Machu Pikchu : diforc'h etre ar stummoù
Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
Diverradenn ebet eus ar c'hemm |
Diverradenn ebet eus ar c'hemm |
||
Linenn 1:
[[Restr:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.2.jpg|thumb
'''Machu Pikchu''' ("Pikern Kozh" e [[ketchwaeg]], distaget [ˈmɑtʃu ˈpixtʃu] ; ''Machu Picchu'' e [[spagnoleg]], distaget [ˈmatʃu ˈpiktʃu]), <!--pe '''Patallaqta''',--ul
Lec' == Istor ==
[[Restr:HirambinghamIII.jpg|thumb|<center>Hiram Bingham</center>]]
En he barr e oa an [[Impalariezh Inka]] ([[1438]]-[[1533]]) pa zivizas an ''[[Inkaed|Inka]]'' [[Pachacutec Inca Yupanqui]] (ren : [[1438]]-[[1472]]) sevel Machu Pikchu 80 [[metr|km]] er [[gwalarn]] d'ar gêr-benn [[Qusqu]], war-dro ar bloavezh [[1450]] – evit chom eno en hañv pe evit ma talvezfe da atant meur, den ne oar diarvar. Tro 50 bloavezh a voe ret evit sevel kêr, setu e voe echuet dindan ren [[Tupac Inca Yupanqui]] (ren : [[1472]]-[[1493]]).
Goude marv Tupac Inca Yupanqui e 1493 e voe gorrekaet buhez kêr.<br>
Mab Tupac Inca Yupanqui, [[Huayna Capac]], a renas eus 1493 betek [[1525]] pe [[1527]] ; pa varvas e savas brezel etre e vab [[Huascar|Inti Cusi Huallpa Huascar]] hag e hanter-vreur [[Atahualpa]], a voe dibabet gant uhelidi Qusqu ; [[brezel diabarzh]] a savas neuze, a voe gounezet gant Atahualpa, met rivinet e voe an impalariezh hag aes e voe da [[Spagn]]oliz he [[trevadennouriezh|zrevadenniñ]].<br>
Ur c'hantved goude he ganedigezh, e [[1572]], e voe dilezet Machu Pikchu gant he annezidi : petra bennak ma ne voe biskoazh kavet kêr gant ar [[Konkistador|gonkistadored]] spagnol da vare he finborte e teuas beajourien estren betek enni, hag ar [[brec'h (kleñved)|vrec'h]] ganto, ar pezh a lazhas an dar vuiañ eus an dud.
Peogwir e oa lec'hienn Machu Pikchu distro diouzh Qusqu hag ar gonkistadored ne voe na preizhet na distrujet ganto. A-c'houde an dilezadeg e voe aloubet gant ar [[janglenn]] hag ankouaet gant ar braz eus an dud.<br>
Un [[douarouriezh|douaroniour]] [[Alamagn|alaman]] anvet Herman Göhring a venegas Machu Picchu war ur gartenn e [[1874]]<ref name="NS">{{en}} [https://www.newscientist.com/article/dn14050-incan-lost-city-looted-by-german-businessman/?feedId=online-news_rss20 ''New Scientist'', 03/06/2008]</ref> ; un Alaman all, un nevidour anvet Augusto Bern, a voe aotreet e [[1877]] gant [[gouarnamant]] Perou da breizhañ ''Huacas del Inca'', da lavarout eo Machu Pikchu.<ref name="NS /><br>
E [[1911]] ez erruas an istorour [[SUA|stadunanat]] Hiram Bingham ([[1875]]-[[1956]]), a oa o klask kêr-benn an Inkaed, e Machu Pikchu. Ergerzhadegoù furchal a savas e [[1912]], [[1914]] ha [[1915]], ha kas traezoù inka betek skol-veur Yale e [[New Haven]] ([[Connecticut]]). Hervez lezenn e reas, tud Machu Pikchu a savas enep koulskoude, met a-drugarez da Hiram Bingham ez eo brudet Machu Pikchu er bed a-bezh.
E [[1981]], gouarnamant Perou a lakaas lec'hienn Machu Pikchu hag he zrowardroioù – 325,92 km² en holl — da ''Santuario Histórico'', "neved istorel".
