|
[[ca:Francès]] [[da:Fransk]] [[de:Französische Sprache]] [[en:French language]] [[es:Idioma francés]] [[eo:Franca lingvo]] [[id:Bahasa Perancis]] [[ia:Lingua francese]] [[it:Lingua francese]] [[he:צרפתית]] [[hu:Francia nyelv]] [[na:Francise]] [[nl:Frans]] [[ja:フランス語]] [[no:Fransk språk]] [[nds:Franzeusch]] [[pl:Język francuski]] [[pt:Língua francesa]] [[ro:Limba franceză]] [[simple:French language]] [[sl:Francoščina]] [[fi:Ranskan kieli]] [[sv:Franska]] [[th:ภาษาฝรั่งเศส]] [[tokipona:toki Kanse]] [[zh-cn:法语]] [[zh-tw:法語]]
'''galleg''' : ''gall + eg'' (''gallec'' e 1622)
Ar '''galleg''' zo ur yezh roman get ur substrat goloa hag ur superstrat frañsik. Chañchet en-des doc'h e du, diàr bolontez tolpadoù tud gouiañset (èl tud ar Pléiad) pe ensavadurioù (èl an Académie Française). Ba familh ar yezhoù galloroman ema ar galleg. Pa veze kaozeet ur bochad yezhoù doc'h a-bep-sort familhoù bar Frañs (hag e vez gwraet « patois » anezhe get dismegañs, hag ez eus moaian da zispartiñ dre ziv familh vras, yezhoù oïl ban hanternoz, yehoù ok bar c'hreistez, hag a zo ul lodenn ag ar familh oksitan-ha-katalan pe oksitan-ha-roman), nend eo ar galleg, hag a zo yezh er Lez, nameit ur meskaj lennegel-rik al lod anezhe, re oïl surtout.
{| border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" width="300"
|-----
! colspan="2" bgcolor="lawngreen" |
<big>Galleg </big>
|-----
| Men e vez kaozeet:
| Frañs, Beljik, Suis, Kanada, Aod en Olifant ha 47 bro arall.
<!--
|-----
| Rannvro: ||
-->
|-----
| Niver a dud hag ar c'haoze: || 130 milion
|-----
| Renk: || 11
|-----
| valign="top" | Gwezenn<br />renkiñ:
|
Indez-europeg<br />
Yezhoù italek|Italeg<br />
Yezh roman|Roman<br />
Yezhoù italek ar C'huzh-Heol|Italeg ar C'huzh-Heol<br />
Italeg ar C'huzh-Heol|Kuzh-Heol<br />
Ibero-gallik<br />
galloroman|Galloroman<br />
Galloreteg<br />
yezhoù oïl|yezhoù oïl<br />
Galleg<br />
|-----
! colspan="2" bgcolor="lawngreen" | Statud ofisiel
|-----
| Yezh ofisiel :
| valign="top" | Frañs, Beljik, Suis, Kanada hag 21 vro aral
|-----
| valign="top" | Ba penn an traoù ema :
| en Académie française, en Délégation générale à la langue française et aux langues de France, Service de la langue française (Belgique), Office québécois de la langue française, les Conseils supérieurs de la langue française de France, de Belgique et du Québec
|-----
! colspan="2" bgcolor="lawngreen" | Kodiñ
|-----
| ISO 639-1: || fr
|-----
| ISO 639-2(B): || fre
|-----
| ISO 639-2(T): || fra
|-----
| SIL: || FRN
|}
==Istoer==
D’al lïesañ e vez lâret eh eo an destenn gentañ bet skrivet e proto-c'halleg (pe ''romana lingua'' pe ''roman (yezh)|roman'') ''Serments de Strasbourg'' (Touéadelleu Strasbourg) e 842. Mod arall, an taol kentañ ma oe bet kaoz ag ur yezh roman e oe e 813, da geñver sinod Tours. An destenn lennegel kentañ gant ar yezh-sèn zo bet skrivet tro-dro da 880. Hennezh eo "Séquence de sainte Eulalie", met moaian 'so da lâret ema bet skrivet an destenn-sèn e pikareg kentoc'h aveit e galleg en gwirionez. Ema ret lâret ne servija ket de galz a dra gober un diforc'h etre "Yezh" ha "parlant-bro": n'eus ket moaian da spesiñ an traoù en ur feson krenn ha fur. Er blez 1539 e laka lezenn Villers-Cotterêts ar galleg Yezh ar Gwir hag ar [[melestradur]].
