Jean-Baptiste de Lamarck : diforc'h etre ar stummoù

Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
D replaced: l l → l l (3) using AWB
Arko (kaozeal | degasadennoù)
kempenn
Linenn 1:
[[Skeudenn:Jean-baptisteBaptiste lamarck2de Lamarck.jpg|thumb|right|Poltred Jean-Baptiste de Lamarck.]]
{{Kempenn}}
Yann'''Jean-BastianBaptiste Monetde Lamarck''' ([[1744]], marc’heg[[Bazentin]] Lamarck- [[1829]], [[Pariz]]) a zo ur biologournaturour gall, e-touez ar re gentañ o vezañ klasket displegañ ar pezh a c’helle gwelet en e endro naturel. (1744-1829).
[[Skeudenn:Jean-baptiste lamarck2.jpg|thumb|right|Jean-Baptiste de Lamarck]]
'''Jean-Baptiste de Lamarck''' a zo ur skiantour gall ([[1744]]-[[1829]])
== Buhez ==
Studioù a raio e ti ar [[JesuitedJezuisted]] etre 1755 hag 1759. Ur soudard e vo goude e studi hag e kavo ar plas a varc’heg « Lamarck », rediet e vo da guitaat an arme e 1765 rak ur gwallzarvoud, labourat a raio evit ur c’hont hag da c’houde e studio ar skiantoù naturel hag ar [[mezegerez]] hag al Louzawouriezh[[louzawouriezh]]. E 1778 ar voulerez rouedel a embanno e Flor gall, el levr-se e vo posupl d’an holl anavezout ar plant. A drugarez d’al levr -se e vo anavezer hag gant sikour [[Georges-LoeizLouis Leclerc de Buffon]], e vo posupl dezañ klask ur plas en akademiezh skiantel. Goude e 1783 e vo roet ar gwir da vezañ emeziad ar skiantoù. E 1790 e vo spisaet e labourioù war al Louzawouriezhlouzawouriezh, dre se tro hanter-kant vloaz e vo roet dezañdezhañ ur plas a kelennergelenner istor naturel war an amprevaned[[amprevan]]ed ete liorzhoù ar roue. Kemer a raio perzh gant Lakanal da zreistkemmañ liorzh ar roue en ur seurt mirdi war ar skiant-istorel. Kelenner war ar zoologiezh nannmeilkeineg a raio, ijin a raio ar ger „biologiezh“"biologiezh" da anavez ar boudoù bev, krouiñ a raio ivez paleontologiezh ar nannmelkeineged. E pad meur a bloavezhvloavezh e vo e sevel renkadur ar boudoù divelgein.
Yann-Bastian Monet, marc’heg Lamarck zo ur biologour e-touez ar re gentañ o vezañ klasket displegañ ar pezh a c’helle gwelet en e endro naturel. (1744-1829).
 
