Wikipedia

Mafia : diforc'h etre ar stummoù

Merdeiñ etreoberiat en istor
← Kemm kentKemm nevesoc'h →
Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
GweletWikitestenn
Y-M D (kaozeal | degasadennoù)
5 494 kemm
D ur sellig
Linenn 1:
{{Raktres Lise Diwan}}
 
Ur '''mafia''' zo un aozadur torfedourien hag a ra war-dro « gwareziñ » [[stal]]ioù. Ar stalioù-se a-rank paeañ un [[tailh]] evit bezan gwarezet.
An dud-se a zo er mafia a zo tud hag a glask mont dre ar bed-holl da zastum arc’hantarc'hant o wareziñ ar muiañ a staliou ma c'hallont. Ar mafia n'eo ket un aozadur unvan met meur a aozadur bihan hag a glask skrapañ ar pezh zo d'egile.
Dont a ra an anv eus ar ger italianek ''mafiosi'' e-lec'h ma vefe kroget ar c’hentañc'hentañ mafia, goude ma n'omp ket re sur eus pelec’hpelec'h e vefe kroget nag eus pegoulz ez eo kroget.
 
==Gerdarzh==
Linenn 9 ⟶ 8:
Un nebeud martezeadennoù zo bet savet diwar-benn orin ar ger ''mafia''.
 
Gallout a rafe an anv dont eus ar ger [[arabek]] Ma'fiya (معفية ) hag a dalv ''ne baeont ket a dailh''. Met gallout a rafe dont eus ar [[sikilianeg]] ivez.
Dont a rafe ar ger mafia eus ''maffi'' hag a zo un tamm eus sternaj ar marc’hmarc'h.
Eus maffi e teufe an anv-gwan'' maffiusu'' a dalvez un den gwisket mat.
 
Implijet vez ar ger mafia en ur mare pemdeziek nemet adalek 1863 gant ar pezh ''I mafiusi di la vicaria'' gant Giuseppe Rizzotto hag Gaetano Mosca. Goude ar pezh-se e vo implijet ar ger-se en un doare boutin abalamour d'ar berzh graet gant ar pezh.
Er bloavezhioubloavezhioù 1860 e krog da vezanvezañ implijet ar ger mafia gant an dud a renk uhel. Anvet e-giz ur strollad a dud gant doareoudoareoù fall.
 
==Orin==▼
<!--
KredetKredete vez gant an dud e vefe kroget ar mafia en [[Italia]] ar Su (Mezzogiorno) tro dro an XIXvetXIX{{ve}}t kantved.▼
 
 
An aozadurioù kriminaer gwellet e-giz mafia stricto sensu gant ar re a ra war dro ar kriminaerien a zo a mafia italian, ar Yakusa, ar mafia Italo-Amerikan, ar mafija serbian, ar mafiya russian hag kalz reoù all eus an aozadurioù bihan d ar reoù bras.
Bez eus ivez an aozadurioù a ra war dro an dramm e-giz e su [[Bro-C’hall]] pe e [[Maroko]].
Met ar re-se na vezont ket anvet mafia blamm ma n’o deus ket tout ar pezh a ra ur mafia (An dud e-penn sanset vevan peloc‘h e get ar re a ya da adwerzhan an dramm hag no deus nemet un dra da labourat e-giz an dramm pe ar c’hoariou arc’hant ne meront ket kalz a traoù blamm d’an dra-se ne c‘hellont ket bezan anvet mafia).
Orin gwir ar mafia a zo ar stourm a-enep an dud a deue da vevan en o bro.
Blamm ma tud eus an estren vro a zeue hag a lake o galloud en o vro e-giz e sisilia e-lerc’h ma z eo bet gouarnet ar vro gant meur a zud e
 
 
-giz an arabek en XIvet kantved pe gant an normaned da c’houde.
A-enep d’an dra-se ez eo bet krouet ar mafia evit stourm ouzh an dud eus an estrenvro a gemere ar galloud hag a lake anezho en ur stad fall en ur gemer kement tra a c’helfe bezan gwerzhet met gant ar mafia e veze sikouret an dud paour en ur laeran traou d’an estranjourien, met da c’houde ez eo en em transfeurmet an aozadur bihan-se en un aozadur a lare e garez tud zo en eskemm d un tamm arc’hant, a disonjet eo bet ar pal kentan a oa sikour a re baour.
 
