|
[[Restr:Alger front de mer.jpg|1400px thumbnail|kreizenn|Alje]]
'''Aljeria''' (en[[arabeg]] arabegلجزائر,<big>لجزائر</big> ''al-Jazā'ir;'', e"An tamazightInizi" hag; en[[tamazigteg]] hag arabeg aljerian : ''Dzayer'', ''Djazaïr'' pe ''Ldzayer'') Anvzo leunur Aljeria[[Stad]] eo[[Norzhafrika|norzhafrikat]], ul lodenn eus ar [[Maghreb]] eo. ''''Republik Aljerian Demokratel ha Poblel''', e skritur berraet en «RADP R.A.D.P. » (hageo enanv klok ar Stad (arabeg : <big>لجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية;</big>, tamazigteg : ''Tagduda Tadzayrit Tadimoqṛatit Taɣerfant'' e tamazight).<br Aljeria a zo ur stad eus [[Norzhafrika]], ul lodenn eus ar [[Maghreb]] eo. />
[[Aljer]] eo ar gêrbenngêr-benn, a zo lec'hiet en norzh, war vord ar [[Mor Kreizdouarel]]. BroBrasañ vrasañbro Afrika eo, ul lodenn eus ar bed arabek hag eus an diaz kreizdouarel.<br E gorread a zo/>
Da 2 381 741 km². Ee harzoùsav gorread Aljeria, a zo gronnet gant 6 385 km a hirderharzoù gant [[Tunizia]] er biz, [[Libia]] er reter, [[Niger]] ha [[Mali]] er su, douar nann emren eus ar [[Sahara ar C'hornôg]] hag evit echuiñ [[Maroko]] er c'hornôg.
Goude 132 vloaz evel [[trevadenn]] [[Bro-C'hall|c’hall,]] he doa gounezet Aljeria he dieubidigezh d'ar [[5 a viz Gouere]] [[1962]], goude ur brezel hir ha koustus, ha goude ur referendom emdermeniñ d'ar 1añ a viz Gouere 1962.<br />
Ezel eo Aljeria eus ar [[Broadoù Unanet]], eus [[Unaniezh Afrika]], eus Luskad[[Emsav anar diskordRe E-maez]] hag eus [[Kevre ar Stadoù Arab]] abaoe an dieubidigezh e 1962.
Disklêriañ a ra bonreizh Aljeria ez eo « Anan [[islam]], an [[Arabed]] hag an [[Amazighed ]] » evel krevrennoù kreñv eus identelezh pobl Aljeria.
==An anv==
AnvEus Bro-Aljeriaanv aar zeugêr-benn euse teu anv kêrar AljerStad. An anv « Aljer » a zeu eus ar [[katalaneg[c'hatalaneg]] ''Aljeria'', hag a zeu eus ''Al-Djaza'ir'' (distagadur lec'hiel eus an arabeg klasel ''al-Jazā'ir'').<br />
An« anvAlgérie gall» euseo Aljeriaar astumm zo[[gallek]], « Algérie » (implijet evit ar wech kentañ e [[1686]] gant [[Fontenelle]] e-barzhen « ''Entretiens sur la pluralité des mondes »)'' a; zoadkemeret eo bet aloubet d'ar 14 a viz Here [[1839]] gant [[Antoine Virgile Schneider]] evit komz eus an dachenn-mañ hag a zo ul lodenn eus an Aodoù Berberek (''Barbaresques'' e galleg ar mare).
DeveradurezhStag eo deveradur an anv arabek « ''Al-Djaza'ir »'' (الجزائر), a zo stag ouzh anv an inizi hag a oa dirak porzh Aljer. Staget int bet bremañ ouzh ur chaoser. Un deveradur all a lak aorin anv aljeria en arabeg ''Al-Djaza'ir'' (الجزائر) da zont eus ''Ziri ibn Menad, Djezaïr'' hag eus ''Dziri'', a zo ''Tziri'' e [[berbereg]] haga dalvez kement ha "loar sklaer".
