Romantelezh

Ar romantelezh a voe ul luskad arzel, lennegel, sonerezhel ha kefredel, hag a blantas e wriziennoù e Europa er degbloavezhioù diwezhañ an XVIIIvet kantved, met e yeas da vezañ pouezus etre 1800 ha 1850. Pouezet e veze gant ar romantelourien war ar santadoù hag ar spered hiniennel ha ken all war liderezh an amzerioù tremenet hag an Natur ivez, pa kave dezho e oa kenedusoc’h traou ar Grennamzer eget re ar prantad klasel.

Gerdarzh

Le Romantique, maendreserezh satirek gant Mantoux ha Cheyère. BNF, Paris.

Kentañ gwezh ma voe gwelet ar ger e voe e Bro-Saoz, war-dro 1650, hag deveret eus ar ger galleg "roman" evit lakaat ar romantoù savet e yezh romanek e-tal ouzh ar skridoù latin. Daou ster a ya gantañ, eus un tu krennamzerel ha gotek, eus un tu all marvailhus, romantek, mojennel ha faltazius. Mont a ra da "romantisch" e alamanek, met e mir ur ster un tammig negativel pa lakaa da soñj ar sorc'hennoù broudet gant ar romantoù. E-doug ar XVIIIvet kantved e teu da Vro-C'hall implijet e vez gant Jean-Jacques Rousseau gant un adter o tennañ d'al livouriezh : evel ma vije gwelet en un daolenn. Er mare-se e voe deuet da Vro-C'hall giz ober liorzhoù mod-Bro-Saoz a zo ur seurt mod aozañ an traoù naturel evel pa vije graet o sevel un daolenn, ken e voe goveliet an anv-gwan "pittoresque", da lavared eo "evel savet gant al livour".

Orin

Orin al luskad-se a c’hell bezañ an ersavioù e-tal an Dispac’h greantel, ouzh reoladoù a voe e-doug Amzer ar Sklêrijennoù, darn anezho o tennañ da donvaat an Natur dre ar skiant hag ouzh ar modernaat. Kreñvoc’h e voe war ar arzoù-kaer, ar sonerezh hag al lennegez, ken e voe pouezus e levezon war an hanezouriezh, an deskadurezh hag skiantoù an Natur. War ar bolitikerezh ez eus da grediñ e voe pouezus war an dro.
Muioc’h a evezh e voe taolet war ar fromadennoù hag an trivliadennoù grizias evel al lure, ar spont hag an heug ha pa veze gwelet evel un hent davet ar gwir buhezadur. Prizietoc’h e voe ar buhezegezhioù kozh hag an arzoù pobl ha ur seurt noblisite staget outo ha ouzh mod-bevañ ar Grennamzer enebet ouzh an tolpadurioù kêrioù o kreskaat. An ober raktal a voe priziet ivez. Diouzh un tu, al luskad alamanat, Sturm und Drang ha, diouzh un tu all, an Dispac’h gall, hag a darzhont e dibenn an XVIIIvet kantved, a degasjont modoù nevez evit eztaoliñ ar santadoù, ar fromadennoù hag ar mennozhioù politikel. Techet e voe prederourien ha skrivagnerien Sturm und Drang da bouezañ war an naderezh a-raok an hollbroellourizh daoust ma teuas war wel pa voe adreizhet ar galloudoù politikel ha diorroet ar skiantoù rik e-barzh darnvuiañ Europa.
Kredet e veze e c’helle ar gevredigezh a-bezh bezañ savet uheloc’h dre an harozed, tud hiniennelour pe arzourien. Priziet e voe ar faltazi vervidant e-enep an neuz klasel.
Kollet e voe, tam ha tamm spered ar romantelezh dindan levezon ar c’hemmoù sokial, kresk klasoù labourerien ha ar vrodelouriezh en o zouezh. E eil hantervezh an XIXvet kantved e teuas luskad arzel ar Realouriezh.

Petra eo romantelezh

Perzhioù pennañ

Diwar ar pouez a vez roet da eztaoladur dieub an arzhour e c'heller meizañ petra eo spered ar romantelezh. Gwelet eo mat pa embann al livour alaman Caspar David Friedrich ma vez "fromadennoù an arzour e lezenn dezhañ". Hervez William Wordsworth, e dlee gwelout ar varzhoniez evel diskargañ emdarzh ar santadoù kreñv, deuet da soñj ar barzh en-dro, ur wezh ma z'eo aet da habaskañ ha diouzh ar fromadenn nevez-se e c'hell sevel un oberenn arzel.