Aveit an istoer zo tu da welet pemp stad en emdroadur ar yezh, hag en-deus chañchet a-dammigoù ag ur stumm d'an arall (ar skwerioù da heul hor-bo dalc'het skritur ar vollerion. Chañchet eo bet un tammig a-gaost bout aesoc'h da lenn). Tuioù arall ez eus da zispartiiñ mareoù dishañval emdroadur ar yezh, ha nend eo ar re-sèn nameit fesonioù de lâret e pezh amzer ema bet skrivet un destenn e-keñver stad ar yezh. Ar feson da renkiñ stadoù ar yezh e ganiamp edan n'eo ket gwraet àr ar grammel hembkén, met àr ar skritur ive:
* roman (yezh)|roman :
** IX<small><sup>vet</sup></small> k., ''Touéadelleu Strasbourg'' (842) :
:''Pro deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, d’ist di in avant, in quant deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon fradre Karlo et in aiudha et in cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dist, in o quid il mi altresi fazet, et ab Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui meon vol cist meon fradre Karle in damno sit'',
* galleg kozh (X<small><sup>e</sup></small>-XIII<small><sup>vet</sup></small> k.) :
** X<small><sup>vet</sup></small> k., ''Buhez Sant Léger'' (tro-dro da 980) :
:''Domine Deu devemps lauder / Et a sos sancz honor porter. / In su’amor cantomps dels sanz / Quœ por lui augrent granz aanz'',
** XII<small><sup>vet</sup></small> k., ''Sonenn Roland'' (tro-dro da 1170) :
:''Seignurs baruns, a Carlemagnes irez ; / Il est al siege a Cordres la citet. / Branches d’olives en voz mains porterez, / Ço senefiet pais e humilitet'',
** XII<small><sup>vet</sup></small> k., Alexandre de Bernay, Roman d'Alexandre (tro-dro da 1185) :
:''Li mengiers est tous pres, que li quieu l’ont hasté, /Puis sont li siege fait et li tapit geté. / Li chevalier s’assieent qant il orent lavé / Et on lor a le vin en hanas aporté'',
** XII<small><sup>e</sup></small>-XIII<small><sup>vet</sup></small> k., Jehan Bodel, ''Brunain la vache au prestre'' (fablioù ; etre 1165 ha 1210) :
:''Nus hom mouteploier ne puet / Sanz grant eür, c’est or del mains. / Par grant eür ot li vilains / Deus vaches, et li prestres nule. / Tels cuide avancier qui recule'',
* galleg krenn (XIV<small><sup>e</sup></small>-XV<small><sup>e</sup></small>/XVI<small><sup>vet</sup></small> k.) :
** XIV<small><sup>vet</sup></small> k., ''les Enseignemenz'' (levr segredoù kegin, entre 1304 et 1314) :
:''Por blanc mengier — Se vos volez fere blanc mengier, prenez les eles e les piez de gelines e metez cuire en eve, e prenez un poi de ris e le destrempez de cele eve, puis le fetes cuire a petit feu, e puis charpez la char bien menu eschevelee e la metez cuire ovec un poi de chucre'',
** XV<small><sup>vet</sup></small> k., François Villon, er ''Lais ou le Petit Testament'' (tro-dro da 1456) :
:''Le regart de celle m’a prins / Qui m’a esté felonne et dure ; / Sans ce qu’en riens j’aye mesprins, / Veult et ordonne que j’endure / La mort, et que plus je ne dure, ''
* galleg klasik (XVI-XVII<small><sup>e</sup></small>/XVIII<small><sup>vet</sup></small> k.) ;
** XVI<small><sup>vet</sup></small> k. Louïze Labé, ''Sonnets'' (etre 1545 ha 1555) :
:''Je vis, je meurs : je me brule et me noye. / J’ay chaut estreme en endurant froidure : / La vie m’est et trop molle et trop dure. / J’ay grans ennuis entremeslez de joye'',
** XVII<small><sup>vet</sup></small> k., Charles Perrault, ''Peau d’Âne'' (1694) :
:''Il était une fois un Roi, / Le plus grand qui fût sur la Terre, / Aimable en Paix, terrible en Guerre, / Seul enfin comparable à soi : / Ses voisins le craignaient, ses États étaient calmes.''
