Wikipedia

Galleg : diforc'h etre ar stummoù

Merdeiñ etreoberiat en istor
← Kemm kentKemm nevesoc'h →
Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
GweletWikitestenn
Diverradenn ebet eus ar c'hemm
Diverradenn ebet eus ar c'hemm
Linenn 1:
[[ca:Francès]] [[da:Fransk]] [[de:Französische Sprache]] [[en:French language]] [[es:Idioma francés]] [[eo:Franca lingvo]] [[id:Bahasa Perancis]] [[ia:Lingua francese]] [[it:Lingua francese]] [[he:צרפתית]] [[hu:Francia nyelv]] [[na:Francise]] [[nl:Frans]] [[ja:フランス語]] [[no:Fransk språk]] [[nds:Franzeusch]] [[pl:Język francuski]] [[pt:Língua francesa]] [[ro:Limba franceză]] [[simple:French language]] [[sl:Francoščina]] [[fi:Ranskan kieli]] [[sv:Franska]] [[th:ภาษาฝรั่งเศส]] [[tokipona:toki Kanse]] [[zh-cn:法语]] [[zh-tw:法語]]
 
'''galleg''' : ''gall + eg'' (''gallec'' e 1622)
Er galleg zo ur langaj roman get ur substrat goloa hag ur superstrat frañsik. Chanchet en-des doh é du, diar volanté tolpadeu tud gouianset (èl tud er Pléiad) pé enstitusioneu (èl en Académie Française). Er galleg zo ba famill er langajeu galloroman. Pe vezè kaojet ur bochad langajeu doh a-bep-sort familleu bar Frans (hag e vè groeit « patois » anehè get dismégans, hag e zo moaiand da zisparti dré ziù famill vraous, langajeu oïl ban hanternoz, langajeu oc bar hreisté, hag e zo ur loden ag er famill oksitan-ha-katalan pé oksitan-ha-roman), nend é er galleg, hag e zo langaj er Léz, nameit ur meskaj litérèr a lod anehè, ré oïl surtout. ▼
 
▲ErAr '''galleg''' zo ur langajyezh roman get ur substrat goloa hag ur superstrat frañsik. ChanchetChañchet en-des dohdoc'h ée du, diardiàr volantébolontez tolpadeutolpadoù tud gouiansetgouiañset (èl tud erar Pléiad) pépe enstitusioneuensavadurioù (èl enan Académie Française). ErBa gallegfamilh zoar bayezhoù famillgalloroman erema langajeuar galloromangalleg. PePa vezèveze kaojetkaozeet ur bochad langajeuyezhoù dohdoc'h a-bep-sort familleufamilhoù bar FransFrañs (hag e vèvez groeitgwraet « patois » anehèanezhe get dismégansdismegañs, hag eez zoeus moaiandmoaian da zispartizispartiñ drédre ziùziv famillfamilh vraousvras, langajeuyezhoù oïl ban hanternoz, langajeuyehoù ocok bar hreistéc'hreistez, hag ea zo urul lodenlodenn ag erar famillfamilh oksitan-ha-katalan pépe oksitan-ha-roman), nend éeo erar galleg, hag ea zo langajyezh er LézLez, nameit ur meskaj litérèrlennegel-rik aal lod anehèanezhe, rére oïl surtout.
 
 
Linenn 11 ⟶ 13:
<big>Galleg </big>
|-----
| Men ée vèvez kaojetkaozeet:
| FransFrañs, Beljik, Suis, Kanada, Aod en Olifant ha 47 bro aralarall.
<!--
|-----
| RégionRannvro: ||
-->
|-----
| NiùérNiver a dud hag erar haojac'haoze: || 130 milion
|-----
| Renk: || 11
|-----
| valign="top" | GuéenGwezenn<br />renkeinrenkiñ:
|
Indez-europeg<br />
&nbsp;LangajeuYezhoù italek|Italeg<br />
&nbsp;&nbsp;LangajYezh roman|Roman<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;LangajeuYezhoù italek erar HuhC'huzh-HiolHeol|Italeg erar HuhC'huzh-HiolHeol<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Italeg erar HuhC'huzh-HiolHeol|KuhKuzh-HiolHeol<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;IbéroIbero-gallik<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;galloroman|Galloroman<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;GallorétegGalloreteg<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;langajeuyezhoù oïl|Langajeuyezhoù oïl<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Galleg<br />
|-----
! colspan="2" bgcolor="lawngreen" | Statud ofisiel
|-----
| LangajYezh ofisiel :
| valign="top" | FransFrañs, Beljik, Suis, Kanada hag 21 vro aral
|-----
| valign="top" | Ba penpenn enan treutraoù é maema :
| en Académie française, en Délégation générale à la langue française et aux langues de France, Service de la langue française (Belgique), Office québécois de la langue française, les Conseils supérieurs de la langue française de France, de Belgique et du Québec
|-----
! colspan="2" bgcolor="lawngreen" | KodeinKodiñ
|-----
| ISO 639-1: || fr
Linenn 54 ⟶ 56:
|}
 