-->
▲Orin
▲Kredet vez gant an dud e vefe kroget ar mafia en [[Italia]] ar Su (Mezzogiorno) tro dro an XIXvet kantved.
Memes ma vefe posubl e vefe bet aozadurioù eus ar memes doare mont en dro e broioù all hag e mareoù all.
Meur a vafia a zo e kreisteiz [[Italia]], e-giz ar re-mañ:
*[[Camorra]] ([[Napoli]])
*[[Cosa Nostra]] ([[Sikilia]])
*[[Sacra Corona Unita]] e [[Puglia]]
* [[Stidda]] ([[Sikilia]])
 
 
 
An aozadurioù kriminaer gwellet e-giz mafia stricto sensu gant ar re a ra war dro ar kriminaerien a zo a mafia italian, ar Yakusa, ar mafia Italo-Amerikan, ar mafija serbian, ar mafiya russian hag kalz reoù all eus an aozadurioù bihan d ar reoù bras.
Bez eus ivez an aozadurioù a ra war dro an dramm e-giz e su Bro-C’hallC'hall pe e Maroko.
Met ar re-se na vezont ket anvet mafia blamm ma n’on'o deus ket tout ar pezh a ra ur mafia (An dud e-penn sansetsañset vevan peloc‘hpelloc'h e geteget ar re a ya da adwerzhanadwerzhañ an dramm hag non'o deus nemet un dra da labourat e-giz an dramm pe ar c’hoariouc'hoarioù arc’hantarc'hant ne meront ket kalz a traoù blamm d’and'an dra-se ne c‘hellont ket bezan anvet mafia).
An orin gwir eus ar mafia a zo ar stourm a-enep an dud a teue da vevanvevañ en o bro.
Blamm ma tud eus an estren vro a zeue hag a lake o galloud en o vro e-giz e sisiliaSikilia e-lerc’hlerc'h ma z eo bet gouarnet ar vro gant meur a zud e-giz an arabek en XIvet kantved pe gant an normaned da c’houdec'houde.
A-enep d’and'an dra-se ez eo bet krouet ar mafia avitevit stourmanstourm eusa-enep an dud eus an estren vro a kemeregemere ar galloud hag a lake anezho en ur stad fall en ur kemer tout ar pezh a c’helfec'hellfe bezan gwerzhet met gant ar mafia e veze sikouret an dud paour en ur laeran traoutraoù d’and'an estranjourienestrañjourien, met da c’houdec'houde ez eo en em transfeurmettreuzfurmet an aozadur bihan-se en un aozadur a lare e garez tud zo en eskemm d un tamm arc’hantarc'hant, a disonjetdisoñjet eo bet ar pal kentankentañ a oa sikour a re baour.
 
== Istor ar Cosa Nostra ==
Linenn 53 ⟶ 36:
 
An omerta: a zo al lezenn a garez ar mafia, power gant al lezenn-se ne vez ket droat komz eus ar pezh reont mod all e vezont lazhet. Rediet int da lar ur frazenn (ne velont ket, ne klevont ket, ne komzont ket) gant al lezenn-se e vez miret ar mafia, an den bet traitouret a rank lazhan an den en deus diskuiliet anezhan.
Ar pentito: un den keuziek, da laret eo un den a zo aet kuit eus ar mafia hag a zo a-du da terin an emglev o deus graet pa int deuet er mafia (an omerta) hag a ro kelou d’and'an archerien eus piv zo er mafia petra reont hag en eskem an archerien a zo sanset gwarezi anezho hag .
Ar cosca: a zo un aozadur eus ar mafia hag a gont muioc’hmuioc'h ur bern a aozadurioù eus ar mafia met bihanoc’hbihanoc'h.
Ar pizzo: a zo an anv ar racket e sisilia. Servij a ra d’ard'ar mafia evit sevel an tailhoù o deus ar kenwerzher da baean evit bezan « gwarezet  » gant ar mafia.
Ar gabbelluto: a zo un den eus ar mafia hag a pak ar pizzo (eus an italianeg gabella (tailh) hag a teu un eus ar brezhoneg kozh kabalenn (kemer perzh) .
 
