Machu Pikchu : diforc'h etre ar stummoù

Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
Diverradenn ebet eus ar c'hemm
Diverradenn ebet eus ar c'hemm
Linenn 1:
[[Restr:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.2.jpg|thumb|right|300px|<center>Ur sell war Machu Pikchu</center>]]
'''Machu Pikchu''' ("Pikern Kozh" e [[ketchwaeg]], distaget [ˈmɑtʃu ˈpixtʃu] ; ''Machu Picchu'' e [[spagnoleg]], distaget [ˈmatʃu ˈpiktʃu]), <!--pe '''Patallaqta''',--ul alec'h arall eo--> zo ul lec'hienn rakkolombian [[Inkaed|inka]] savet er {{XVvet kantved}} e beg ur menez hag a dap 2 &nbsp;430 [[metr|m]], e rannvro [[Qusqu]] e [[Perou]]. Al lec<br>
Lec'hhienn brudetañvrudetañ eus sevenadur anar [[Inkaedsevenadur]] inka eo. War roll [[glad bedel]] an [[UnescoUNESCO]] emañ abaoe [[1983]]. Ne oa bet degaset al lec'h er gouloù nemet er bloaz [[1911]]. Abaoe e teu ur bern touristed dad'he welet al lec'hgwelet.
== Istor ==
[[Restr:HirambinghamIII.jpg|thumb|<center>Hiram Bingham</center>]]
En he barr e oa an [[Impalariezh Inka]] ([[1438]]-[[1533]]) pa zivizas an ''[[Inkaed|Inka]]'' [[Pachacutec Inca Yupanqui]] (ren : [[1438]]-[[1472]]) sevel Machu Pikchu 80 [[metr|km]] er [[gwalarn]] d'ar gêr-benn [[Qusqu]], war-dro ar bloavezh [[1450]] – evit chom eno en hañv pe evit ma talvezfe da atant meur, den ne oar diarvar. Tro 50 bloavezh a voe ret evit sevel kêr, setu e voe echuet dindan ren [[Tupac Inca Yupanqui]] (ren : [[1472]]-[[1493]]).
 
Goude marv Tupac Inca Yupanqui e 1493 e voe gorrekaet buhez kêr.<br>
== Saverezh ==
Mab Tupac Inca Yupanqui, [[Huayna Capac]], a renas eus 1493 betek [[1525]] pe [[1527]] ; pa varvas e savas brezel etre e vab [[Huascar|Inti Cusi Huallpa Huascar]] hag e hanter-vreur [[Atahualpa]], a voe dibabet gant uhelidi Qusqu ; [[brezel diabarzh]] a savas neuze, a voe gounezet gant Atahualpa, met rivinet e voe an impalariezh hag aes e voe da [[Spagn]]oliz he [[trevadennouriezh|zrevadenniñ]].<br>
Dibabet e voe gant an impalaer Pachacutec, war-dro ar bloavezhioù 1440, sevel kêr vMachu Pikchu. Ar saverezh-se a gemeras e-tro 50 vloaz. Da gentañ eo bet savet ar savennoù-douar. Kompozet int gant teir lodenn dalc'het gant ur voger. Ar savennoù-se a servij evel-just d'al labour-douar evit lakaat da greskiñ mais, Coca, patatez hag all met ivez da greñvaat bazenn ar gêr ha da enebiñ ouzh ar rinkladennoù douar abalamour d'ar glav a gouezh alies eno rak silet eo gwelloc'h an dour. Setu an teir lodenn a sav ar savennoù-douar :
Ur c'hantved goude he ganedigezh, e [[1572]], e voe dilezet Machu Pikchu gant he annezidi : petra bennak ma ne voe biskoazh kavet kêr gant ar [[Konkistador|gonkistadored]] spagnol da vare he finborte e teuas beajourien estren betek enni, hag ar [[brec'h (kleñved)|vrec'h]] ganto, ar pezh a lazhas an dar vuiañ eus an dud.
 