E 1983 e voe lakaet Machu Pikchu da c'hlad bedel, peogwir ez eo <q> ur bennoberenn glok a disavouriezh hag un test dibar eus ar sevenadur inka </q>.<ref>{{en}} {{fr}} [http://whc.unesco.org/archive/advisory_body_evaluation/274.pdf UNESCO].</ref>
== Saverezh ==
[[Restr:Karta MachuPicchu.PNG|thumb|300px|<center>Tres Machu Pikchu</center>]]
Da gentañ e voe fardet ar savennoù-douar, teir lodenn anezho, dalc'het gant ur voger :
# an diaz, graet diwar tammoù [[maen|mein]] :
# al lodenn etre, aozet gant [[traezh]] :
# ar gorre, douar warnañ evit [[gounezerezh|gounit]] [[maiz]], [[koka]], [[patatez]] hag all.
Da greñvaat gwele kêr ha da enebiñ ouzh ar rikladegoù douar dre silañ an dour glav a vez alies eno e talveze ar savennoù-douar ivez.
Kendalc'het e voe da sevel savennoù e-giz-se uheloc'h-uhelañ betek kribenn ar menez, 2 430 m e uhelder.
Eno e krogas an Inkaed da sevel tiez diwar [[greunit|c'hreunit]] a dennjont eus ur [[mengleuz|vengleuz]] a oa war ar gribenn-se. Un taol-kaer eo e vefent deuet a-benn da sevel tiez ken brav-se rak kalet eo ar greunit ha ne implijent na [[skritur]] na [[houarn]] na [[rod]]où. Evit ober e kemerent mein bras da skeiñ war ar greunit betek ma torrje. Ur wech torret e kemerent ur maen bihan all evit levnañ ar roc'h. Goude echu e kasent ar roc'hell d'al lec'h rekis war-bouez kefioù [[gwez (plant)|gwez]]. He lakaat a raent war an ti etre ar reier all. Evit enboestañ mat ar roc'helloù evel [[brikenn]]où e veze kizellet ar roc'hell ur wech diwezhañ ha lakaet un [[toenn|doenn]] [[plouz|blouz]]. Kalz tammoù mein zo bet kenderc'het a-hed bloavezhioù kizellañ : betek tri metrad eo donder ar gwelead anezho e kreiz kêr. Gwevnaat a ra kêr neuze, ha silet e vez gwelloc'h an dour glav.
Un [[eienenn]] zo uheloc'h er menez. An ijinourien inka o deus dihentet he [[gwazh (dour)|gwazh]] betek kêr a-benn pourvezañ 16 feunteun. Savet o deus un 200 bennak a savadurioù. An tiez zo savet en doare klasel inka, ledanoc'h en traoñ eget en nec'h.
== Framm ==
[[Restr:Machupicchu intihuatana.JPG|thumb|<center>Azeuldi an Heol</center>]]
Hervez an arkeologourien ec'h eo rannet Machu Pikchu e div lodenn, hini al labour-douar hag an hini gerreizh, dispartiet gant ur voger 400 m he hirder.
;Lodenn labour-douar
Savet eo diwar meur a savenn-douar dezho stumm skalieroù divent war kostez ar menez. Servijout a raent da stourm ouzh ar rikladegoù douar, evit al labour-douar hag evit kreñvaat gwele kêr. Stalioù zo a oa e tu [[reter]] kêr.
;Lodenn gerreizh
E [[1961]], an istorour perouad Manuel Chávez Ballón ([[1919]]-[[2000]]) a rannas kêr e daou gant un ahel savet diwar ar blasenn vras evit lakaat anat urzhaz an Inkaed : an tu ''hanan'' (uhel) hag an tu ''hurin'' (izel); un eil ahel a c'heller kavout a zo savet diwar ur straed vras dezhi stumm ur skalier. E ti an impalaer e kenskej an div linenn.
;''Hanan''
An impalaer, ar [[beleg|veleien]] hag an uhelidi a veve eno. Er c'harter relijiel e kaver azeuldioù, tiez ar veleien hag an ''intihuatana'' – al lec'h ma komze ar veleien d'ar bobl. E karter an uhelidi emañ palez an Inka hag e familh, tiez an uhelidi. A-drek ar palez emañ an ''Torreón'' (''Intihuatana'', azeuldi an Heol), ur mell tour ront kleuziet er roc'h ma 'z eus aoterioù aberzhiñ hag un ti-kañv evit ar c'horfoù balzamet. E-tal emañ ar blasenn vras ma komze an inka ha ma veze dalc'het festoù.
