|
Er [[yezhoniezh]] e vez implijet an termen '''vogalenn a gentañ renk''' ([[Saozneg|saoz.]]: [[:en:Cardinal vowel|''cardinal vowel'']]) war tachenn ar [[fonologiezh]] hag ar [[fonetik]] evit komz eus ur rumamd [[vogaelnn|vogalennoù]] resis hag a dalvez da daveennoù diazez evit gallout deskrivañ [[lec'h distagañ]] holl vogalennoù ur yezh resis, da skouer bez e c'heller deskrivañ ar vogalenn "i" e [[brezhoneg]] dre he c'heñveriañ gant ar voagelenn a gentañ renk [i].
A cardinal vowel is a [[vowel]] sound produced when the [[tongue]] is in an extreme position, either front or back, high or low. $The current system was systematised by [[Daniel Jones (phonetician)|Daniel Jones]] in the early 20th century, though the idea goes back to earlier phoneticians, notably Ellis and Bell.
[[Skeudenn:Cardinal vowel tongue position-front.png|thumb|Lec'hiadurioù uhelañ an teod o klotaat gant ar [[vogalenn a-raok|vogalennoù a-raok]] a gentañ renk]]
[[Skeudenn:Cardinal vowel chart-accurate(png).svg|200px|thumb|Uhelderioù an teod pa distager pep vogalenn a gentañ renk lakaet keñver-ouzh-keñver]]
[[Skeudenn:Cardinal vowel tongue position-back(png).svg|thumb|180px|Lec'hiadurioù uhelañ an teod o klotaat gant ar [[vogalenn a-dreñv|vogalennoù a-dreñv]] a gentañ renk]]
[[Skeudenn:Cardinal vowel chart-common(png).svg|thumb|190px|AUr moreskeudennig commonlyvoas seeno schematictiskwel diagramlec'hiadur ofan highestholl tonguevogalennoù positionsa-gentañ of cardinal vowelsrenk]]
Termenet e vez teir eus ar vogalennoù a gentañ renk (anvet a-wezhoù "vogalennoù korgn") hervez bep o [[lec'h distagañ]]:
: {{IPA|[i]}}: produet gant ar teod an [[vogalenn serr|uhelañ]] hag ar muiañ [[vogalenn a-raok|a-raok]] posubl er genoù en ur leuskel an aer da redek hep daravat ha gant an [[Gweuzadur|diweuz]] plaen pe stegn;
: {{IPA|[ɑɒ]}}: produet gant ar teod an [[vogalenn digor|izelañ]] hag ar muiañ [[vogalenn a-dreñv|a-dreñv]] posubl er genoù en ur leuskel an aer da redek hep daravat;
: {{IPA|[u]}}: produet gant ar teod an [[vogalenn serr|uhelañ]] hag ar muiañ [[vogalenn a-dreñv|a-dreñv]] posubl er genoù en ur leuskel an aer da redek hep daravat ha gant an diweuz [[rontder (yezhoneizh)|rontaet]];
Termenet e vez ar vogalennoù a gentañ renk all hervez lec'hiadur an teir vogalenn diazez ([i,ɑɒ, u] dre isrannañ egor ar genoù a-serzh e tammoù heñvel o hirder evel-hen:
: Pevar derez digoradur ue uhelder:
:: [[Vogalenn a-dreñv|A-dreñv]] (an teod an tostañ ouzh foñs ar genoù)
Eizh vogalenn a gentañ renk ez eus en holl neuze, [[Rontder (yezhoniezh)|plaen]] an holl [[vogalenn a-raok|vogalennoù a-raok]] ha [[Rontder (yezhoniezh)|ront]] an holl [[vogalenn a-dreñv|vogalennoù a-dreñv]]:
These degrees of aperture plus the front-back distinction define 8 reference points on a mixture of articulatory and auditory criteria. These eight vowels are known as the eight 'primary cardinal vowels', and vowels like these are common in the world's languages.
: Vogalennoù a gentañ renk plaen (a-raok):
The lip positions can be reversed with the lip position for the corresponding vowel on the opposite side of the front-back dimension, so that e.g. Cardinal 1 can be produced with the rounding for Cardinal 9, etc.; these are known as 'secondary cardinal vowels'. Sounds such as these are less common in the world's languages. Other vowel sounds are also recognised on the vowel chart of the [[International Phonetic Alphabet]].
:: [i, e, ɛ, a]
: Vogalennoù a gentañ renk ront (a-dreñv):
:: [u, o, ɔ, ɒ]
Ma vez eilpennet an doare [[gweuzadur]] e produer an eizh '''vogalennoù a eil renk''', kalz raloc'h e yezhoù ar bed evit ar vogalennoù a gentañ renk kavet e holl yezhoù ar bed:
: Vogalennoù a eil renk ront (a-raok):
:: [y, ø, œ, ɶ]
: Vogalennoù a eil renk plaen (a-dreñv):
:: [ɯ, ɤ, ʌ, ɑ]
Vogalennoù all ez eus dre lakaat da dalvout lec'hiadurioù etre ar re bennañ menneget a-us, dreist-holl meur a [[vogalenn greiz]].
Setu roll an holl vogalennoù a gentañ renk gant bep o arouezenn ha bep o niverenn dave hervez reolennoù treuzskrivañ al [[LFE|lizherenneg fonetikel etrebroadel]]:
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0"
! Niverenn!! [[LFE]] !! Deskrivadur
|-
| align="center"| 1
| align="center"| {{IPA|[i]}}
| [[close front unrounded vowel]]
|-
| align="center"| 2
| align="center"| {{IPA|[e]}}
| [[close-mid front unrounded vowel]]
|-
| align="center"| 3
| align="center"| {{IPA|[ɛ]}}
| [[open-mid front unrounded vowel]]
|-
| align="center"| 4
| align="center"| {{IPA|[a]}}
| [[open front unrounded vowel]]
|-
| align="center"| 5
| align="center"| {{IPA|[ɑ]}}
| [[open back unrounded vowel]]
|-
| align="center"| 6
| align="center"| {{IPA|[ɔ]}}
| [[open-mid back rounded vowel]]
|-
| align="center"| 7
| align="center"| {{IPA|[o]}}
| [[close-mid back rounded vowel]]
|-
| align="center"| 8
| align="center"| {{IPA|[u]}}
| [[close back rounded vowel]]
|-
| align="center"| 9
| align="center"| {{IPA|[y]}}
| [[close front rounded vowel]]
|-
| align="center"| 10
| align="center"| {{IPA|[ø]}}
| [[close-mid front rounded vowel]]
|-
| align="center"| 11
| align="center"| {{IPA|[œ]}}
| [[open-mid front rounded vowel]]
|-
| align="center"| 12
| align="center"| {{IPA|[ɶ]}}
| [[open front rounded vowel]]
|-
| align="center"| 13
| align="center"| {{IPA|[ɒ]}}
| [[open back rounded vowel]]
|-
| align="center"| 14
| align="center"| {{IPA|[ʌ]}}
| [[open-mid back unrounded vowel]]
|-
| align="center"| 15
| align="center"| {{IPA|[ɤ]}}
| [[close-mid back unrounded vowel]]
|-
| align="center"| 16
| align="center"| {{IPA|[ɯ]}}
| [[close back unrounded vowel]]
|-
| align="center"| 17
| align="center"| {{IPA|[ɨ]}}
| [[Close central unrounded vowel]]
|-
| align="center"| 18
| align="center"| {{IPA|[ʉ]}}
| [[Close central rounded vowel]]
|}
==Gwelit ivez:==
| 