt ha dreist-holl an armoù [[gremm derc'hanel|nukleel]].
▲Dindan bluennHervez [[Bernard Baruch]], anezhañ un den-stad SUAen haSUA brudet gant ar c'hazetenner [[Walter Lippmann]] , e talvez an droienn ''Ar Brezel Yen'' ur prantad bec'h bras etre SUA hag [[Unvaniezh ar Republikoù Sokialour ha Soviedel]] pe [[URSS]] etre [[1947]] ha [[1991]], hag int bet kevredet e-pad an [[Eil Brezel Bed]]. Hervez [[Raymond Aron]] e oa ur "brezel bevennet" pe ur "peoc'h brezelek" en ur bed daoubolel lec'h ma glaskeklaske an daou du chom hep tagañ an eil egile. Anavezet eo an dro-lavar "peoc'h dibosupl, brezel diasur".
Un toullad emgannoù, adalek [[brezel Korea]], [[brezel ar Viêt Nam]] betek [[brezel Afghanistan (1979)|brezel Afghanistan]], o deus skeudennaouet ar brezel ameeun etre ar [[Soviediz]] hag ar [[Stadoù-Unanet|stadunanadiz]], gant kemer perzh o gevredidi. Broioù an [[trede bed]] evel [[India]] gant [[Jawaharlal Nehru|Nehru]], [[Ejipt]] gant [[Gamal Abdel Nasser|Nasser]] ha [[Yougoslavia]] gant [[Tito (Josip Broz)|Tito]] o deus savet e-pad un amzerig [[emsav ar re zisteud]] o tiskleriañ evel-se o [[neptuegezh]] hag o c'hoari gant ar c'hevezerezh etre an daou blokad evit sevel aotreadurioù. ▼
▲Un toullad emgannoù, adalek [[brezel Korea]], [[brezel ar Viêt Nam]] betek [[brezel Afghanistan (1979)|brezel Afghanistan]], o deus skeudennaouet ar brezel ameeun etre ar [[Soviediz]] hagha ar [[Stadoù-Unanet|stadunanadiz ]], gant kemer perzh o gevredidi. Broioù an [[trede bed]] evel [[India]] gant [[Jawaharlal Nehru|Nehru]], [[Ejipt]] gant [[Gamal Abdel Nasser|Nasser]] ha [[Yougoslavia]] gant [[Tito (Josip Broz)|Tito]] o deus savet e-pad un amzerig [[emsav ar re zisteud]] o tiskleriañtisklêriañ evel-se o [[neptuegezh]] hag o c'hoari gant ar c'hevezerezh etre an daou blokadvloc'had evit sevel aotreadurioù.
== Abeg an anv ==
Ar gêr "yen", implijet evel un [[enepster]]<!--oxymore--> a ziskouez ne n'z eo ket ur [[brezel]] boazboutin, met un emgann hep tagadennoù armet eeun etre trec'herien an [[Eil Brezel-bed]] ; merket eo bet ivez gant [[redadeg an armañ]], gourdrouz an [[armarmoù nukleel|nukleel]] ([[kempouez ar spont]]) hag ar genstrivadeg [[teknologiezh|teknologel]] evit [[gounit an egor]].
== C'hoant adsevel ar bed hag ar peoc'h goude an Eil Brezel-bed ==
[[Skeudenn:Iron Curtain map.svg|thumb|300px|Europa da vare ar rideoz houarn.<br />
{{Alc'hwez|#2B82FF|Blokad ar c'hornog, broioù an [[Aozadur Feur-emglev Norzh-Atlantel|AFNA]]}} {{Alc'hwez|#FF8282|Blokad ar reter, broioù [[pakt Varsovia]]}} {{Alc'hwez|#000000|[[Rideoz houarn]]}} {{Alc'hwez|#C0C0C0|Broioù neptu}} {{Alc'hwez|#57D557|[[Emsav ar re zisteud]]}}]]
E [[1945]], dirak ar stadoùStadoù [[Europa|europat]] rivinet gant an [[Eil Brezel-bed]], eo lakaet war-wel div vro dreistgalloudus en endro [[geopolitikerezh|geopolitikel]] bedelar bed. Ar [[Stadoù-Unanet]] o deus ar monopol nukleel abaoe bombezennadegoùbombezadegoù atomek [[Hiroshima]] ha [[Nagasaki]] e miz Eost [[1945]], ha bez' o deus ar galloud [[ekonomiezh|ekonomikel]] hag arc'hantel brasañ. An [[URSS]] he deus ur greñvderc'hreñvder soudardel pouezhus ene Europa[[Kreizeuropa]] ar c'hreiz hag [[Europa ar reterReter]].
=== Un adsavadur ekonomekekonomikel ===
Un urzh moneizhmoneiz hag arc'hantel bedel nevez a zo savet tro-dro d'an [[dollar stadunanat]], evit mont e -biou d'an distabilded ekonomikel a oa dioutañ etre an daou vrezel hag adlañsañ an eskemmoù etrevroadeletrebroadel. Savet d'an {{deiziad|22|Gouere|1944}} gant [[emglevioù Bretton Woods]], goude ur [[Prezegenn Bretton Woods|brezegenn]] oa strollañvodas 44 broStad, aozadur nevez an ekonomiezh bedel a voe marc'hataet er''[[de fedoùfacto]]'' etre [[Bro-C'hall]], ar [[Rouantelezh-Unanet]] hag ar [[Stadoù-Unanet]].