==IstoérIstoer==
 
D’erD’al liesanlïesañ ée vèvez laretlâret éheh éeo eran hetandestenn testengentañ bet skrivet ée proto-c'halleg (pépe ''romana lingua'' pépe ''roman (langajyezh)|roman'') ''Serments de Strasbourg'' (Touéadelleu Strasbourg) ée 842. Mod aralarall, enan taol ketankentañ ma oèoe bet kaojkaoz ag ur langajyezh roman e oèoe ée 813, deda gevérgeñver sinod Tours. EnAn destendestenn litérèrlennegel ketankentañ érgant langajar yezh-sensèn zo bet skrivet tro-dro deda 880. HenehHennezh éeo "Séquence de sainte Eulalie", mèmet moaiandmoaian 'so laretda élâret maema bet skrivet enan destendestenn-sensèn ée pikareg kentohkentoc'h aveit ée galleg énen guirionégwirionez. É maEma ret laretlâret ne chervijaservija ket de galz a dra gober un diforhdiforc'h étréetre "langajYezh" ha "parlant-bro": n'eseus ket moaiandmoaian spéseinda enspesiñ treuan éntraoù en ur feson krenkrenn ha fur. ÉrEr bléblez 1539 ée laka lézenlezenn Villers-Cotterêts erar galleg langajYezh erar GuirGwir hag enar administrasion[[melestradur]].
 
Aveit enan istoéristoer zo tu deda uéletwelet pemp stad énen évolusionemdroadur erar langajyezh, hag en-desdeus chanchetchañchet a-dammigeudammigoù ag ur stumstumm d'enan aralarall (érar skuérieuskwerioù deda heul hor-bo dahletdalc'het skritur erar vollerion. ChanchetChañchet éeo bet un tammig a-gaost bout ésohaesoc'h deda lénlenn). TuieuTuioù aralarall eez zoeus deda zispartieinzispartiiñ maréeumareoù dishavaldishañval évolusionemdroadur erar langajyezh, ha nend éeo erar rére-sensèn nameit fesonieufesonioù de laretlâret ée pèhpezh amzer é maema bet skrivet un destendestenn ée-kevérkeñver stad erar langajyezh. ErAr feson deda renkeinrenkiñ stadeustadoù erar langajyezh e ganiambganiamp édanedan n'éeo ket groeitgwraet àr ar er grammel hembkinhembkén, mèmet aràr erar skritur eùéive:
* roman (langajyezh)|roman :
** IX<small><sup>vet</sup></small> k., ''Touéadelleu Strasbourg'' (842) :
:''Pro deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, d’ist di in avant, in quant deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon fradre Karlo et in aiudha et in cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dist, in o quid il mi altresi fazet, et ab Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui meon vol cist meon fradre Karle in damno sit'',
* galleg kohkozh (X<small><sup>e</sup></small>-XIII<small><sup>vet</sup></small> k.) :
** X<small><sup>vet</sup></small> k., ''BuhéBuhez Sant Léger'' (tro-dro deda 980) :
:''Domine Deu devemps lauder / Et a sos sancz honor porter. / In su’amor cantomps dels sanz / Quœ por lui augrent granz aanz'',
** XII<small><sup>vet</sup></small> k., ''SoñnenSonenn Roland'' (tro-dro deda 1170) :
:''Seignurs baruns, a Carlemagnes irez ; / Il est al siege a Cordres la citet. / Branches d’olives en voz mains porterez, / Ço senefiet pais e humilitet'',
** XII<small><sup>vet</sup></small> k., Alexandre de Bernay, Roman d'Alexandre (tro-dro deda 1185) :
:''Li mengiers est tous pres, que li quieu l’ont hasté, /Puis sont li siege fait et li tapit geté. / Li chevalier s’assieent qant il orent lavé / Et on lor a le vin en hanas aporté'',
** XII<small><sup>e</sup></small>-XIII<small><sup>vet</sup></small> k., Jehan Bodel, ''Brunain la vache au prestre'' (fabliaufablioù ; étréetre 1165 ha 1210) :
:''Nus hom mouteploier ne puet / Sanz grant eür, c’est or del mains. / Par grant eür ot li vilains / Deus vaches, et li prestres nule. / Tels cuide avancier qui recule'',
* galleg krenkrenn (XIV<small><sup>e</sup></small>-XV<small><sup>e</sup></small>/XVI<small><sup>vet</sup></small> k.) :
** XIV<small><sup>vet</sup></small> k., ''les Enseignemenz'' (livrlevr segredeusegredoù kegin, entre 1304 et 1314) :
:''Por blanc mengier — Se vos volez fere blanc mengier, prenez les eles e les piez de gelines e metez cuire en eve, e prenez un poi de ris e le destrempez de cele eve, puis le fetes cuire a petit feu, e puis charpez la char bien menu eschevelee e la metez cuire ovec un poi de chucre'',
** XV<small><sup>vet</sup></small> k., François Villon, er ''Lais ou le Petit Testament'' (verstro-dro da 1456) :
:''Le regart de celle m’a prins / Qui m’a esté felonne et dure ; / Sans ce qu’en riens j’aye mesprins, / Veult et ordonne que j’endure / La mort, et que plus je ne dure, ''
* galleg klasik (XVI-XVII<small><sup>e</sup></small>/XVIII<small><sup>vet</sup></small> k.) ;
** XVI<small><sup>vet</sup></small> k. Louïze Labé, ''Sonnets'' (étréetre 1545 ha 1555) :
:''Je vis, je meurs : je me brule et me noye. / J’ay chaut estreme en endurant froidure : / La vie m’est et trop molle et trop dure. / J’ay grans ennuis entremeslez de joye'',
** XVII<small><sup>vet</sup></small> k., Charles Perrault, ''Peau d’Âne'' (1694) :
:''Il était une fois un Roi, / Le plus grand qui fût sur la Terre, / Aimable en Paix, terrible en Guerre, / Seul enfin comparable à soi : / Ses voisins le craignaient, ses États étaient calmes.''
* galleg modern (adal enan XVIII<small><sup>vet</sup></small> k.).
 
