Wikipedia

Galleg : diforc'h etre ar stummoù

Merdeiñ etreoberiat en istor
← Kemm kentKemm nevesoc'h →
Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
GweletWikitestenn
Diverradenn ebet eus ar c'hemm
Diverradenn ebet eus ar c'hemm
Linenn 1:
[[ca:Francès]] [[da:Fransk]] [[de:Französische Sprache]] [[en:French language]] [[es:Idioma francés]] [[eo:Franca lingvo]] [[id:Bahasa Perancis]] [[ia:Lingua francese]] [[it:Lingua francese]] [[he:צרפתית]] [[hu:Francia nyelv]] [[na:Francise]] [[nl:Frans]] [[ja:フランス語]] [[no:Fransk språk]] [[nds:Franzeusch]] [[pl:Język francuski]] [[pt:Língua francesa]] [[ro:Limba franceză]] [[simple:French language]] [[sl:Francoščina]] [[fi:Ranskan kieli]] [[sv:Franska]] [[th:ภาษาฝรั่งเศส]] [[tokipona:toki Kanse]] [[zh-cn:法语]] [[zh-tw:法語]]
 
ArEr '''galleg''' zo ur yezhlangaj roman get ur substrat goloa hag ur superstrat frañsik. ChañchetChanchet en-des doc'hdoh eé du, diàrdiar bolontezvolanté tolpadoùtolpadeu tud gouiañsetgouianset (èl tud arer Pléiad) pepé ensavadurioùenstitusioneu (èl anen Académie Française). BaEr familhgalleg arzo yezhoùba galloromanfamill emaer arlangajeu galleggalloroman. PaPe vezevezè kaozeetkaojet ur bochad langajoùlangajeu doc'hdoh a-bep-sort familhoùfamilleu bar FrañsFrans (hag e vezvè gwraetgroeit « patois » anezheanehè get dismegañsdismégans, hag eze euszo moaianmoaiand da zispartiñzisparti dredré zivziù familhfamill vrasvraous, yezhoùlangajeu oïl ban hanternoz, yehoùlangajeu okoc bar c'hreistezhreisté, hag eze euszo ulur lodennloden ag arer familhfamill oksitan-ha-katalan pepé oksitan-ha-roman), nend eoé arer galleg, hag ae zo yezhlangaj er LezLéz, nameit ur meskaj lennegel-riklitérèr ala lod anezheanehè, reré oïl surtout. ▼
'''galleg''' : ''gall + eg'' (''gallec'' e 1622)
 
▲Ar '''galleg''' zo ur yezh roman get ur substrat goloa hag ur superstrat frañsik. Chañchet en-des doc'h e du, diàr bolontez tolpadoù tud gouiañset (èl tud ar Pléiad) pe ensavadurioù (èl an Académie Française). Ba familh ar yezhoù galloroman ema ar galleg. Pa veze kaozeet ur bochad langajoù doc'h a-bep-sort familhoù bar Frañs (hag e vez gwraet « patois » anezhe get dismegañs, hag ez eus moaian da zispartiñ dre ziv familh vras, yezhoù oïl ban hanternoz, yehoù ok bar c'hreistez, hag ez eus ul lodenn ag ar familh oksitan-ha-katalan pe oksitan-ha-roman), nend eo ar galleg, hag a zo yezh er Lez, nameit ur meskaj lennegel-rik al lod anezhe, re oïl surtout.
 
 
Linenn 13 ⟶ 11:
<big>Galleg </big>
|-----
| Men eé vezvè kaozeetkaojet:
| FrañsFrans, Beljik, Suis, Kanada, Aod en Olifant ha 47 bro arallaral.
<!--
|-----
| RannvroRégion: ||
-->
|-----
| NiverNiùér a dud hag arer c'haozehaoja: || 130 milion
|-----
| Renk: || 11
|-----
| valign="top" | GwezennGuéen<br />renkiñrenkein:
|
Indez-europeg<br />
&nbsp;YezhoùLangajeu italek|Italeg<br />
&nbsp;&nbsp;YezhLangaj roman|Roman<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;YezhoùLangajeu italek arer C'huzhHuh-HeolHiol|Italeg arer C'huzhHuh-HeolHiol<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Italeg arer C'huzhHuh-HeolHiol|KuzhKuh-HeolHiol<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;IberoIbéro-gallik<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;galloroman|Galloroman<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;GalloretegGalloréteg<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;yezhoùlangajeu oïl|yezhoùLangajeu oïl<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Galleg<br />
|-----
! colspan="2" bgcolor="lawngreen" | Statud ofisiel
|-----
| YezhLangaj ofisiel :
| valign="top" | FrañsFrans, Beljik, Suis, Kanada hag 21 vro aral
|-----
| valign="top" | Ba pennpen anen traoùtreu emaé ma :
| en Académie française, en Délégation générale à la langue française et aux langues de France, Service de la langue française (Belgique), Office québécois de la langue française, les Conseils supérieurs de la langue française de France, de Belgique et du Québec
|-----
! colspan="2" bgcolor="lawngreen" | KodiñKodein
|-----
| ISO 639-1: || fr
Linenn 56 ⟶ 54:
|}
 