An Arabeg Al-Djaza’ir (الجزائر) a dalvez kement hag « an Inizi ». Un deveradurezh all a lak orin anv aljeria e arabeg « Al-Djaza'ir » (الجزائر) da zont eus Ziri ibn Menad, Djezaïr hag eus Dziri, e berbereg Tziri a dalvez kement ha « loar sklaer ».
[[Restr:Kabylie-neige.jpg|thumbnail|Meneziou Kabilia]]
[[Restr:Algeria Topography.png|thumbnail|kleiz]]
== Douaroniezh ==
[[Restr:African Plate map-fr.png|220px|right]]
Aljeria eo bro vrasañ kevandir [[Afrika]], eus ar bed arabek, hag eus ar Mor Kreizdouarel, e su Aljeria emañ ar Sahara. E norzh an Atlas Tellian hag an Atlas Saharian. Bez’ ez eus un aradennad menezioù ([[Menezioù Aoures|Aoures]], Batna, Khenchela, Oum-El-Bouaghi, Aïn M'lila, Souk-Ahras, Guelma, Biskra...).
[[Restr:Algeria Topography.png|220px|right]]
[[Restr:African Plate mapKabylie-frneige.pngjpg|thumbnailthumb|Meneziou Kabilia]]
Aljeria eo bro vrasañ kevandir [[Afrika]], eus ar bed arabek, hag eus ar Mor Kreizdouarel ; e su Aljeria emañ ar [[Sahara]]. En norzh emañ [[Menezioù Atlas]] : an Atlas Tellian hag an Atlas Saharian. Bez’ ez eus un aradennad menezioù ([[Menezioù Aoures|Aoures]], Batna, Khenchela, Oum-El-Bouaghi, Aïn M'lila, Souk-Ahras, Guelma, Biskra).
==== Krenañ-douar ====
=== Krenoù-douar ===
Un oberiantiz seismek bras-tre a zo lec'hiet e-barzh takadoù tost ouzh aod Aljeria a-hed d’ar Mor Kreizdouarel. Ar voustradenn dektonek etre plakennoù Afrika hag Eurazia a grou kalz a frailhoù hag a seismoù bras pe vihan. Rannet eo Aljeria etre div blakenn dektonek abalamour d’ar frailh Su-Atlasek. En norzh ez eus ivez tektoniezh an Alpoù hag er su pladenn ar Sahara hag a zo stabil a-walc'h.
Un oberiantiz [[kren-douar|seismek]] bras-tre a zo lec'hiet e takadoù tost da aod Aljeria a-hed ar Mor Kreizdouarel. Ar voustradenn [[Teltonik ar plakennoù|dektonek]] etre plakennoù Afrika hag [[Eurazia]] a grou kalz frailhoù hag a seismoù bras pe vihan. Rannet eo Aljeria etre div blakenn dektonek abalamour d’ar frailh Su-Atlasek. En norzh emañ ivez tektoniezh an [[Alpoù]] hag er su pladenn ar Sahara hag a zo stabil a-walc'h.<br />
Evit seismoù bras ha feulz e c'hallomp menegiñ hini Al Asnam (Chlef bremañ) e miz Gwengolo 1980, Constantine e miz Here 1985, Tipasa e miz Here 1989… An hini diwezhañ da vezañ lazhet tud a oa hini M'sila e miz Mae 2010.
A-douez ar c'hrenoù-douar bras ha feulz emañ hini Al Asnam (Chlef bremañ) e miz Gwengolo [[1980]], hini Constantine e miz Here [[1985]] ha hini Tipasa e miz Here [[1989]]. An hini diwezhañ a lazhas tud eo hini M'sila e miz Mae [[2010]].
