Mafia : diforc'h etre ar stummoù
Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
→Gerdarzh: poellekoc'h |
Arko (kaozeal | degasadennoù) D yezh ha kempenn |
||
Linenn 5:
Ur '''mafia''' (pe '''maffia''') zo un aozadur torfedourien, gant renerien guzh, hag a glask pinvidikaat dre sachañ arc'hant digant an dud, dre gaer pe aliesoc'h dre heg, dre spontañ an dud pe dre ober droug dezho pe d'o c'herent. Klask a ra pep mafia en em silañ er gevredigezh hag en ensavadurioù. Alies e lavarer « mafiosi » eus an izili ( « mafioso » en unander) diwar skouer an italianeg.
Unan eus obererezhioù ar '''mafia''' eo lavarout « gwareziñ » [[stal]]ioù (ostalerioù da skouer) ha rediañ an dud da baeañ un [[tailh]] evit
Ar mafia zo ivez un anv hollek roet da veur a aozadur bihan hag a glask, a-wechoù, brasaat diwar-goust ar re all.
==Gerdarzh==
Dont a ra an anv eus ar ger [[italianek]] ''mafiosi'' e-lec'h ma vefe kroget ar c'hentañ mafia, goude ma n'omp ket re sur eus pelec'h e vefe kroget nag eus pegoulz ez eo kroget.
Un nebeud martezeadennoù zo bet savet diwar-benn orin ar ger ''mafia''.
Linenn 22:
==Orin==
Krediñ a reer e oa kroget ar mafia en [[Italia]] ar Su (Mezzogiorno) war-dro an XIX{{
Memes ma vefe posupl e vefe bet aozadurioù eus ar memes doare o vont en dro e broioù hag e mareoù all.
Meur a vafia a zo e kreisteiz [[Italia]], e-giz ar re-mañ:
Linenn 31:
An aozadurioù torfedourien gwelet e-giz mafia stricto sensu eo ar mafiaoù italian, ar [[Yakuza]], ar mafia Italian-hag-Amerikan, ar mafija serb, ar mafiya rusian ha kalz reoù all eus an aozadurioù bihan d'ar reoù bras.
Bez eus ivez an aozadurioù a ra war dro an dramm e-giz e su Bro-C'hall pe e Maroko. Met ar re-se ne vezont ket anvet mafia abalamour ma n'o deus ket tout ar pezh a ra ur [[mafia]] : an dud e-penn o vevañ pelloc'h eget ar re a ya da adwerzhañ an dramm, ar re n'o deus nemet un dra da labourat e-giz an dramm pe ar [[c'hoarioù arc'hant]] ne veront ket kalz a draoù.
An orin gwir eus ar mafia a zo ar stourm a-enep an dud a teue da vevañ en o bro. Abalamour ma teue tud eus an estren vro hag a lake o galloud en o vro e-giz e [[Sikilia]] e-lerc'h ma z eo bet gouarnet ar vro gant meur a zud e-giz an arabek en XIvet kantved pe gant an Normaned da c'houde. A-enep d'an dra-se ez eo bet krouet ar mafia evit stourm a-enep an dud eus an estren vro a gemere ar galloud hag a lake anezho en ur stad fall en ur gemer tout ar pezh a c'hellfe
▲A-enep d'an dra-se ez eo bet krouet ar mafia evit stourm a-enep an dud eus an estren vro a gemere ar galloud hag a lake anezho en ur stad fall en ur gemer tout ar pezh a c'hellfe bezan gwerzhet met gant ar mafia e veze sikouret an dud paour en ur laerezh traoù d'an estrañjourien, met da c'houde ez eo en em treuzfurmet an aozadur bihan-se en un aozadur a lâre e garez tud zo en eskemm d un tamm arc'hant, ha disoñjet eo bet ar pal kentañ a oa sikour a re baour.
== Istor ar Cosa Nostra ==
===Un tamm geriaoueg===
[[Restr:Godfather puppetmaster.jpg|thumb|Dorn ar Mafia]]
An omerta : a zo al lezenn a garez ar mafia, power gant al lezenn-se ne vez ket
Ar pentito : un den keuziek, da lâret eo un den a zo aet kuit eus ar mafia hag a zo a-du da
Ar cosca : a zo un aozadur eus ar mafia hag a gont muioc'h ur bern a aozadurioù eus ar mafia met bihanoc'h.<br>
Ar pizzo : a zo
Ar gabbelluto: a zo un den eus ar mafia hag a
===Ar penn-kentañ===
E-pad pell amzer ez eo bet komzet eus orin ar mafia daosk hag e oa kroget er grenn-amzer pe goude. C'hoazh bremañ ne ouzer ket mat pegoulz e vefe kroget, ar pentito Tommaso Buscetta marv bremañ a
Goude an dispac'hioù etre 1848 hag 1860 enezenn Sisilia a oa deuet da
Met goude e vo krouet ur gouarnamant all e Roma hag ar gouarnamant-se na asanto ket tout ar pezh a veze graet gant ar mafia. Neuze en XIXvet kantved e kemmont o doareoù d'ober ha posupl e vefe eo ar mafia a anavezomp bremañ ar memes hini hag an hini eus an XIXvet kantved.