Peogwir e oa lec'hienn Machu Pikchu distro diouzh Qusqu hag ar gonkistadored ne voe na preizhet na distrujet ganto. A-c'houde an dilezadeg e voe aloubet gant ar [[janglenn]] hag ankouaet gant ar braz eus an dud.<br>
_Ar
Un [[douarouriezh|douaroniour]] [[Alamagn|alaman]] anvet Herman Göhring a venegas Machu Picchu war ur gartenn e [[1874]]<ref name="NS">{{en}} [https://www.newscientist.com/article/dn14050-incan-lost-city-looted-by-german-businessman/?feedId=online-news_rss20 ''New Scientist'', 03/06/2008]</ref> ; un Alaman all, un nevidour anvet Augusto Bern, a voe aotreet e [[1877]] gant [[gouarnamant]] Perou da breizhañ ''Huacas del Inca'', da lavarout eo Machu Pikchu.<ref name="NS /><br>
vazenn a zo graet gant darnioù mein.
E [[1911]] ez erruas an istorour [[SUA|stadunanat]] Hiram Bingham ([[1875]]-[[1956]]), a oa o klask kêr-benn an Inkaed, e Machu Pikchu. Ergerzhadegoù furchal a savas e [[1912]], [[1914]] ha [[1915]], ha kas traezoù inka betek skol-veur Yale e [[New Haven]] ([[Connecticut]]). Hervez lezenn e reas, tud Machu Pikchu a savas enep koulskoude, met a-drugarez da Hiram Bingham ez eo brudet Machu Pikchu er bed a-bezh.
 
E [[1981]], gouarnamant Perou a lakaas lec'hienn Machu Pikchu hag he zrowardroioù – 325,92 km² en holl — da ''Santuario Histórico'', "neved istorel".
_Al
lodenn etre a zo graet gant traezh.
 
E 1983 e voe lakaet Machu Pikchu da c'hlad bedel, peogwir ez eo <q>&nbsp;ur bennoberenn glok a disavouriezh hag un test dibar eus ar sevenadur inka&nbsp;</q>.<ref>{{en}} {{fr}} [http://whc.unesco.org/archive/advisory_body_evaluation/274.pdf UNESCO].</ref>
_Al
lodenn dreist ar re all a zo graet gant douar mat da ober
labour-douar.
 
== Saverezh ==
Kendalc'het
[[Restr:Karta MachuPicchu.PNG|thumb|300px|<center>Tres Machu Pikchu</center>]]
e voe da sevel savennoù e-giz-se uheloc'h uhelañ betek kribenn ar
Da gentañ e voe fardet ar savennoù-douar, teir lodenn anezho, dalc'het gant ur voger :
menez da 2 430m uhelder.
# an diaz, graet diwar tammoù [[maen|mein]] :
# al lodenn etre, aozet gant [[traezh]] :
# ar gorre, douar warnañ evit [[gounezerezh|gounit]] [[maiz]], [[koka]], [[patatez]] hag all.
Da greñvaat gwele kêr ha da enebiñ ouzh ar rikladegoù douar dre silañ an dour glav a vez alies eno e talveze ar savennoù-douar ivez.
 
Kendalc'het e voe da sevel savennoù e-giz-se uheloc'h-uhelañ betek kribenn ar menez, 2&nbsp;430 m e uhelder.
Aze
e krogjont da sevel an tiez. Sikouret e voent gant ur vengleuz granit
a oa war ar gribenn-se. Un esplet eo e vefent deuet a-benn da sevel
tiez ken brav ha-se rak ar granit a zo kalet ha ne implijent na
skritur na houarn na rod. Evit henn ober e kemerent ur roc'h granit
hag ur maen bras skein a raent warni betek ma dorrfe. Ur wech torret
e kemerent ur maen bihan all evit levnañ ar roc'h. Ur wech echu e
kasent ar roc'h davet al lec'h karet gant kefioù gwez. He lakaat a
raent war an ti etre ar reier all. Evit emboestañ mat ar roch evel
brikennoù e veze kizellet ur wech diwezhañ ar roc'h ha lakaet un
doenn blouz.Goude bloavezhioù a gizelladurioù mein eo bet produet
kalz a zarnioù mein. Ar re-se a zo bet lakaet e kreiz-kêr ober a ra
betek tri metrad a zonder. Gwevnaat a ra ar gêr ha silet e vez
gwelloc'h an dour glav.
 