Div oberenn a ra ‘mañ lesanvet tad an treuzkemm, pe emsaver ar Lamarckism : prederopuriezh''Prederopuriezh zoologiez'' e (1809) hag ''Istor an natur hag al loened'' e (1815-1822).
Studioù a raio e ti ar [[Jesuited]] etre 1755 hag 1759. Ur soudard e vo goude e studi hag e kavo ar plas a varc’heg « Lamarck », rediet e vo da guitaat an arme e 1765 rak ur gwallzarvoud, labourat a raio evit ur c’hont hag da c’houde e studio ar skiantoù naturel hag ar mezegerez hag al Louzawouriezh. E 1778 ar voulerez rouedel a embanno e Flor gall, el levr-se e vo posupl d’an holl anavezout ar plant. A drugarez d’al levr se e vo anavezer hag gant sikour Georges-Loeiz Leclerc, e vo posupl dezañ klask ur plas en akademiezh skiantel. Goude e 1783 e vo roet ar gwir da vezañ emeziad ar skiantoù. E 1790 e vo spisaet e labourioù war al Louzawouriezh, dre se tro hanter-kant vloaz e vo roet dezañ ur plas a kelenner istor naturel war an amprevaned et liorzhoù ar roue. Kemer a raio perzh gant Lakanal da zreistkemmañ liorzh ar roue en ur seurt mirdi war ar skiant-istorel. Kelenner war ar zoologiezh nannmeilkeineg a raio, ijin a raio ar ger „biologiezh“ da anavez ar boudoù bev, krouiñ a raio ivez paleontologiezh ar nannmelkeineged. E pad meur a bloavezh e vo e sevel renkadur ar boudoù divelgein.
Div oberenn a ra ‘mañ lesanvet tad an treuzkemm, pe emsaver ar Lamarckism : prederopuriezh zoologiez e (1809) hag Istor an natur hag al loened e (1815-1822).
Hag a vo ar c’hentañ da sevel ar [[meteorologiezh]], [[paleontologiezh]] an diforc’h a raio gant an nann melkeineget hag ar [[melkeineged]] hag an transformisme. An amzer hag an darvoudoù a gemer ur perzh war an organeg, setu e sav ezhommoù, boazioù hag a lak o barregezhioù da startaat ha do liesaat.
An organoù hag o galloudegezh a gemm e kerzh ar rummadoù. Asantiñ a raio gwelet un heñvelder etre ar spesadoù fosil hag a re bev c’hoazh.
Burutellat a raio teorienn Georges Cuvier war ar gwallreuzegezh ha de dro e vo taget gantañ.
A bouez e vo evitañ tremen ar gwallreuzegezh hag kompren doreoù ar grouidigezh, da gemm ha da wellat ar spesadoù.
Bez e vo peder gwech
Dont a raio da vezañ dall, ar paourkaezh, e fin e vuhez e vo en e mirdi oadet a 85 bloaz hag e varvo, d’un doare tristidik a-walc’h e 1829.
Lamarck a ro ur plas dreist d’an natur hag d’he arnodiñ : Dont a raio da vezañ dall ar paourkaezh Lamarck e fin e vuhez hag e varvo, d’un doare tristidik a-walc’h e 1829
 
Hag a vo ar c’hentañ da sevel ar [[meteorologiezh]], [[paleontologiezh]] an diforc’h a raio gant an nann melkeineget hag ar [[melkeineged]] hag an transformismetransformism. An amzer hag an darvoudoù a gemer ur perzh war an organeg, setu e sav ezhommoù, boazioù hag a lak o barregezhioù da startaat ha doda liesaat.
 
An organoù hag o galloudegezh a gemm e kerzh ar rummadoù. Asantiñ a raio gwelet un heñvelder etre ar spesadoù fosil hag a re bevvev c’hoazh.
Burutellat a raio teorienn [[Georges Cuvier]] war ar gwallreuzegezh ha de dro e vo taget gantañ. A bouez e vo evitañ tremen ar gwallreuzegezh hag kompren doreoù ar grouidigezh, da gemm ha da wellat ar spesadoù. Dont a raio da vezañ dall, e fin e vuhez e vo en e mirdi oadet a 85 bloaz hag e varvo, d’un doare tristidik a-walc’h e 1829. Lamarck en doa roet ur plas dreist d’an natur hag d’he arnodiñ.
 
== E vennozhioù a ziwar-benn an emdroadur: an emdreiñ ==
[[Skeudenn:Jean-baptiste lamarck2.jpg|thumb|right|Poltred Jean-Baptiste de Lamarck graet gant Jules Pizzetta e 1893.]]
EvitañDezhañ emañ bepred an dud o kemm dec'h, bremañ, arc'hoazh, ne baouezont ket d’en ober hag e teuont a -benn da dizhout ur varregezh en ur pleustriñ en o endro. Dre o endro e vez tu d’ar spesad gounid barregezhioù war tachennoù anavezet mat ganto rak int rediet d’e reizhañ. An endro a ro ar perzh nemetañ da vezañ efedus war kement boud. Ar cheñchamantoù degouezhet war ur genad a zo displeget gantañ hervez ur plastikellez eus ar [[fenotipenn]]. Lamarck a glasko displegañ an doare ma c’hoarvez kement degouezh nevez en ur spesad. Neuze evitañhervezañ emañ an holl boudoù o tifretañ en ho endro hag o tont da vezañ barrekoc’h -barrekañ, en ur gouennañouennañ e vo roet ar perzhioù mad d’ar remziad bugel hag evel -se a setu tout. Ur seurt heuliadenn emañ an emdroadur a genad da c’henad, en em ledanaat a ra kement organ setu penaos e espleg kement emdroadur: herelez ar perzhioù gounezet zo kaoz eus ur cheñchamant merzhus war mareoù goude. HarpedHarpet e poeo e deorienn gant kement loen bev velevel an amprevaned hag ivez gant ar fosiled[[Karrekaenn|c'harrekaenn]]où hag a veze kavet en e jardin, mirdi an istor naturel.
 