==IstoerIstoér==
 
D’alD’er lïesañliesan eé vezvè lâretlaret ehéh eoé aner destennhetan gentañ bettesten skrivet eé proto-c'halleg (pepé ''romana lingua'' pepé ''roman (yezhlangaj)|roman'') ''Serments de Strasbourg'' (Touéadelleu Strasbourg) eé 842. Mod arallaral, anen taol kentañketan ma oeoè bet kaozkaoj ag ur yezhlangaj roman e oeoè eé 813, dade geñvergevér sinod Tours. AnEn destenndesten lennegellitérèr kentañketan gantér ar yezhlangaj-sènsen zo bet skrivet tro-dro dade 880. HennezhHeneh eoé "Séquence de sainte Eulalie", metmè moaianmoaiand 'so dalaret lâreté emama bet skrivet anen destenndesten-sènsen eé pikareg kentoc'hkentoh aveit eé galleg enén gwirionezguirioné. EmaÉ ma ret lâretlaret ne servijachervija ket de galz a dra gober un diforc'hdiforh etreétré "Yezhlangaj" ha "parlant-bro": n'euses ket moaianmoaiand daspésein spesiñen antreu traoù enén ur feson krennkren ha fur. ErÉr blezblé 1539 eé laka lezennlézen Villers-Cotterêts arer galleg Yezhlangaj arer GwirGuir hag aren [[melestradur]]administrasion.
 
Aveit anen istoeristoér ez euszo tu dade weletuélet pemp stad enén emdroadurévolusion arer yezhlangaj, hag en-deusdes chañchetchanchet a-dammigoùdammigeu ag ur stummstum d'anen arallaral (arér skwerioùskuérieu dade heul hor-bo dalc'hetdahlet skritur arer vollerion. ChañchetChanchet eoé bet un tammig a-gaost bout aesoc'hésoh dade lennlén). TuioùTuieu arallaral eze euszo dade zispartiiñzispartiein mareoùmaréeu dishañvaldishaval emdroadurévolusion arer yezhlangaj, ha nend eoé arer reré-sènsen nameit fesonioùfesonieu de lâretlaret eé pezhpèh amzer emaé ma bet skrivet un destenndesten eé-keñverkevér stad arer yezhlangaj. ArEr feson dade renkiñrenkein stadoùstadeu arer yezhlangaj e ganiampganiamb edanédan n'eoé ket gwraet àrgroeit ar er grammel hembkénhembkin, met àrmè ar er skritur iveeùé:
* roman (yezhlangaj)|roman :
** IX<small><sup>vet</sup></small> k., ''Touéadelleu Strasbourg'' (842) :
:''Pro deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, d’ist di in avant, in quant deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon fradre Karlo et in aiudha et in cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dist, in o quid il mi altresi fazet, et ab Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui meon vol cist meon fradre Karle in damno sit'',
* galleg kozhkoh (X<small><sup>e</sup></small>-XIII<small><sup>vet</sup></small> k.) :
** X<small><sup>vet</sup></small> k., ''BuhezBuhé Sant Léger'' (tro-dro dade 980) :
:''Domine Deu devemps lauder / Et a sos sancz honor porter. / In su’amor cantomps dels sanz / Quœ por lui augrent granz aanz'',
** XII<small><sup>vet</sup></small> k., ''SonennSoñnen Roland'' (tro-dro dade 1170) :
:''Seignurs baruns, a Carlemagnes irez ; / Il est al siege a Cordres la citet. / Branches d’olives en voz mains porterez, / Ço senefiet pais e humilitet'',
** XII<small><sup>vet</sup></small> k., Alexandre de Bernay, Roman d'Alexandre (tro-dro dade 1185) :
:''Li mengiers est tous pres, que li quieu l’ont hasté, /Puis sont li siege fait et li tapit geté. / Li chevalier s’assieent qant il orent lavé / Et on lor a le vin en hanas aporté'',
** XII<small><sup>e</sup></small>-XIII<small><sup>vet</sup></small> k., Jehan Bodel, ''Brunain la vache au prestre'' (fablioùfabliau ; etreétré 1165 ha 1210) :
:''Nus hom mouteploier ne puet / Sanz grant eür, c’est or del mains. / Par grant eür ot li vilains / Deus vaches, et li prestres nule. / Tels cuide avancier qui recule'',
* galleg krennkren (XIV<small><sup>e</sup></small>-XV<small><sup>e</sup></small>/XVI<small><sup>vet</sup></small> k.) :
** XIV<small><sup>vet</sup></small> k., ''les Enseignemenz'' (levrlivr segredoùsegredeu kegin, entre 1304 et 1314) :
:''Por blanc mengier — Se vos volez fere blanc mengier, prenez les eles e les piez de gelines e metez cuire en eve, e prenez un poi de ris e le destrempez de cele eve, puis le fetes cuire a petit feu, e puis charpez la char bien menu eschevelee e la metez cuire ovec un poi de chucre'',
** XV<small><sup>vet</sup></small> k., François Villon, er ''Lais ou le Petit Testament'' (tro-dro davers 1456) :
:''Le regart de celle m’a prins / Qui m’a esté felonne et dure ; / Sans ce qu’en riens j’aye mesprins, / Veult et ordonne que j’endure / La mort, et que plus je ne dure, ''
* galleg klasik (XVI-XVII<small><sup>e</sup></small>/XVIII<small><sup>vet</sup></small> k.) ;
** XVI<small><sup>vet</sup></small> k. Louïze Labé, ''Sonnets'' (etreétré 1545 ha 1555) :
:''Je vis, je meurs : je me brule et me noye. / J’ay chaut estreme en endurant froidure : / La vie m’est et trop molle et trop dure. / J’ay grans ennuis entremeslez de joye'',
** XVII<small><sup>vet</sup></small> k., Charles Perrault, ''Peau d’Âne'' (1694) :
:''Il était une fois un Roi, / Le plus grand qui fût sur la Terre, / Aimable en Paix, terrible en Guerre, / Seul enfin comparable à soi : / Ses voisins le craignaient, ses États étaient calmes.''
* galleg modern (adal anen XVIII<small><sup>vet</sup></small> k.).
 