* galleg modern (adal an XVIII<small><sup>vet</sup></small> k.).
== Lennegezh ==
E-mesk an oberoù pouezus kentañ :
* ''La Chanson de Roland'' (Roland, Charlemagne, Olivier, Ganelon)
* ''Le roman de Renart'' (Goupil, Ysengrin)
* Romanteu Chrétien de Troyes
* ''Gargantua'' get François Rabelais
*''Défense et illustration de la langue française''
==Galleg a-vremañ==
Hidi eo ar galleg ar yezh ofisiel nameiti ba heleizh a vroioù, ha gwraet e vez getoñ e meur a gani arall. Lod ag an nasionoù hag a implij ar yezh-sèn eo an Organisation internationale de la Francophonie (Kompagnunezh etrebroadel ar Broioù e-men e vez kaozeet galleg). A-vepred ema bet skrivet ar galleg get an alfabet latin. A-c'houde ar XVI<small><sup>vet</sup></small> kantvlezad e vez implijet signoù bihan hag e vo reolennoù edante adal an XVIII<small><sup>vet</sup></small> kantvlezad.
Yezh ofisiel ar C'honvension Mètre eo ar galleg, hag a laka uniteoù diazez er sistem etrebroadel|uniteoù muzul ar fizik. Hennezh a zo unan a ugent yezh ofisiel an Unaniezh European.
===Implij ar galleg er bed===
Yezh ofisiel ar broioù-mañ eo ar galleg:
{|
|----- bgcolor="#FFD900"
! bro
! kaozeerion (yezh-vamm)
! poblañs
! stank. pob.
! braster
|----- bgcolor="#FFD900"
!
! (apeupre)
! (Studi Gourhelen 2003)
! (/km²)
! (km²)
|-----
| Frañs (douar-bras) || align="right" | 60 000 000
| align="right" | 60 180 600
| align="right" | 105 || align="right" | 547 030
|-----
| Republik demokratel ar C'hongo
| align="right" | || align="right" | 55 225 478
| align="right" | 24 || align="right" | 2 345 410
|-----
| Kanada || align="right" | 6 700 000
| align="right" | 32 207 000
| align="right" | 3 || align="right" | 9 976 140
|-----
| (Kebek) || align="right" | 5 700 000
| align="right" | || align="right" | || align="right" |
|-----
| Madagaskar || align="right" | || align="right" | 16979 900
| align="right" | - || align="right" | 587 040
|-----
| Aod en Olifant || align="right" |
| align="right" | 16 962 500
| align="right" | - || align="right" | 322 460
|-----
| Kameroun || align="right" | || align="right" | 15 746 200
| align="right" | - || align="right" | 422 277
|-----
| Burkina || align="right" | || align="right" | 13 228 500
| align="right" | - || align="right" | 274 200
|-----
| Mali || align="right" | || align="right" | 11 626 300
| align="right" | - || align="right" | 1 240 000
|-----
| Senegal || align="right" | || align="right" | 10 580 400
| align="right" | - || align="right" | 196 190
|-----
| Beljik || align="right" | 4 000 000
| align="right" | 10 290 000
| align="right" | - || align="right" | 30 510
|-----
| Rwanda || align="right" | || align="right" | 7 810 100
| align="right" | - || align="right" | 26 338
|-----
| Haïti || align="right" | || align="right" | 7 527 800
| align="right" | - || align="right" | 27 750
|-----
| Suis || align="right" | 1 484 411
| align="right" | 7 318 638
| align="right" | - || align="right" | 41 290
|-----
| Burundi || align="right" | || align="right" | 6 096 156
| align="right" | - || align="right" | 27 830
|-----
| Togo || align="right" | || align="right" | 5 429 300