== LitératurLennegezh ==
 
E-mesk eran hetanoberoù obéreupouezus pouizuskentañ :
* ''La Chanson de Roland'' (Roland, Charlemagne, Olivier, Ganelon)
* ''Le roman de Renart'' (Goupil, Ysengrin)
Linenn 92 ⟶ 94:
*''Défense et illustration de la langue française''
 
==Galleg a-vremanvremañ==
 
HiniùHidi éeo erar galleg erar langajyezh ofisiel nameitonnameiti énba é-leihheleizh a vroieuvroioù, ha groeitgwraet ée vèvez getongetoñ ée marmeur a gani aralarall. Lod ag enan nasioneunasionoù hag ea impliaimplij erar langajyezh-sen esèn zoeo énan Organisation internationale de la Francophonie (KompagnunehKompagnunezh enternasionaletrebroadel erar BroieuBroioù ée-men ée vèvez kaojetkaozeet galleg). A-verpedvepred é maema bet skrivet erar galleg get enan alfabet latin. A-houdéc'houde erar XVI<small><sup>vet</sup></small> kantvléadkantvlezad ée vèvez implietimplijet signeusignoù bihan hag e vo réolenneureolennoù édantèedante adal enan XVIII<small><sup>vet</sup></small> kantvléadkantvlezad.
 
 
ErYezh gallegofisiel zoar langajC'honvension ofisielMètre ereo Honvensionar Mètregalleg, hag ea laka unitéeuuniteoù diazédiazez er sistem enternasionaletrebroadel|unitéeuuniteoù muzul érar fizikiehfizik. HenehHennezh ea zo unan a uigentugent langajyezh ofisiel enan UnañnigehUnaniezh European.
 