An emglevioù a savas [[Font Moneizel Etrebroadel]] (FME), hag ur [[Bank etrebroadel evit an adsevel hag an diorren]] (BEAD pe BIRD), peurvuiañ anvet "Bank etrevroadeletrebroadel" peurvuiañ. An FME hag ar BIRD o defe evel karg ober war-dro stabilded an [[teulenn]]où etrevroadeletrebroadel hag ober prestoù evit an adsavidigezh hag an diorroadur.
An emglevioù a save ivez ur sistem parder digemm e-keñver an [[dollar stadunanat]], ar moneizhmoneiz nemetañ amdroadus penn-da-benn en [[aour]]. Dre m'o doa ar Stadoù-Unanet ur mirva aour tost da tri c'hard ar mirva bedel, an dollar US a voe dre ret choazetdibabet evel [[moneizhmoneiz mirva]].<br />
Evit finañsiñarc'hantañ ar brezel, ar galloudoù europat o deus ranket gwerzhañ o stokoù aour d'ar Stadoù-Unanet. Evel-se, ar sistem moneizhelmoneizel nevez ne oa ket mui diazezet nemetken war an aour a oa gant ar bankoù kreiz, met ivez war an dollar US, ''as good as gold'' ("kenkoulz hag aour"), gant un talvouddalvoudegezh gwarantet gant [[Mirad kevreadel ar Stadoù-Unanet]], kement ha galloud ekonomikel ar vro.
E miz Even 1947, e-kerzh ur brezegenn disklerietdistaget e [[Skol-veur Harvard]], ar [[sekretour-Stad ar Stadoù-Unanet|sekretour-Stad]] [[George Marshall (jeneral)|George Marshall]] a roas da [[Europa]] "ur sikour breurel" a-benn mont a-enep "an naon, an dispi hag ar reuz" a rene. Ar [[steuñv Marshall]] pe "steuñv adsavadeg Europa" ({{en}} ''European Recovery Program'') a voe kinniget da Europa a-bezh, broioù ar reter hag [[URSS]] en o zouez. Daou ziviz a oa memestra : ar sikour stadunanat a vefe meret gant ensavadurioù Europateuropat hag ar gouarnamant federalkevredadel stadunanat en defe ar gwir da sellet ouzh an dasparzh. [[Joseph Stalin]] en deus haketet, hag e fin miz Even e nac'has. [[Polonia]] ha [[Tchekoslovakia]], a oa gant ar soñj asantiñ ar steuñv, a rankas cheñchkemmañ ali.
Er fin, c'hwezek bro, gant donedigezh [[Alamagn ar c'hornog]] e [[1949]], a asantas d'ar [[steuñv Marshall]] : [[Bro C'hall]] hag ar [[Rouantelezh-Unanet]], a vovoe ar broioù pennañ sikouret gantañ, [[Aostria]], [[Benelux]], [[Gres]], [[Iwerzhon]], [[Island]], [[Italia]], ar [[broioù skandinaviat[[skandinavia]]t, [[Portugal]], [[Suis]] ha [[Turkia]]. E miz Ebrel [[1948]], ar c'hwezek bro-mañ o deus savet an [[Aozadur Europat a kenobererezhGenobererezh ekonomikelEkonomikel]] (AEKEAEGE) <!--e [[1960]]--?-->, un aozadur dreistbroadel ganta oa e bal kentañ a oa merañ ha dasparzhañ ar sikour stadunanat etre ar broioù ezel.
Eus 1948 dabetek [[1952]], muioc'h eget trizek miliardmilmilion a dollaroùzollaroù US, 5/6 evel roadoù, 1/6 evel prestoùamprestoù, a voe roet gant ar Stadoù-Unanet. Ar sikour-mañ evit an adsavidigezh a oa savet gant ul lodenn finañselarc'hantel ([[skoaziadenn]]oùskoaziadennoù hahag [[prest]]oùamprestoù) hag unan all e produioùdanvezioù hagha ekipamantoùkenderc'hadoù liesseurt (boued, traktourien, ostilhoù...).
EnWar urun spasdachennad ekonomekekonomikel "dollarisetdollaraet" gant [[emglevioù Bretton Woods]], steuñv Marshall a voe savet evit leuniañ an « ''[[dollar gap]]'' », evel-se e c'helle an EuropeanizEuropiz prenañ d'digant ar Stadoù-Unanet pourvezadennoù hagha ekipamantoùkenderc'hadoù o asurañ ur fred d'ar produioù stadunanat. E 1946, 42% eus an ezporzhadurioù stadunanat a oa davetwar-du Europa ar c'hornôg, un enkadenn europeaneuropat a vefe bet drastus warevit ekonomiezh ar Stadoù-Unanet.
Hogen, pal ar steuñv Marshall ne oa ket ekonomikel nemetken. Gouarnamant federalour ar Stadoù-Unanet e Washington en doa komprenet e sikoure arvar Europa ar strolladoù [[Marksourezh|Marksourien]] staliet e [[Moskou]], e [[Bro-C'hall]] hag e [[Italia]] dreist-holl lec'h ma vote ur c'hard eus an dileuridi evit ar [[Komunouriezh|c'homunourien]]. Neuze, ensinklerezh ar c'hevala stadunanat a voe ar c'henglokausted ekonomikel evit doktrin ar c'h/''[[containment]]'' : chaoseriañ al levezon soviedel en ur c'hrouiñ ur spas a berzh mat e Europa.
[[Rummad:Istor SUA]]
[[Rummad:Unaniezh Soviedel]]
{{Liamm PuB|af}}
{{Liamm PuB|hr}}
{{Liamm PuB|sw}}
{{Link GA|de}}
{{Link GA|en}}
{{Link GA|no}}
{{Link GA|ro}}
| 