===Ar penn-kentañ===
 
E-pad pell amzer ez eo bet komzet eus orin ar mafia daosk hag e oa kroget er grenn-amzer pe goude. C’hoazhC'hoazh bremañ ne ouezer ket mat pegoulz e vefe kroget, ar pentito Tommaso Buscetta marv bremañ a krede e oa ganet ar mafia er grenn-amzer met an dud a-vremanvremañ hag a ra war dro an dra-se a kred e vefe kroget péloche er XVvet kantved da skouer, blamm ma vez kredet e oa o fall kentankentañ gwarezin ar pobl, hag en amzer-se e oa ar spagnoleg o tont war enezenn Sisilia, met ne z eus ket tu gouzout gant resisderresister pegoulz ez eo kroget, blamm ma ne vez ket a-walc’hwalc'h a prouennouprouennoù. Tu zo kredin e vefe « Robin Hood » unan eus an istoriouistorioù kentankentañ a komzfe eus ar mafia evit bezan gwelletgwelet mat gant ar bobl.▼
Goude an dispac’hioudispac'hioù etre 1848 hag 1860 enezenn sisiliaSisilia a oa deuet da vezan ul lerc’hlerc'h anarkiezh. Gant an dra-se e krog aozaduriouaozadurioù bihan da laeran ha d ober war dro marc’hadmarc'had an armouarmoù hag all, an dra-se a vo ar c’hentanc'hentañ mafia.▼
Met goude e vo krouet ur gouvernamantgouarnamant all e romaRoma hag ar gouvernamantgouarnamant-se na asanto ket tout ar pezh a veze graet gant ar mafia.▼
Neuze en XIXvet kantved e kemmont o doareoudoareoù d’oberd'ober ha posubl e vefe ar mafia a anavezont breman ar memes hini hag an hini eus an XIXvet kantved.▼
 
===Adalek ar bloavezhioubloavezhioù 90===▼
▲E-pad pell amzer ez eo bet komzet eus orin ar mafia daosk hag e oa kroget er grenn-amzer pe goude. C’hoazh bremañ ne ouezer ket mat pegoulz e vefe kroget, ar pentito Tommaso Buscetta marv bremañ a krede e oa ganet ar mafia er grenn-amzer met an dud a-vreman hag a ra war dro an dra-se a kred e vefe kroget péloche er XVvet kantved da skouer, blamm ma vez kredet e oa o fall kentan gwarezin ar pobl, hag en amzer-se e oa ar spagnoleg o tont war enezenn Sisilia, met ne z eus ket tu gouzout gant resisder pegoulz ez eo kroget, blamm ma ne vez ket a-walc’h a prouennou. Tu zo kredin e vefe « Robin Hood » unan eus an istoriou kentan a komzfe eus ar mafia evit bezan gwellet mat gant ar bobl.
▲Goude an dispac’hiou etre 1848 hag 1860 enezenn sisilia a oa deuet da vezan ul lerc’h anarkiezh. Gant an dra-se e krog aozaduriou bihan da laeran ha d ober war dro marc’had an armou hag all, an dra-se a vo ar c’hentan mafia.
▲Met goude e vo krouet ur gouvernamant all e roma hag ar gouvernamant-se na asanto ket tout ar pezh a veze graet gant ar mafia.
▲Neuze en XIXvet kantved e kemmont o doareou d’ober ha posubl e vefe ar mafia a anavezont breman ar memes hini hag an hini eus an XIXvet kantved.
 
Adalek un nebeud bloavezhioubloavezhioù e krog Italia da reinreiñ tolioù bihan d’ard'ar mafia.▼
▲===Adalek ar bloavezhiou 90===
Adalek an taolioutaolioù bihan-se e vez lakaet e pleustr gant al lez-varn an « oberiadenn daouarn prop », gant an oberiadenn-se e vo paket un toullad mat a tud a oa plaset uhel er mafia hag ivez tud politikel a kemere un tamm eus an tailhoutailhoù da skouer pa ez aent da rein anezhe d’and'an dud karget ouzh an aferioù-se. Mont a rae gwelloc’hgwelloc'h gwellañ stad ar Stad.▼
 