==== TemperadurGwrezverkoù ====
Er Sahara eze eosav ar geidenngwrezvek temperadurkeitat ada 40 °C war an deiz ha da 5 °C diouzh an noz.<br />
En norzh hag e-barzh arer c'hêriou tost ouzh d'an aod, e vez angwrezverkoù temperadurioù erar goañv etre 8 °C ha 15 °C. Pignat a ra betek 25 °C e miz Mae evit tizhout ar geidenn a 28 °C ha 30 °C e miz Gouere hag e miz Eost (28 °C e Skikda, ha 29,5 °C en AlgerAljer).<br />
E menezioù [[Kabilia]], e vez tost anar temperadurgwrezverk ouzhda 3 °C pe zoken -7 °C e-padkerzh ar goañv. Erc’h a vez alies e-kerzh d'ar goañvmare-se.<br />
E-kreiz hag e kornogkornôg ar vro, e takad uhelblaenennoù rannvro [[Djelfa]], e vez anar temperadurioù e vezgwrezverkoù etre 30 °C ha 38 °C. Er reter, en Aorez, e vez yen-tre ar goañv, opa ziskenn ar tiskengwrezverk betek -18 °C. Tomm-tre e vez e-kerzh an hañv ha, betek 50 °C en disheol.<br />
EnEr norzh ar kornoggwalarn, evel en Oran, [[Tlemcen]], Mostaganem, ''etc.'', ez eus un hin kreizhdouarel boutin, sec’h en hañv ha goañvoù dous gant an oabl louet pe digoumoul.
==== Ar c'hêrioù pennañ ====
ArAljer gêreo vrasañar eogêr Aljervrasañ, muioc'h eget 6 milion a dud o vevañ enni. Kêrioù bras all ar vro a zo :eo Oran, Constantine, Annaba, Tizi-Ouzou (kêr-benn Kabylia[[Kabilia]]), Tamanghasset (Kerbenn [[Hoggar]]), Ghardaïa (kerbenn anar Mzab), Batna (ker-benn an AuoresAores), Bejaïa, Setif, Biskra, Ouargla.
=== Bevennoù ===
6 343 [[km]] en holl :
== Istor ==
Aloubet e voe Aljeria gant Bro-C'hall en un doare hir ha feuls-tre, abalamour ma'z eus bet distrujet tost un drederenn eus poblañs Aljeria en ur implij doareoù evel mougeviñ, lazhadegoù prizonidi ha nann-soudarded, skrapadegoù, distrujadegoù plantadegoù ha kêriadennoù. Dre an doareoù feuls-se he deus gellet [[Lu|arme]] Bro-C'hall aloubiñ Aljeria kêriadenn-ha-kêriadenn. Met ret eo resisaat un dra : da heul an aloubadeg ez eus bet an trevadenniñ gant ur boblañs nevez.
Istor
Aloubet e voe Aljeria gant Bro-C'hall en un doare a zo bet hir ha feuls-tre, abalamour ma ‘z eus bet distrujet tost un drederenn eus poblañs Aljeria en ur implij doareoù evel mougeviñ, lazhadegoù prizonierien ha siviled, skrapet tud, distrujadegoù plantadegoù ha kêriadennoù. Arme Bro-C'hall he deus gallet en un implij doareoù feuls aloubiñ Aljeria, kêriadenn ha kêriadenn. Met ret eo resisaat un dra, da heul an aloubadeg ez eus bet an trevadenniñ gant ur boblañs nevez.
E-penn kentañ e oa mat an darempredoù etre Bro-C'hall ha Rejañs Alje. Tu zo da lenn e miz Mezheven [[1793]]<span style="color:blue;"><sup>Pelec'h ?</sup></span> : « P'en em gevre Europa a-enep Bro-C'hall dieub, e tou ur galloud afrikan (Aljer) e fealded e-keñver ar republik hag e tou dezhi e vignonaj. » Ouzhpenn e oa ivez Dinas Bro-C'hall o tikeañ koural en El Kala.<br />
Perak ?
E [[1794]] e voe taget ar Frañs dispac'hel gant galloudoù Europa kevreet, hag a oa diaes dezhi magañ he foblañs hag he soudarded. Dey Alje, Hussein, a ginnigas kenemglevioù evit prenañ gwinizh en un doare aesoc'h, ha da c'houde e prestas arc'hant da Vro-C'hall digampi. Ur wech echuet ar brezel, ne baeas ket Bro-C'hall he dle ha, pa zeuas Bro-C'hall da vezañ ur rouantelezh adarre, e voe digresket an dle. Paeet voe an dle met e Pariz, e Kef ar Fiziadennoù hag ar Fiziamantoù. Neuze e teuas an Dey da vezañ neubeutoc'h-neubeutañ mignon gant konsul Bro-C'hall, abalamour ma komprenas ne adwelje biken e arc'hant ha ne vije biken paeet ar gwinizh.