Ur skouer vat eus afrikaAfrika a zeu gantañ da Ziskouelziskouez e vennozh pennañ : ar [[jirafenn]]. Ur gouzoug hir zo ganti da welet ha da vezañ gwelet a-bell, met dreist holl da dapout an delioù mat eviti. Kavout a reont o predfred er gwez uhelañ a zrugarez dod'o gouzoug, hagha displegañ a ra e hirder gant nerzh ar metoù, al lerc'h ma vez o bevañ (endro). Bevañ a rae war douaroù e metoù tomm hep un disterig geotenn. Setu eo bet rediet ar jirafenn da dapout an delioù hag a oa uheloc'h eget ar baourentez war al leur. En ur vezañ rediet da sevel e gouzoug, hag en ur astenn anezhañ e vefe deuet ar jirafenn barrek war an doare -se da lonkañ arcar c'hlashlaz. Goude en ur gouennañouennañ e vefe bet roet kement madelezh da zreistbevañ d'ar remziad goude hag e vefe c'hoarvezet neuze er memes mod eviti, un hiraadenig eus ar gouzoug en ur astenn e gouzoug muioc'h c'hoashoazh eget e dad -kozh. Un eil skouer eus e vennozh a dreuzfurmidigezh zo, an [[naer]]. Ar fed da vezañ moan hagha hir zo an doare m'eo bet boazet da ruzañ war al leur ha d'en em guzhat er geot hir. Evel-se e tispleg Lamack e deorienn en ur lavar e c'hoarvez kement emdroadur gant ur fonksion lineel, pep tra a zeu diwar redi an endro en un doare reoliek. (eus 1 e za da 2 hag eus 2 ez a da 3;4;5...). Lamarck o vezañ eurur naturalour eus an XVIII vet{{XVIIIvet kantved}} hag unan euzeus ar re kentañgentañ o vezañ klasket displegañ penaos e c'hoarve an emdreiñ a zo kouezet e-barzh ur pech. Displegañ a rae ar cheñchamantoù merzhus degouezhet war ar spesad e kerz an amzer gant un nerzh graet warni : an endro o vezañ o kemer ar perzh -se da rediañ ar spesad da cheñch evit kaout danvez ennañ d'he enebiñ. Faos emañ an doare -mañ da zisplegañ e c'hoarveze an emdroadur er spesadoù gant ar perzhioù roet gant ur genad d'ar remziad goude. N'eo ket peogwir e vo troc'het ur brec'h kleiñ din ne c'hello ket ma bugale kaout unan ivez. Gant [[lezennoù Mendel]] bet dizoloet en {{XIXvet kantved}} e c'heller lavar eo dibosupl rak e ront an displegadenn eus an doredoare ma c'hoarvez an herlez. Holl doareennoù ar gerent herezet ganeomp zo tremenet dre un pe veur a sekanssekañs [[TDN]].
Evitañ emañ bepred an dud o kemm dec'h, bremañ, arc'hoazh, ne baouezont ket d’en ober hag e teuont a benn da dizhout ur varregezh en ur pleustriñ en o endro. Dre o endro e vez tu d’ar spesad gounid barregezhioù war tachennoù anavezet mat ganto rak int rediet d’e reizhañ. An endro a ro ar perzh nemetañ da vezañ efedus war kement boud. Ar cheñchamantoù degouezhet war ur genad a zo displeget gantañ hervez ur plastikellez eus ar fenotipenn. Lamarck a glasko displegañ an doare ma c’hoarvez kement degouezh nevez en ur spesad. Neuze evitañ emañ an holl boudoù o tifretañ en ho endro hag o tont da vezañ barrekoc’h barrekañ, en ur gouennañ e vo roet ar perzhioù mad d’ar remziad bugel hag evel se a setu tout. Ur seurt heuliadenn emañ an emdroadur a genad da c’henad, em ledanaat a ra kement organ setu penaos e espleg kement emdroadur: herelez ar perzhioù gounezet zo kaoz eus ur cheñchamant merzhus war mareoù goude. Harped e po e deorienn gant kement loen bev vel an amprevaned hag ivez gant ar fosiled hag a veze kavet en e jardin, mirdi an istor naturel.
Ur skouer vat eus afrika a zeu gantañ da Ziskouel e vennozh pennañ: ar jirafenn. Ur gouzoug hir zo ganti da welet ha da vezañ gwelet a-bell, met dreist holl da dapout an delioù mat eviti. Kavout a reont o pred er gwez uhelañ a zrugarez do gouzoug, hag displegañ ra e hirder gant nerzh ar metoù, al lerc'h ma vez o bevañ(endro). Bevañ a rae war douaroù e metoù tomm hep un disterig geotenn. Setu eo bet rediet ar jirafenn da dapout an delioù hag a oa uheloc'h eget ar baourentez war al leur. En ur vezañ rediet da sevel e gouzoug, hag en ur astenn anezhañ e vefe deuet ar jirafenn barrek war an doare se da lonkañ arc'hlas. Goude en ur gouennañ e vefe bet roet kement madelezh da zreistbevañ d'ar remziad goude hag e vefe c'hoarvezet neuze er memes mod eviti, un hiraadenig eus ar gouzoug en ur astenn e gouzoug muioc'h c'hoas eget e dad kozh. Un eil skouer eus e vennozh a dreuzfurmidigezh zo, an naer. Ar fed da vezañ moan hag hir zo an doare m'eo bet boazet da ruzañ war al leur ha d'en em guzhat er geot hir. Evel-se e tispleg Lamack e deorienn en ur lavar e c'hoarvez kement emdroadur gant ur fonksion lineel, pep tra a zeu diwar redi an endro en un doare reoliek. (eus 1 e za da 2 hag eus 2 ez a da 3;4;5...). Lamarck o vezañ eur naturalour eus an XVIII vet kantved hag unan euz ar re kentañ o vezañ klasket displegañ penaos e c'hoarve an emdreiñ a zo kouezet barzh ur pech. Displegañ a rae ar cheñchamantoù merzhus degouezhet war ar spesad e kerz an amzer gant un nerzh graet warni: an endro o vezañ o kemer ar perzh se da rediañ ar spesad da cheñch evit kaout danvez ennañ d'he enebiñ. Faos emañ an doare mañ da zisplegañ e c'hoarveze an emdroadur er spesadoù gant ar perzhioù roet gant ur genad d'ar remziad goude. N'eo ket peogwir e vo troc'het ur brec'h kleiñ din ne c'hello ket ma bugale kaout unan ivez. Gant [[lezennoù Mendel]] bet dizoloet en XIXvet kantved e c'heller lavar eo dibosupl rak e ront an displegadenn eus an dore ma c'hoarvez an herlez. Holl doareennoù ar gerent herezet ganeomp zo tremenet dre un pe veur a sekans [[TDN]].
 