Met ar mafia a ya da zisklerian ar brezel da Italia. En ur lazhan da skouer 4 den hag o doa krouet an oberiadenn daouarn prop(Carlo Alberto Dalla Chiesa, Rosario Angelo Livatino, Giovanni Falcone hag Paolo Borsellino en ur implij evit pep hini un tonenn a TNT). Gant ar muntr-se e vo paouezhetpaouezet an emgann a enepto. AdkreginAdkregiñ a raio met ne vo ket ken efedus hag an hini a-raok. ▼
▲Adalek un nebeud bloavezhiou e krog Italia da rein tolioù bihan d’ar mafia.
E 2004 e straedoustraedoù Naples[[Naplez]] e vo graet manifestadegoù a-enep ar mafia. Er memes bloavezh an enebiezh etre ar mafia a raio 139 den marv, er c’harterioùc'harterioù paour dreist holl. Ne vo ket ken krenvkreñv hag an emgannoù bet er bloavezh 1981 e lerc’hlerc'h ma oa bet 273 den marv.▼
▲Adalek an taoliou bihan-se e vez lakaet e pleustr gant al lez-varn an « oberiadenn daouarn prop », gant an oberiadenn-se e vo paket un toullad mat a tud a oa plaset uhel er mafia hag ivez tud politikel a kemere un tamm eus an tailhou da skouer pa ez aent da rein anezhe d’an dud karget ouzh an aferioù-se. Mont a rae gwelloc’h gwellañ stad ar Stad.
Blamm d’and'an tud marv e vo krouet ur bern a lec'hiennoù a-enep ar mafia.▼
▲Met ar mafia a ya da zisklerian ar brezel da Italia. En ur lazhan da skouer 4 den hag o doa krouet an oberiadenn daouarn prop(Carlo Alberto Dalla Chiesa, Rosario Angelo Livatino, Giovanni Falcone hag Paolo Borsellino en ur implij evit pep hini un tonenn a TNT). Gant ar muntr-se e vo paouezhet an emgann a enepto. Adkregin a raio met ne vo ket ken efedus hag an hini a-raok.
▲E 2004 e straedou Naples e vo graet manifestadegoù a-enep ar mafia. Er memes bloavezh an enebiezh etre ar mafia a raio 139 den marv, er c’harterioù paour dreist holl. Ne vo ket ken krenv hag an emgannoù bet er bloavezh 1981 e lerc’h ma oa bet 273 den marv.
▲Blamm d’an tud marv e vo krouet ur bern a lec'hiennoù a-enep ar mafia.
 
==Mont en dro ar Cosa Nostra==
 
===Lidoù sisilianegsikilianeg ar Cosa Nostra===
 
E-barzh tost pep familh eus ar mafia e vez ul lid pa tremen un den hag a oa « kevredad » hag a zo o vont da vezan « soudard ».
E-pad al lid-se e vez troc'het biz an den a zo o vont da vezan "soudard" ar gwag a kouezh war ur skeudenn santel, lakaet vez an tan d'ar skeudenn-se e-barzh dorn an den e-pad memanm'emañ ar skeudenskeudenn o devin an den a zo o touin ne diskuilhoziskuilho ket e gamaradedgamaladed, hag aze ez eo echu al lid an den a zo un den eus ar familh bras eus ar mafia.
Ar sisilianeg o deus ivez ul lezenn anvet "omerta" hag a vir anezho da lâr petra a reont mod-all e vezont lazhet ar merc'hed e-giz ar paotred pe ar vugale.
 
===Tud a zo bet anvet er mafia===
 
*Calogero Vizzini(1877-1954), a oa ur paeron eus ur familh mafian, anvet e oa dindan anv ''don carlo'', just goude ar c'hentan brezel bed e vefe unan eus ar re gentangentañ o vezan ur ''capo di tutti i capi''.
*Stefano magaddino (1891-1974), un den kozh eus ar ''Cosa Nostra'' hag a oa anvet e kêr "buffalo" hag e "detroit"
*Guiseppe Genco Russo (1893-1976), mestr ur familh anvet ''Mussomeli''. Pennherer Calogero Vizzini.
Linenn 99 ⟶ 81:
*''Capo di Capi Re'': (un titr roet d'un den a ennor eus ar mafia hag a zo war e leve, troet vez e-giz "mestr roue ar mestroù") da lâret eo Vicenzo di Boille evit ar Cosa Nostra.
*''Capo Crimine'': a zo un den hag a ver tud hag a zo enrollet evit mont da wellet an dud o deus kudennoù ganto.
*''Capo Bastone'': a zo un den dindan live ar ''Capo Crimine'' hag a dirij un nebeud a dud pa vez ezhomm mont da gwelet tud a ne beont ket buan a-walc'h evit redian -ne da bean buhanoc'h (gwelet e-giz un "Underboss").
*''Consigliere'': (un den hag a sikour ar ''capo di tutti i capi'', un alvokad eo an aliesañ)
*''Caporegime'': un mestr hag a gourdon un dek bennak a soudarded.
Linenn 113 ⟶ 95:
*Trafikerezh bugale
*Gwenaat arc'hant
*C'hoariouhoarioù arc'hant(kasino da skouer)
*Raket
*trafikerezh organoù
Linenn 123 ⟶ 105:
===Emgann a-enep ar mafia===
 