E-penn kentañ e oa mat an darempredoù etre Bro-C'hall ha Rejañs Alje. Tu zo da lenn e miz Mezheven 1793 « Pa en em gevre Europa a-enep da Vro-C'hall dieub, e tou ur galloud afrikan (Alje) he fealded e-keñver ar republik hag e tou dezhi e vignonaj. » Ouzhpenn e oa ivez Dinas Bro C'hall o tikeañ koural e El Kala.
E 1794, e voe taget ar Frañs dispac'hel gant galloudoù Europa kevreet, hag a amprou diestêrioù da vagañ he foblañs hag he soudarded. Dey Alje, Hussein, a brof konvañsionoù evit prenañ gwinizh en un doare aesoc'h, ha da c'houde e prestas arc'hant da Vro-C'hall hep interest. Ur wech echuet ar brezel, ne baeas ket Bro-C'hall he dle ha, pa deuas Bro-C'hall da vezañ roueel adarre, e voe digresket an dle. Paeet voe an dle met e Pariz, e Kef ar Fiziadennoù hag ar Fiziamantoù. Neuze e teuas an Dey da vezañ neubeutoc'h-neubeutañ mignon gant c'honsul Bro-C'hall, abalamour e kompren ne adwelo biken e arc'hant hag ar gwinizh na vo paeet biken.
== Poblañs ==
[[Restr:Algeria demography.png|thumb|350px|rightcenter|<center>'''Emdroadur ar boblañs etre 1961 ha 2003.'''<br />Poblañs e miliadoù a annezidi.</center>]]
==Yezhoù==
An [[arabeg]] hag an [[tamazight]]tamazigteg eo ar yezhoù broadel hag ofisiel hervez ar Vonreizh<ref>[http://www.aps.dz/images/doc/PROJET-DE%20REVISION-DE-LA-CONSTITUTION-28-DECEMBRE-2015.pdf Melladoù 3 ha 3bis]</ref>. An arabeg eo yezh ar Stad<ref>Bonreizh, mellad 3</ref>. Ar galleg n'eo ket ofisiel, met graet e vez kalzik gantañ e bed ar c'henwerzh hag en deskadurezh.
== Tud ==
=== A-raok an trevadenniñ ===
{|
|-valign="top"
|<p>
* [[Sant Aogustin]]
* [[Apulée]]
* [[Donat]]
* [[Syfax]]</p>
|<p>
* [[Massinissa]]
* [[Juba I]]
* [[Juba II]]
* [[Jugurtha]]</p>
|<p>
* [[Takfarinas]]
* [[Adherbal]]
* [[Ibn Khaldoun]]
* [[Abdelmoumen Ibn Ali]]</p>
|<p>
* [[Okba ibn Nafaa]]
* [[Al Kahina Dahya Bent Tabeth]]</p>
|}
=== E-pad an trevadenniñ ===
{|
|-valign="top"
|<p>
* Lalla [[Fatima Nsoumer]]
* [[Abd El-Kader]]
* [[Cheikh Bel Haddad]]</p>
|<p>
* [[Cheikh El Mokrani]]
* [[Cheikh Bouamama]]
* [[Ben Badisse]]/[[Ibn Badis]]</p>
|<p>
* [[Messali El Hadj]]
* [[Ferhat Abbas]]</p>
|}
=== Tud pennañ [[brezel Aljeria]] ===
{|
|-valign="top"
|<p>
<center>'''Paotred'''</center>
* [[Rabah Bitat]]
* [[Mostefa Ben Boulaid]]
* [[Mohamed Khider]]
* [[Ahmed Ben Bella]]