===Adalek ar bloavezhioù 90===
Adalek un nebeud bloavezhioù e krog Italia da reiñ taolioù bihan d'ar mafia. Adalek an taolioù bihan-se e vez lakaet e pleustr gant al lez-varn an « oberiadenn daouarn prop »
Met ar mafia a ya da
▲Adalek an taolioù bihan-se e vez lakaet e pleustr gant al lez-varn an « oberiadenn daouarn prop », gant an oberiadenn-se e vo paket un toullad mat a tud a oa plaset uhel er mafia hag ivez tud politikel a kemere un tamm eus an tailhoù da skouer pa ez aent da rein anezhe d'an dud karget ouzh an aferioù-se. Mont a rae gwelloc'h gwellañ stad ar Stad.
E 2004 e straedoù [[Naplez]] e vo graet manifestadegoù a-enep ar mafia. Er memes bloavezh an enebiezh etre ar mafia a raio 139 den marv, er c'harterioù paour dreist holl. Ne vo ket ken kreñv hag an emgannoù bet er bloavezh 1981 e lerc'h ma oa bet 273 den marv. Abalamour d'an tud marv e vo krouet ur bern a lec'hiennoù a-enep ar mafia.▼
▲Met ar mafia a ya da zisklerian ar brezel da Italia. En ur lazhan da skouer 4 den hag o doa krouet an oberiadenn daouarn prop(Carlo Alberto Dalla Chiesa, Rosario Angelo Livatino, Giovanni Falcone hag Paolo Borsellino en ur implij evit pep hini un tonenn a TNT). Gant ar muntr-se e vo paouezet an emgann a enepto. Adkregiñ a raio met ne vo ket ken efedus hag an hini a-raok.
▲E 2004 e straedoù [[Naplez]] e vo graet manifestadegoù a-enep ar mafia. Er memes bloavezh an enebiezh etre ar mafia a raio 139 den marv, er c'harterioù paour dreist holl. Ne vo ket ken kreñv hag an emgannoù bet er bloavezh 1981 e lerc'h ma oa bet 273 den marv.
==Mont en dro ar Cosa Nostra==
===Lidoù sikilianeg ar Cosa Nostra===
E-barzh tost pep familh eus ar mafia e vez ul lid pa tremen un den hag a oa « kevredad » hag a zo o vont da
Ar Sikilianed o deus ivez ul lezenn anvet "omerta" hag a vir anezho da lâr petra a reont mod-all e vezont lazhet ar merc'hed e-giz ar
▲Ar Sikilianed o deus ivez ul lezenn anvet "omerta" hag a vir anezho da lâr petra a reont mod-all e vezont lazhet ar merc'hed e-giz ar paotred pe ar vugale.
===Tud a zo bet anvet er mafia===
*Calogero Vizzini(1877-1954), a oa ur paeron eus ur familh mafian, anvet e oa dindan anv ''
*Stefano magaddino (1891-1974), un den kozh eus ar ''Cosa Nostra'' hag a oa anvet e kêr "buffalo" hag e "detroit"
*Guiseppe Genco Russo (1893-1976), mestr ur familh anvet ''Mussomeli''
*Michele Navarra (1905-1958), mestr ar familh ''Corleone'' deus 1930 betek 1958.
*Salvatore Greco (1923-1978), mestr ar familh ''Ciaculli'', en oa kentañ sekretour eus ar c'hentañ kofridi eus ar mafia sikilian e 1958.
*Tommaso Buscetta (1928-2000), ar c'hentañ den hag a komzo eus ar mafia (ur "pentito") e 1984.
*Stefano Bontade (1939-1981), mestr eus ar familh ''Santa Maria di Gesù''.
*Bernardo Provenzano (ganet e 1933), gwelet e-giz unan eus a re
===Terminidigezh ar rannoù er mafia===
*''Don'' : paeron ur familh eus ar mafia, un ezel a gevred gant ar familh, italian pe sikilian ar peurliesañ.
*''Capo di Tutti i Capi'' : ("ar mestr eus ar mestroù") da lâret eo Matteo Messina Denaro evit ar mafia sikilian, Renato Gagliana evit ar Sacra Corona Unita hag Francesco di Boille evit ar Cosa Nostra.