;''Hurin''
Eno e veve an artizaned, ar beizanted hag ar soudarded en o ziez paour. Ar c'harter milourel eo, ha karter ar morterioù a servije d'ober [[kroc'han]] pe d'ober lidoù relijiel evel an evadegoù.
Er [[Su]] emañ azeuldi ar [[kondor|c'hondor]] ha karter an toulloù-bac'h. En azeuldi ar c'hondor e veze graet aberzhioù evit sioulaat an [[doue]]ed.
== Ur gêr e kedveved gant an natur ==
Kêraozerien Machu Pikchu o deus he savet hervez elfennoù an natur a zo tro-dro dezhi.<br>
Hervez an [[Heol]] eo savet an tiez ; da skouer, tro-dro d'ar 24 a viz Even ([[goursav-heol]] an [[hañv]]) e teu daou [[tric'horn|dric'horn]] kenkreizek war wel war azeuldi an Heol.
* Hervez al lec'h e c'heller gwelout dremm un den o sellout ouzh an oabl, an Huyana Picchu o vezañ ar fri.
* Ar roc'h sakr, ur maen bras 7 metr e ledander, a zrevez ar menez a zo a-dreñv dezhi.
* Patrom ar gêr a seblant stummet diouzh ur c'hondor e zivaskell dispak.
* An Huayna Picchu en deus stumm ur [[puma]] prest da lammat ; skeudenn ur puma all a c'heller ijinañ gwelet treset ivez gant an azeuldioù hag ar savennoù-douar.
* Pa weler kêr adalek an Huyana Picchu e c'heller gwelout un [[naer]] hag ur [[krokodil|c'hrokodil]].
* Ur wech an amzer e c'heller gwelout ul loen kizellet er roc'h.
* An naer, ar puma, ar c'hondor hag ar c'hrokodil eo arouezioù an [[Douar]] hag an [[neñv]], loened pouezus int e [[mitologiezh|gwengelouriezh]] an Inkaed.
* Gant [[lama (bronneg)|lamaed]] e vez kempennet ar savennoù-douar hiziv c'hoazh.
* Azeuldi ar c'hondor a zo anvet e-giz-se abalamour da stumm ar roc'hell m'eo bet savet.
Ur 1 800 tourist bennak a zeu bemdez da Vachu Pikchu met kant vloaz goude ma voe roet lañs d'an douristelezh e voe merzhet gant an arkeologourien en doa red an douristed un efed fall war al lec'hienn : abalamour d'an digoadañ e vez krignet al leur, ar [[plant]] a za war ziskar, kreskiñ a ra ar riskl a rikladegoù douar ha hini an tanioù-gwall. A zo gwashoc'h, e soñj emañ pennadurezhioù ar vro da sevel sevel un hent evit ar [[karr-tan|c'hirri-tan]] da dizhout Machu Pikchu, neuze ne vefe ket reoliet an niver a douristed ha buanoc'h e vefe distrujet kêr.
Un eil Machu Picchu a zo, anvet Chuquequirao ; diaesoc'h eo he zizhout rak n'eus ket a hent gwir ha lec'hiet eo da 3000 m a uhelder. Damheñvel eo ouzh Machu Pikchu dre he gêraozadur, stumm he ziez hag he lec'hiadur er menezioù uhel.
== Liammoù diavaez ==
* {{fr}} [http://whc.unesco.org/fr/list/274 ''Sanctuaire historique de Machu Picchu'' @ UNESCO]
* {{fr}} [http://machupicchu.fr/ ''Machu Picchu'']]
* {{fr}} [http://www.peru.travel/fr/que-faire/perou-millenaire/sanctuaire-du-machu-picchu.aspx ''Perú'']]
== Notennoù ==
{{Daveoù}}
{{Commons|Category:Machu Picchu|Machu Pikchu}}
[[Rummad:Glad bedel]]
[[Rummad:Perou]]
|