* [[Hocine Ait Ahmed]]</p>
|
|<p>
<center>'''Merc'hed'''</center>
* [[Djamila Bouhired]]
* [[Hassiba Ben Bouali]]
* [[Drif Zohra]]
* [[Malika Gaid]]
* [[Djamila Boupacha]]
* [[Maliha Hamidou]]</p>
|-
|}
=== Dileuridi Aljeria evit [[emglevioù Evian]] ===
{|
|-valign="top"
|<p>
* [[Krim Belkacem]]
* [[Aziz Ben Tobbal]]
* [[M'Hamed Yazid]]
* [[Réda Malek]] </p>
|<p>
* [[Mohamed Seddik Ben Yahia]]
* [[Ahmed Francis]]
* [[Saad Dahlab]]</p>
|}
=== Maouezed pennañ e-pad [[brezel Aljeria]] ===
* [[Djamila Bouhired]]
* [[Hassiba Ben Bouali]]
* [[Drif Zohra]]
* [[Malika Gaid]]
* [[Djamila Boupacha]]
* [[Maliha Hamidou]]
=== Lennegezh ===
{|
|-valign="top"
|<p>
* [[Malek Bennabi]]
* [[Mohamed El Aid Al Khalifa]]
* [[Tahar Ouettar]]
* [[Albert Camus]]</p>
|<p>
* [[Assia Djebar]]
* [[M.K. Bouguerra]]
* [[Mohamed Dib]]
* [[Yasmina Khadra]]</p>
|<p>
* [[Mouloud Mammeri]]
* [[Rachid Boudjedra]]
* [[Jean Sénac]]
* [[Tahar Djaout]]</p>
|<p>
* [[Rachid Mimouni]]
* [[Mouloud Feraoun]]
* [[Kateb Yacine]]
* [[Jean Pélégri]]</p>
|}
=== Sonerezh ===
{|
|-valign="top"
|<p>
* Abdelkrim Dali,
* Ahmed Saber,
* Ahmed Wahbi,
* Akli Yahyathen,
* Blaoui El Houari,</p>
|<p>
* Boumédiene Bensahla,
* Cheb Hasni,
* Cheb Khaled,
* [[Cheb Mami]],</p>
|}
=== C’hoariva, sinema ===
{|
|-valign="top"
|<p>
* [[Hadj Abderrahmane]]
* [[Mohammed Lakhdar-Hamina]]
* [[Merzak Allouache]]
* [[Yamina Benguigui]]</p>
|<p>
* [[Tewfik Farès]]
* [[Mohammed Chouikh]]
* [[Mohammed Fellag]]
* [[Mahieddine Bachetarzi]]</p>
|<p>
* [[Mustapha Kateb]]
* [[Abdelkader Alloula]]
* [[Ould Aberahmane Kaki]]
* [[Groupe Dzaïr]]</p>
|}
=== LivañLivouriezh ===
{|
|-valign="top"
|<p>
* [[Baya]]
* [[Mohamed Racim]]
* [[Omar Racim]]
* [[Etienne Dit Nacereddine Dinet]]</p>
|<p>
* [[M'hemed Issiakhem]]
* [[Mohammed Khadda]]
* Livourien [[Priz Abd-el-Tif]]</p>
|}
=== SportSportoù ===
{|
|-valign="top"
|<p>
* [[Noureddine Morceli]]
* [[Hassiba Boulmerka]]
* [[Abderrahmane Hammad]]</p>
|<p>
* [[Aïssa-Djabir Saïd-Guerni]]
* [[Ali Saïdi-Sief]]
* [[Rabah Madjer]]</p>
|<p>
* [[Lakhdar Belloumi]]
* [[Mustapha Dahleb]]
* [[Ali Benarbia]]</p>
|<p>
* [[Lamine Ouahab]]
* [[Mohamed Ben Aziz]]</p>
|}
==Liammoù diavaez==
{{Commons|Category:Algeria}}
==Daveoù ha notennoù==
{{AC'hI}}
{{Commons|Category:Algeria}}
[[Rummad:Aljeria]]
[[Rummad:Stadoù Afrika]]
| 