*''Capo di Capi Re'' : (un titl roet d'un den a enor eus ar mafia hag a zo war e leve, troet vez e-giz "mestr roue ar mestroù") da lâret eo Vicenzo di Boille evit ar Cosa Nostra.
*''Capo Crimine'' : a zo un den hag a ver tud hag a zo enrollet evit mont da welet an dud o deus kudennoù ganto.
*''Capo Bastone'' : a zo un den dindan live ar ''Capo Crimine'' hag a ren un nebeud a dud pa vez ezhomm mont da gwelet tud a ne baeont ket buan a-walc'h evit
*''Consigliere'' :
*''Caporegime'' : un mestr hag a gourdon un dek bennak a soudarded.
*''Sgarrista'' : pe ''Soldato'' "soudard" un den hag a servij e-giz ur soudard.
*''Piccioto'' : "den bihan" ul live izel hag a servij evit al labour groñs.
==Mont en dro ar mafia==
Mont en dro ar mafia a zo gant un doare gounit arc'hant oc'h ober
Gounit a reont arc'hant da skouer gant:
*
*
*
*
*
*ar raket
*an trafikerezh organoù
Ar mafia a zo graet e stumm ur
[[Skeudenn:Mafia family structure tree.en.svg]]
Linenn 110 ⟶ 103:
===Emgann a-enep ar mafia===
An emgann a-enep ar mafia a zo diaes kenañ, peogwir e vez kavet kalz a wech aozadurioù hag a c'hell cheñch lec'h buan-tre,
E Alamagn e vez un aozadur hag a klask ober war dro ar mafia
▲E Alamagn e vez un aozadur hag a klask ober war dro ar mafia hag tud all anvet eo ar "Bundeskriminalamt". E Italia ez eo an "DIA" hag e Amerika "FBI" pe "DEA". Hag "Interpol" evit ar bed a-bezh pe tost.
===Ar mafia en ekonomiezh===
Ar mafia pa za en ekonomiezh n
Ar mafia a
An arc'hant dastumet a zo diaes kennañ da adtapout gant an archerien, abalamour ma cheñch dorn buan-tre. An doareoù nevez a c'hell sikour anezho e-giz
▲Ar mafia a goulenn arc'hant en eskemm d'ur surentez e-kenver ar mafia all pe an dud o defe c'hoant ober traoù a-enep e stal, met ma n int ket a-du bezañ gwarezet e vez torret o stal, lakaet an tan en o stal, pe kemeret ar vugale evit e vefent a-du a-benn ar fin a ma n'int ket, lazhet e vezont, hag un den a-du da vezan gwarezet a kemer o flas.
▲An doareoù nevez a c'hell sikour anezho e-giz gant internet, ar piratiñ a zo deuet un doare boazh evit gounit arc'hant hep fiñval.
==Mafia
Ar ger mafia a
*Ar mafia [[albanat]]
*Ar mafia bulgarat
*Ar mafia sinaat
*Ar mafia italian-hag-amerikan
*Ar mafia japanat
Linenn 140 ⟶ 127:
==Tud anvet a oa a-enep ar mafia ==
[[Skeudenn:Nesscredentials.jpg|right|thumb|800px|Eliot Ness]]
*Giovanni Falcone
*Paolo Borsellino
Linenn 152 ⟶ 139:
*Letizia Battaglia
*Pierre Michel
*[[Eliot Ness]]
==Tud anvet eus ar mafia ==
Linenn 168 ⟶ 155:
===Filmoù===
Er sinema ez eus bet graet kalz a filmoù war ar mafia. En o zouez :
*''Little Cesar'', 1931, Mervyn LeRoy
*''L’Ennemi Public'', 1931, William A. Wellman
Linenn 193 ⟶ 180:
*''La siciliana ribelle'', 2007, Marco Amenta
Er skinwel e vez ivez kavet filmoù diwar-benn ar mafia :
*''[[The Sopranos]]'' graet gant David Chase
*''Oz'' a zo ur rummad HBO a
*''[[The Simpsons]]'' e-lec’h ma c'haller gwelout tud eus ar mafia a-wechoù
*''Gotti'', un telefilm HBO hag a
*''Un flic dans la mafia'', graet gant Stephen J. Cannell
===C’hoarioù video===
Linenn 204 ⟶ 191:
*''Mafia'', krouet e [[2002]] evit [[Windows]], [[PlayStation]], [[Xbox 360]] hag [[GameCube]]. Savet eo bet gant ur strollad tchek. Istor un den hag a za e-barzh ar mafia italian-hag-amerikan er bloavezh 1930 eo.
*[[Grand Theft Auto]], istor un den hag a labour evit kalz a aozadurioù disheñvel eus ar mafia.
*Weedcity,
*[[The Godfather]], deuet er
*''Yakuza'' a zo istor un den a labour evit ar yakuza e Tokyo.
|