An emgann a-enep ar mafia a zo diaes kenañ, peogwir e vez kavet kalz a wech aozaduriouaozadurioù hag a c’hellc'hell cheñch lec’hlec'h buan-tre, hag da gwenaat o arc’hantarc'hant ken buan.
Evit an dra-se ez eo bet krouet savadurioù e-giz "[[Interpol"]] evit adkavout tud eus ar mafia pa traou all e-giz bugale kolet gant an aozadur-se e vez adkavet kalz a dud hag a zo bremañ en toull-bac’hbac'h.
Ma ne vije ket aozadurioù e-giz-se ne c’helfec'hellfe ket bezan paket an dud klasket gant ar polis pe nemet dre un taol chans-chañs.
E alamagnAlamagn e vez un aozadur hag a klask ober war dro ar mafia hag tud all anvet eo ar "Bundeskriminalamt". E Italia ez eo an "DIA" hag e Amerika "FBI" pe "DEA". Hag "Interpol" evit ar bed a-bezh pe tost.
 
===Ar mafia en ekonomiezh===
Linenn 132 ⟶ 114:
Ar mafia pa za en ekonomiezh n eo ket nemet en un doare direizh.
Gounit a ra arc'hant en oc'h ober traoù aotreet, met a kuzh tost bepred un aozadur diaotre.
Ar mafia a goulenn arc'hant en eskemm d'ur surentez e-kenver ar mafia all pe an dud o defe c'hoant ober traoù a-enep e stal, met ma n int ket a-du bezanbezañ gwareztgwarezet e vez torret o stal, lakaet an tan en o stal, pe kemeret ar vugale evit e vefent a-du a-benn ar fin a ma n'int ket, lazhet e vezont, hag un den a-du da vezan gwarezet a kemer o flas.
An arc'hant dastummetdastumet a zo diaes kennan da adpakoutadtapout gant an archerien, blamm ma chenchcheñch dorn buan-tre.
An doareoù nevezhnevez a c'hell sikour anezho e-giz gant internet, ar piratiñ a zo deuet un doare boazh evit gounit arc'hant hep fiñval.
 
==Mafia-all==
Linenn 161 ⟶ 143:
*Bernard Bertossa
*Carla Del Ponte
*[[Eva Joly ]]
*Ferdinando Imposimato
*Letizia Battaglia
Linenn 169 ⟶ 151:
==Tud anvet eus ar mafia ==
 
*[[Al Capone ]]
*Lucky Luciano
*Vito Genovese
Linenn 191 ⟶ 173:
*''Le Cave se rebiffe'', 1961, Gilles Grangier
*''Guerre des gangs a Okinawa'', 1971, Kinji Fukasaku
*''The Godfather'', 1972, [[Francis Ford Coppola]]
*''Mean Streets'', 1973, [[Martin Scorsese]]
*''Combat sans code d'honneur'', 1973, Kinji Fukasaku
*''Cent Jours a Palerme'', 1984, Giuseppe Ferrara
Linenn 210 ⟶ 192:
*''[[The Sopranos]]'' graet gant David Chase
*''Oz'' a zo ur rummad HBO a komz eus un toull-bac’h e-lerc’h ma z eus tud eus ar mafia italian hag a ra traou difennet.
*''[[The SimpsonSimpsons]]'' e-lec’h ma z eus tu gwellout a-wechoù tud eus ar mafia, ne vezont ket gwellet da pep abadenn.
*''Gotti'', un telefilm HBO hag a komz eus ur mestr eus ar mafia marv hiriv an deiz.
*''Un flic dans la mafia'' graet gant stephenStephen J. Cannell.
 
===C’hoarioù video===
 
Tu zo adkavout ar mafia e-barzh ar c’hoarioù video :
*Mafia, krouet e [[2002]] evit [[Windows]], [[PlayStation]], [[Xbox 360]] hag [[GameCube]]. Savet eo bet gant ur strollad tchek. Istor un den hag a za e-barzh ar mafia italo-Amerikan er bloavezh 1930 eo.
*[[Grand Theft Auto]], istor un den hag a labour evit kalz a aozaduriouaozadurioù disheñvel eus ar mafia.
*Weedcity, a zo ur c’hoari deuet er maez e 2008, ur c’hoari e lec’h ma o peus da gwerzañgwerzhañ dramm mont er « casino » hag all.
*[[The Godfather]] , deuet er maez e 2006, istor ar film « [[The Godfather]] » eo.
*Yakuza a zo istor un den a labour evit ar yakusa e Tokio.
 
 
 
[[ar:مافيا]]
Adtapet diwar « https://br.wikipedia.org/wiki/Mafia »