== LennegezhLitératur ==
 
E-mesk aner oberoùhetan pouezusobéreu kentañpouizus :
* ''La Chanson de Roland'' (Roland, Charlemagne, Olivier, Ganelon)
* ''Le roman de Renart'' (Goupil, Ysengrin)
Linenn 94 ⟶ 92:
*''Défense et illustration de la langue française''
 
==Galleg a-vremañvreman==
 
HidiHiniù eoé arer galleg arer yezhlangaj ofisiel nameitinameiton baén heleizhé-leih a vroioùvroieu, ha gwraetgroeit eé vezvè getoñgeton eé meurmar a gani arallaral. Lod ag anen nasionoùnasioneu hag ae implijimplia arer yezhlangaj-sènsen e eozo anén Organisation internationale de la Francophonie (KompagnunezhKompagnuneh etrebroadelenternasional arer BroioùBroieu eé-men eé vezvè kaozeetkaojet galleg). A-vepredverped emaé ma bet skrivet arer galleg get anen alfabet latin. A-c'houdehoudé arer XVI<small><sup>vet</sup></small> kantvlezadkantvléad eé vezvè implijetimpliet signoùsigneu bihan hag e vo reolennoùréolenneu edanteédantè adal anen XVIII<small><sup>vet</sup></small> kantvlezadkantvléad.
 
 
YezhEr ofisielgalleg arzo C'honvensionlangaj Mètreofisiel eoer arHonvension gallegMètre, hag ae laka uniteoùunitéeu diazezdiazé er sistem etrebroadelenternasional|uniteoùunitéeu muzul arér fizikfizikieh. HennezhHeneh ae zo unan a ugentuigent yezhlangaj ofisiel anen UnaniezhUnañnigeh European.
 