Eno e krogas an Inkaed da sevel tiez diwar [[greunit|c'hreunit]] a dennjont eus ur [[mengleuz|vengleuz]] a oa war ar gribenn-se. Un taol-kaer eo e vefent deuet a-benn da sevel tiez ken brav-se rak kalet eo ar greunit ha ne implijent na [[skritur]] na [[houarn]] na [[rod]]où. Evit ober e kemerent mein bras da skeiñ war ar greunit betek ma torrje. Ur wech torret e kemerent ur maen bihan all evit levnañ ar roc'h. Goude echu e kasent ar roc'hell d'al lec'h rekis war-bouez kefioù [[gwez (plant)|gwez]]. He lakaat a raent war an ti etre ar reier all. Evit enboestañ mat ar roc'helloù evel [[brikenn]]où e veze kizellet ar roc'hell ur wech diwezhañ ha lakaet un [[toenn|doenn]] [[plouz|blouz]]. Kalz tammoù mein zo bet kenderc'het a-hed bloavezhioù kizellañ : betek tri metrad eo donder ar gwelead anezho e kreiz kêr. Gwevnaat a ra kêr neuze, ha silet e vez gwelloc'h an dour glav.
Un
 
eienenn a red uheloc'h er menez. An ijinourien inka o deus dihentet
Un [[eienenn]] zo uheloc'h er menez. An ijinourien inka o deus dihentet he [[gwazh (dour)|gwazh]] betek kêr a-benn pourvezañ 16 feunteun. Savet o deus un 200 bennak a savadurioù. An tiez zo savet en doare klasel inka, ledanoc'h en traoñ eget en nec'h.
dihentet anezhi betek ar gêr, pourvez a ra 16 feunteun.Savet o deus
un 200 bennak a savadurioù. An tiez a zo savet en doare klasel inka,
ledanoc'h eo an traoñeget an nec'h.
 
== Framm ==
[[Restr:Machupicchu intihuatana.JPG|thumb|<center>Azeuldi an Heol</center>]]
Hervez an arkeologourien eo rannet Machu Picchu e div lodenn: ar zonenn
Hervez an arkeologourien ec'h eo rannet Machu Pikchu e div lodenn, hini al labour-douar hag an hini gerreizh, dispartiet gant ur voger 400 m he hirder.
labour-douar hag al lodenn kerreizh.
;Lodenn labour-douar
Savet eo diwar meur a savenn-douar dezho stumm skalieroù divent war kostez ar menez. Servijout a raent da stourm ouzh ar rikladegoù douar, evit al labour-douar hag evit kreñvaat gwele kêr. Stalioù zo a oa e tu [[reter]] kêr.
;Lodenn gerreizh
E [[1961]], an istorour perouad Manuel Chávez Ballón ([[1919]]-[[2000]]) a rannas kêr e daou gant un ahel savet diwar ar blasenn vras evit lakaat anat urzhaz an Inkaed : an tu ''hanan'' (uhel) hag an tu ''hurin'' (izel); un eil ahel a c'heller kavout a zo savet diwar ur straed vras dezhi stumm ur skalier. E ti an impalaer e kenskej an div linenn.
;''Hanan''
An impalaer, ar [[beleg|veleien]] hag an uhelidi a veve eno. Er c'harter relijiel e kaver azeuldioù, tiez ar veleien hag an ''intihuatana'' – al lec'h ma komze ar veleien d'ar bobl. E karter an uhelidi emañ palez an Inka hag e familh, tiez an uhelidi. A-drek ar palez emañ an ''Torreón'' (''Intihuatana'', azeuldi an Heol), ur mell tour ront kleuziet er roc'h ma 'z eus aoterioù aberzhiñ hag un ti-kañv evit ar c'horfoù balzamet. E-tal emañ ar blasenn vras ma komze an inka ha ma veze dalc'het festoù.
;''Hurin''
Eno e veve an artizaned, ar beizanted hag ar soudarded en o ziez paour. Ar c'harter milourel eo, ha karter ar morterioù a servije d'ober [[kroc'han]] pe d'ober lidoù relijiel evel an evadegoù.
 
Er [[Su]] emañ azeuldi ar [[kondor|c'hondor]] ha karter an toulloù-bac'h. En azeuldi ar c'hondor e veze graet aberzhioù evit sioulaat an [[doue]]ed.
=== Zonenn labour-douar ===
Savet eo diwar meur a savenn-douar dezho stumm skalieroù divent war kostez ar menez. Servijour a ra da stourm ouzh ar rinkladurioù douar, evit al labour-douar hag evit kreñvaat diaz ar gêr. E reter ar gêr ez eus stalioù. Dispartiet eo an div zonenn gant ur voger a 400m
hirder.
 