 
===ImpliImplij erar galleg érer bed===
 
 
Yezh ofisiel ar broioù-mañ eo ar galleg:
Er galleg zo langaj ofisiel er broieu-man:
{|
|----- bgcolor="#FFD900"
! bro
! kaojerionkaozeerion (langajyezh-mamvamm)
! poblañs
! poblans
! stank. pob.
! brastérbraster
|----- bgcolor="#FFD900"
!
! (apeuprèapeupre)
! (Studi Gourhelen 2003)
! (/km²)
! (km²)
|-----
| FransFrañs (doardouar-bras) || align="right" | 60 000 000
| align="right" | 60 180 600
| align="right" | 105 || align="right" | 547 030
|-----
| Republik demokratel ar C'hongo
| Républik démokratik er Hongo
| align="right" | || align="right" | 55 225 478
| align="right" | 24 || align="right" | 2 345 410
Linenn 130 ⟶ 132:
| align="right" | 3 || align="right" | 9 976 140
|-----
| (KébekKebek) || align="right" | 5 700 000
| align="right" | || align="right" | || align="right" |
|-----
Linenn 149 ⟶ 151:
| align="right" | - || align="right" | 1 240 000
|-----
| SénégalSenegal || align="right" | || align="right" | 10 580 400
| align="right" | - || align="right" | 196 190
|-----
| BeljikeBeljik || align="right" | 4 000 000
| align="right" | 10 290 000
| align="right" | - || align="right" | 30 510
Linenn 172 ⟶ 174:
| align="right" | - || align="right" | 56 785
|-----
| RépublikRepublik Kreiz en AfrikAfrika || align="right" |
| align="right" | 3 683 600
| align="right" | - || align="right" | 622 984
Linenn 188 ⟶ 190:
| align="right" | - || align="right" | 23 000
|-----
| Luksambourg (paysbro)|Luxembourg || align="right" | || align="right" | 454 157
| align="right" | - || align="right" | 2 586
|-----
Linenn 204 ⟶ 206:
|}
 
Ha bout n'éeo ket ofisiel éeo erar galleg enan eilvet langajyezh érer broieubroioù-manmañ:
{|
|----- bgcolor="#FFD900"
! bro
! poblañs
! poblans
! stank. pob.
! braster
! brastér
|----- bgcolor="#FFD900"
!
! (Studi GourhelenGouhelen 2003 )
! (/km²)
! (km²)
|-----
| AljériAljeri || align="right" | 32 810 500
| align="right" | - || align="right" | 2 381 440
|-----
Linenn 230 ⟶ 232:
|}
 
OhpenOuzhpenn eit kemetkement-sensèn zo paot-mat a c'hallegerion hoahc'hoazh énen Ejipt, énen Indez (Pondichéry), énen Itali (Val d'Aoste), érer Laos, érer Moritani, érer RoantelehRouantelezh UnañneitUnanet (InizenneuInizennoù Angl-ha-Normand), StadeuStadoù UnañneitUnanet enan AmérikAmerik surtout (Louisiane ha Bro-Saoz NeùéNevez) hag érer VietnamViet-Nam.
 
ErAr Frankophonie zo ur gompagnunehgompagnunezh enternasionaletrebroadel broieubroioù hag a ouarnemanteuouarnamantoù ée-men ée vèvez kaojetkaozeet galleg.
 
E-kevérkeñver enan istoéristoer é maema bet erar galleg langajyezh erar penneupennoù-bras hag erar gomersiziongenwerzherion ée Bro-Saoz épade-pad tro-dro da 300 vlévlez, adal gounidgounit enan Normanted bedékbetek 1362, ma'n-desdeus erar [[saozneg]] keméretkemeret léhlec'h erar galleg aveit mat.
 
=== BroieuBroioù ée-men éema ma erar galleg erar langajyezh ofisiel nameitonnameiti ===
* FransFrañs
* BéninBenin
* Burkina
* Republik demokratel ar C'hongo
* Républik démokratik er Hongo
* Kongo
* Aod en Olifant
* Gabon
* GinéGine
* Mali
* Monako
* Nijer
* KébekKebek
* Senegal
* Sénégal
* Togo
 
=== BroieuBroioù ée-men éema ma erar galleg unan ag erar langajeuyezhoù ofisiel ===
* Beljik (Walloni, Bruxelles)
* Burundi
* Kameroun
* Kanada (KébekKebek, Brunswick NeùéNevez)
* RépublikRepublik Kreiz en AfrikAfrika
* Komoreu
* Djibouti
Linenn 270 ⟶ 272:
* Vanuatu
 
(1) Bar StadeuStadoù UnañneitUnanet n'eseus ket a langajyezhoù ofisiel, mèmet eranavet gallegeo ear zo anaùetgalleg a-renk get erar saozneg tudu-se a-houdéc'houde 1968, ma oèoe saùetsavet er hCOFIDILc'h-COFIDIL d'an ampoent.
 
=== BroieuBroioù ée-men ée vèvez implietimplijet liesalies erar galleg ===
 
* AljériAljeri
* Andorre
* Marok
Adtapet diwar « https://br.wikipedia.org/wiki/Galleg »