| align="right" | - || align="right" | 56 785
|-----
| Republik Kreiz Afrika || align="right" |
| align="right" | 3 683 600
| align="right" | - || align="right" | 622 984
|-----
| Kongo || align="right" | || align="right" | 2 954 300
| align="right" | - || align="right" | 342 000
|-----
| Gabon || align="right" | || align="right" | 1 321 500
| align="right" | - || align="right" | 267 667
|-----
| Komoreu || align="right" | || align="right" | 632 948
| align="right" | - || align="right" | 2 170
|-----
| Djibouti || align="right" | || align="right" | 457 130
| align="right" | - || align="right" | 23 000
|-----
| Luksambourg (bro)|Luxembourg || align="right" | || align="right" | 454 157
| align="right" | - || align="right" | 2 586
|-----
| Goadeloup || align="right" | || align="right" | 442 200
| align="right" | - || align="right" | 1 780
|-----
| Martinik || align="right" | || align="right" | 390 200
| align="right" | - || align="right" | 1 100
|-----
| Vanuatu || align="right" | || align="right" | 200 000
| align="right" | - || align="right" | 12 200
|-----
| Seychelleu || align="right" | || align="right" | 80 469
| align="right" | - || align="right" | 455
|}
Ha bout n'eo ket ofisiel eo ar galleg an eilvet yezh er broioù-mañ:
{|
|----- bgcolor="#FFD900"
! bro
! poblañs
! stank. pob.
! braster
|----- bgcolor="#FFD900"
!
! (Studi Gouhelen 2003 )
! (/km²)
! (km²)
|-----
| Aljeri || align="right" | 32 810 500
| align="right" | - || align="right" | 2 381 440
|-----
| Tunizi || align="right" | 9 924 800
| align="right" | - || align="right" | 163 610
|-----
| Moritani || align="right" | 1 210 500
| align="right" | - || align="right" | 2 040
|-----
| Marok || align="right" | 31 689 600
| align="right" | - || align="right" | 446 550
|}
Ouzhpenn eit kement-sèn zo paot-mat a c'hallegerion c'hoazh en Ejipt, en Indez (Pondichéry), en Itali (Val d'Aoste), er Laos, er Moritani, er Rouantelezh Unanet (Inizennoù Angl-ha-Normand), Stadoù Unanet an Amerik surtout (Louisiane ha Bro-Saoz Nevez) hag er Viet-Nam.
Ar Frankophonie zo ur gompagnunezh etrebroadel broioù hag a ouarnamantoù e-men e vez kaozeet galleg.
E-keñver an istoer ema bet ar galleg yezh ar pennoù-bras hag ar genwerzherion e Bro-Saoz e-pad tro-dro da 300 vlez, adal gounit an Normanted betek 1362, ma'n-deus ar [[saozneg]] kemeret lec'h ar galleg aveit mat.
=== Broioù e-men ema ar galleg ar yezh ofisiel nameiti ===
* Frañs
* Benin
* Burkina
* Republik demokratel ar C'hongo
* Kongo
* Aod en Olifant
* Gabon
* Gine
* Mali
* Monako
* Nijer
* Kebek
* Senegal
* Togo
=== Broioù e-men ema ar galleg unan ag ar yezhoù ofisiel ===
* Beljik (Walloni, Bruxelles)
* Burundi
* Kameroun
* Kanada (Kebek, Brunswick Nevez)
* Republik Kreiz Afrika
* Komoreu
* Djibouti
* Haïti
* Louisiane (1)
* Luksambourg (bro)|Luksambourg
* Madagaskar
* Rwanda
* Seychelleu
* Suis (Suis roman)
* Tchad
* Vanuatu
(1) Bar Stadoù Unanet n'eus ket a yezhoù ofisiel, met anavet eo ar galleg a-renk get ar saozneg du-se a-c'houde 1968, ma oe savet er c'h-COFIDIL d'an ampoent.
=== Broioù e-men e vez implijet alies ar galleg ===
* Aljeri
* Andorre
* Marok
* Tunizi.
| 