 
===ImplijImpli arer galleg erér bed===
 
 
Er galleg zo langaj ofisiel er broieu-man:
Yezh ofisiel ar broioù-mañ eo ar galleg:
{|
|----- bgcolor="#FFD900"
! bro
! kaozeerionkaojerion (yezhlangaj-vammmam)
! poblans
! poblañs
! stank. pob.
! brasterbrastér
|----- bgcolor="#FFD900"
!
! (apeupreapeuprè)
! (Studi Gourhelen 2003)
! (/km²)
! (km²)
|-----
| FrañsFrans (douardoar-bras) || align="right" | 60 000 000
| align="right" | 60 180 600
| align="right" | 105 || align="right" | 547 030
|-----
| Républik démokratik er Hongo
| Republik demokratel ar C'hongo
| align="right" | || align="right" | 55 225 478
| align="right" | 24 || align="right" | 2 345 410
Linenn 132 ⟶ 130:
| align="right" | 3 || align="right" | 9 976 140
|-----
| (KebekKébek) || align="right" | 5 700 000
| align="right" | || align="right" | || align="right" |
|-----
Linenn 151 ⟶ 149:
| align="right" | - || align="right" | 1 240 000
|-----
| SenegalSénégal || align="right" | || align="right" | 10 580 400
| align="right" | - || align="right" | 196 190
|-----
| BeljikBeljike || align="right" | 4 000 000
| align="right" | 10 290 000
| align="right" | - || align="right" | 30 510
Linenn 174 ⟶ 172:
| align="right" | - || align="right" | 56 785
|-----
| RepublikRépublik Kreiz Afrikaen Afrik || align="right" |
| align="right" | 3 683 600
| align="right" | - || align="right" | 622 984
Linenn 190 ⟶ 188:
| align="right" | - || align="right" | 23 000
|-----
| Luksambourg (bropays)|Luxembourg || align="right" | || align="right" | 454 157
| align="right" | - || align="right" | 2 586
|-----
Linenn 206 ⟶ 204:
|}
 
Ha bout n'eoé ket ofisiel eoé arer galleg anen eilvet yezhlangaj erér broioùbroieu-mañman:
{|
|----- bgcolor="#FFD900"
! bro
! poblans
! poblañs
! stank. pob.
! brastér
! braster
|----- bgcolor="#FFD900"
!
! (Studi GouhelenGourhelen 2003 )
! (/km²)
! (km²)
|-----
| AljeriAljéri || align="right" | 32 810 500
| align="right" | - || align="right" | 2 381 440
|-----
Linenn 232 ⟶ 230:
|}
 
OuzhpennOhpen eit kementkemet-sènsen zo paot-mat a c'hallegerion c'hoazhhoah enén Ejipt, enén Indez (Pondichéry), enén Itali (Val d'Aoste), erér Laos, erér Moritani, erér RouantelezhRoanteleh UnanetUnañneit (InizennoùInizenneu Angl-ha-Normand), StadoùStadeu UnanetUnañneit anen AmerikAmérik surtout (Louisiane ha Bro-Saoz NevezNeùé) hag erér Viet-NamVietnam.
 
ArEr Frankophonie zo ur gompagnunezhgompagnuneh etrebroadelenternasional broioùbroieu hag a ouarnamantoùouarnemanteu eé-men eé vezvè kaozeetkaojet galleg.
 
E-keñverkevér anen istoeristoér emaé ma bet arer galleg yezhlangaj arer pennoùpenneu-bras hag arer genwerzheriongomersizion eé Bro-Saoz e-padépad tro-dro da 300 vlezvlé, adal gounitgounid anen Normanted betekbedék 1362, ma'n-deusdes arer [[saozneg]] kemeretkeméret lec'hléh arer galleg aveit mat.
 
=== BroioùBroieu eé-men emaé arma er galleg arer yezhlangaj ofisiel nameitinameiton ===
* FrañsFrans
* BeninBénin
* Burkina
* Républik démokratik er Hongo
* Republik demokratel ar C'hongo
* Kongo
* Aod en Olifant
* Gabon
* GineGiné
* Mali
* Monako
* Nijer
* KebekKébek
* Sénégal
* Senegal
* Togo
 
=== BroioùBroieu eé-men emaé arma er galleg unan ag arer yezhoùlangajeu ofisiel ===
* Beljik (Walloni, Bruxelles)
* Burundi
* Kameroun
* Kanada (KebekKébek, Brunswick NevezNeùé)
* RepublikRépublik Kreiz Afrikaen Afrik
* Komoreu
* Djibouti
Linenn 272 ⟶ 270:
* Vanuatu
 
(1) Bar StadoùStadeu UnanetUnañneit n'euses ket a yezhoùlangaj ofisiel, metmè anaveter eogalleg are gallegzo anaùet a-renk get arer saozneg dutu-se a-c'houdehoudé 1968, ma oeoè savetsaùet er c'h-COFIDIL d'an ampoenthCOFIDIL.
 
=== BroioùBroieu eé-men eé vezvè implijetimpliet alieslies arer galleg ===
 
* AljeriAljéri
* Andorre
* Marok
Adtapet diwar « https://br.wikipedia.org/wiki/Galleg »