== Ur gêr e kedveved gant an natur ==
=== '''Zonenn kerreizh''' ===
Kêraozerien Machu Pikchu o deus he savet hervez elfennoù an natur a zo tro-dro dezhi.<br>
Chavez
Hervez an [[Heol]] eo savet an tiez ; da skouer, tro-dro d'ar 24 a viz Even ([[goursav-heol]] an [[hañv]]) e teu daou [[tric'horn|dric'horn]] kenkreizek war wel war azeuldi an Heol.
Ballon e 1961 en deus rannet e daou ar gêr gant un ahel savet diwar ar blasenn vras. E mod-se e vez heuliet mat hierarkiezh an Inkaed: an hanan (uhel) hag an hurin (izel). Un eil ahel a c'heller kavout a zo savet diwar ur straed bras dezhañ stumm ur skalier. An daou ahel-se a zo sekant e ti an Inka.
* Hervez al lec'h e c'heller gwelout dremm un den o sellout ouzh an oabl, an Huyana Picchu o vezañ ar fri.
* Ar roc'h sakr, ur maen bras 7 metr e ledander, a zrevez ar menez a zo a-dreñv dezhi.
* Patrom ar gêr a seblant stummet diouzh ur c'hondor e zivaskell dispak.
* An Huayna Picchu en deus stumm ur [[puma]] prest da lammat ; skeudenn ur puma all a c'heller ijinañ gwelet treset ivez gant an azeuldioù hag ar savennoù-douar.
* Pa weler kêr adalek an Huyana Picchu e c'heller gwelout un [[naer]] hag ur [[krokodil|c'hrokodil]].
* Ur wech an amzer e c'heller gwelout ul loen kizellet er roc'h.
* An naer, ar puma, ar c'hondor hag ar c'hrokodil eo arouezioù an [[Douar]] hag an [[neñv]], loened pouezus int e [[mitologiezh|gwengelouriezh]] an Inkaed.
* Gant [[lama (bronneg)|lamaed]] e vez kempennet ar savennoù-douar hiziv c'hoazh.
* Azeuldi ar c'hondor a zo anvet e-giz-se abalamour da stumm ar roc'hell m'eo bet savet.
 
=== '''Hanan'''Touristelezh ===
Ur 1&nbsp;800 tourist bennak a zeu bemdez da Vachu Pikchu met kant vloaz goude ma voe roet lañs d'an douristelezh e voe merzhet gant an arkeologourien en doa red an douristed un efed fall war al lec'hienn : abalamour d'an digoadañ e vez krignet al leur, ar [[plant]] a za war ziskar, kreskiñ a ra ar riskl a rikladegoù douar ha hini an tanioù-gwall. A zo gwashoc'h, e soñj emañ pennadurezhioù ar vro da sevel sevel un hent evit ar [[karr-tan|c'hirri-tan]] da dizhout Machu Pikchu, neuze ne vefe ket reoliet an niver a douristed ha buanoc'h e vefe distrujet kêr.
An noblidi, ar veleien hag an impalaer a veve eno. Er c'harter relijiel e vez kavet temploù, tiez ar veleien hag an intihuatana lec'h ma komze ar veleien d'ar bobl. E karter an noblidi e vez kavet ti an Inka hag e familh, tiez an noblidi. A-dreñv d'ar palez emañ an Torreon, un tour ront toullet e-barzh ar roc'h e lec'h ma z'eus aoterioù sakrifisoù ha un ti-kañv evit ar c'horfoù baomet. E tal ar gêr-se emañ ar blasenn vras lec'h ma komze an impalaer, ha lec'h ma 'oa festoù.
 
=== Ur c'''Hurin'''hoar da Machu Picchu ===
Un eil Machu Picchu a zo, anvet Chuquequirao ; diaesoc'h eo he zizhout rak n'eus ket a hent gwir ha lec'hiet eo da 3000 m a uhelder. Damheñvel eo ouzh Machu Pikchu dre he gêraozadur, stumm he ziez hag he lec'hiadur er menezioù uhel.
Amañ eo e veve an artizaned ar beizanted hag ar soudarded en o ziez paour. Eno e vez kavet ar c'harter milourel, karter ar morterioù a servije d'ober seramek, pe d'ober lidoù relijiel evel an evadegoù.
 