Ar pezh poulek a c'heller tenañtennañ eus Lamarck a zo bet eo posupl d'ur spesad gounit barregezhioù sevenadurel pe skiant -prenet hag da c'houde treuzkas ar c'helaouadennoù -se d'ar rummad goude. Un tres sevenadurel o vezañ ur wiziegezh, ur greden, ur vitoloiezh, un hengoun, ur ganaouenganaouenn pe ur sekred kegin vez kaset dre ar c'hopiañ. Ur skouer vat a ziskouez ar menoz Lamarckian da genvergeñver an treuzkas sevenadurel. Daou daol-arnodig gant daou seurt razhed a c'hell e brouiñ. Reiñ a reer avaloù-pin da razed bihan eus ur vamm barrek d'he zigeriñ, met disavet eo ar razed gant ur vamm n'eo ket arbennikaet d'en ober. Stadet e vo ne c'hello ket an daou razh bihan o tigeriñ ha dre-se o devo naon. Bremañ e vo graet ar c'hontrollhontrol. Roet e vo avaloù-pin d'ar razhed bugel gant orin ur vamm divarrek war ar seurt tachenn, met disavet an taol -mañ gant ur vamm gouest. An disoc'h a lako ar razed gant ur vamm a orin divarrek, da gellet digeriñ an aval -pin ha da zebriñ anezhi. Klozañ a c'heller e klask ar razed vihan ober velevel o mammoù hag e teskont an doareoù bevañ gante ha n'eus netra da welet gant ar genetek.
 
== Liammoù diavez ==
Linenn 28 ⟶ 25:
 
{{DEFAULTSORT:Lamarck, Jean-Baptiste de}}
 
[[Rummad:Skiantourien Bro-C'hall]]
[[Rummad:Kimiourien]]