== Liammoù diavaez ==
Er su emañ templ ar c'hondor ha karter ar prizonioù. E templ ar c'hondor e veze graet sakrifisoù evit sioulaat an doueed.
* {{fr}} [http://whc.unesco.org/fr/list/274 ''Sanctuaire historique de Machu Picchu'' @ UNESCO]
* {{fr}} [http://machupicchu.fr/ ''Machu Picchu'']]
* {{fr}} [http://www.peru.travel/fr/que-faire/perou-millenaire/sanctuaire-du-machu-picchu.aspx ''Perú'']]
 
== Notennoù ==
== Ur gêr o kedveviñ gant an natur ==
{{Daveoù}}
Arkitektourien
Machu Picchu o deus he savet hervez elfennoù an natur a zo tro-dro
d'ar gêr. Hervez an Heol eo savet an tiez. Da skouer, d'ar 24 a viz
Even e teu daou dric'horn kenkreizek war-wel war an Intihuatana.
* Hervez al lec'h eo posupl gwelout fas un den o sellout ouzh an oabl, an Huyana Picchu o vezañ ar fri.
* Ar roc'h sakr, ur maen bras a 7 metr ledander, a zrevez ar menez a zo a-dreñv.
* Patrom ar gêr a seblant kaout stumm ur c'hondor gant e zivaskell dibleget.
* An Huayna Picchu en deus stumm ur puma prest da lammat. Skeudenn ur puma a c'heller ijinañ gwelet treset ivez gant an temploù, hag ar savennoù-douar.
* En ur welet ar gêr adalek an Huyana Picchu eo posupl gwelout un naer hag ur gourglazard.
* Ur wech an amzer eo posupl gwelout ul loen kizellet er roc'h.
* An naer, ar puma, ar c'hondor hag ar gourglazard a zo arouez an Douar hag an neñv, loened pouezus int e mitologiezh an Inkaed.
* Ar savennoù-douar a zo dalc'het kempenn gant lamaed.
* Templ ar c'hondor a zo anvet e-giz-se abalamour da stumm ar roc'h lec'h m'eo savet.
* Breizh dizalc'h
 
{{Commons|Category:Machu Picchu|Machu Pikchu}}
== Ar gêr gollet ==
[[Rummad:Glad bedel]]
* Kleñvedoù: Goude marv Pachacutec e 1471 e voe gorrekaet buhez ar c'hêr. Goude e voe tapet ar c'hêr gant kleñvedoù nevez, ar vosenn a rannas dre zaou poblañs machu Picchu, ar variolenn kaset gant ar spagnolad Pizarro da vare e veaj etre 1524 ha 1526.
* Brezel diabarzh: Huayna Capac, impalaer an inkaed a zeas da evezhiañ ar spagnoled, tapet e voe gant ar c'hleñved ha mervel a reas. Daou zen a zabute an tron, Huascar hag Atahualpa. Kregiñ a reas ur brezel diabarzh etre an dud fidel da Huascar hag ar fideled da Atahualpa. Atahualpa a c'hounezas ar brezel met rivinet e oa an impalaeriezh inka ha trevadennet voe gant ar spagnoliz buan. Gant ar brezel-se e voe rediet annezidi Machu Picchu kuitaat ar c'hêr. Sikouret eo bet diskar an Inkaed rak ar beizanted inka a oa mitmas. Pa'oa an inkaed oc'h astenn o ziriad e veze strewet ar pobloù gounezet e pep lec'h er vro, un doare e oa da zerc'hel ar galloud hag enebiñ ouzh un dispac'h ar re-se o doa c'hoant istreiñ d'o c'hêr orin.
Aninkaed o deus dalc'het kuzh ar gêr ha tamm-ha-tamm eo deuet da vezañ ur vojenn ha disoñjet e voe. Setu perak n'eo ket bet distrujet Machu
Picchu evel an holl gêrioù inka all, peogwir ne oueze ket ar spagnoliz e oa d'eus ur gêr evel-se.
 
== Touristelezh ==
Un 1800 tourist a zeu bemdez da Vachu Picchu met 100 bloaz goude he
c'hrouidigezh eo bet merzet gant an arkeologourien en doa ar red
touristed un efed fall war Machu Picchu. Abalamour d'an digoadañ eo
korrodet al leur, ar plantoù a za war ziskâr, kreskiñ a ra ar riskl a
rikladennoù douar hag hini an tangwallioù. Ouzhpenn e soñj d'ar
pennoù bras e vefe mat sevel un hent evit an otoioù davet Machu
Picchu, neuze ne vefe ket reoliet an niver a douristed a buanoc'h e
vefe distrujet ar gêr.
 
== Ur c'hoar da Machu Picchu ==
Un eil Machu Picchu a zo anvet Chuquequirao, diaesoc'h eo tizhout anezhi
rak n'eus ket a hent gwir ha lec'hiet eo da 3000m a uhelder. Damheñvel int gant o ti-saverezh ha framm ar gêr o lec'hiadur er menezioù.[[Rummad:Glad bedel]]
[[Rummad:Perou]]