Konfusianegezh : diforc'h etre ar stummoù

[[Skeudenn:Tablet of Confucius.jpg|thumb|Ur beleg o pediñ ouzh aoter Konfusius<br /> ''(J. F. Bishop, war-dro 1900)'']]

En e amzer e kinnigas Konfusius ar meizad a ''junzi'' ( 君子 , ''jūnzǐ'', “mab un aotrou”), a c’haller tostaat da ''kalos kagathos'' (καλός κάγαθός, “den brav ha mat”) [[Platon]] hervez ar sinaour gall Étiemble <ref> Étiemble, 1986 </ref>, pe d’ar ''gentleman'' (“denjentil”) [[Saozneg|saoznek]] : fellout a rae dezhañ skarzhañ ar renerien a wad ha lakaat “renerien a galon” en o lec’h, da lavaret eo tud a vije ur skouer eus talvoudegezhioù hengounel Sina, hag a vije heuliet laouen gant ar bobl. <br />

Dre ar Reter-Pellañ en e bezh e voe ar meizad-se skignet gant prederourien sinaat evel '''Meng Zi''' (latinaet e ''Mensius'') ha '''Xun Zi''', ha betek ar C’hornôg – [[Voltaire]], da skouer, a reas gant ar patrom-se a furnez hiniennel diazezet war ar vadelezh hag ar vuhezegezh a-benn stourm ouzh [[hollveliegezh]] ar roueed c’hall. <ref> VOLTAIRE, ''Le Siècle de Louis XIV'', http://fr.wikisource.org/wiki/Le_Si%C3%A8cle_de_Louis_XIV </ref> <br />

Azasaet e voe kelennadurezh Konfusius betek dont da vezañ stadel dindan ren ar remziad [[Tierniezh Han|Han]] (206 KJK - 220 GJK), ma voe lakaet pouez war an tu kevredigezhel anezhi ha ma troas da emzalc’h disi an uhelidi, alese patrom an noblañsoù sevenet hag emouestlet e buhez kevredigezhel hag armerzhel o c’hornad-bro. <br />

Da vare ar remziad [[Tierniezh Song|Song]] (960-1279]] e voe diskaret ar [[Boudaegezh|Vouddhaegezh]] a oa ar relijion bennañ abaoe ar 5vet kantved GJK <ref> GERNET & MEUWESE, 1998 </ref> ha distreiñ da hengoun Konfusius a reas ar vuhez politikel, armerzhel ha speredel. Dont a reas ar Gonfusianegezh, levezonet gant ar Vouddhaegezh hag an [[Daoegezh]], da vezañ ur peurbatrom a ziogele an hevelebiezh etre urzh mab-den hag urzh an natur hollvedel. Hollbouezus e teuas perzh an impalaer a-benn mirout kempouez ar bed. <br />

== Deroù ar Gonfusianegezh ==

[[Skeudenn:庐山白鹿洞书院周敦颐铜像.JPG|thumb|left|Xun Zi en Akademiezh Mougev ar C’harv Gwenn <br /> Menez Lushan, rannvro Jiangxi]]

=== Ar Brederourien Vrezelour ===

Goude marv Konfusius (479 KJK) e krogas mare ar [[Rouantelezhioù Brezelour]] (~476-221 KJK) e Sina, hag evel bepred pa vez distabil ar galloudoù politikel ha speredel e voe pinvidik ar vuhez prederouriezhel. <br />

E bloavezh marv Konfusius end-eeun e voe ganet ar prederour [[Mo Zi]] (479-392 KJK), unan eus gwashañ prosezerien Konfusius daoust dezhañ bet stummet gant heulierien ar Mestr (pe en abeg da se) : en e sell e oa Mestr Kong un enebour da vab-den e oa gwell dezhañ ober war-dro lidoù kozh, aferioù politikel dister hag arzoù hen didalvez estreget emouestlañ da vat e stummadur ar bobl. <br />

An Daoidi a damalle d’ar Gonfusianed ha da heulierien Mo Zi brezeliñ etrezo e-lec’h labourat kevret a-benn adsevel urzh naturel ar bed war an douar dre heuliañ nerzh (''De'') an ''Dao'', dre “ober hep ober” ( 爲無爲 , ''wéi wú wéi'') ha dre an embleustr laouen. <br />

=== An enepstourm ===

==== Konfusianegezh Meng Zi ====

E kreiz ar brezelioù-se e chome [[Meng Zi]] (370-290 KJK), lesanvet “An Eil Fur” (goude Konfusius), an heulier feal. Kemplezhet ha gwellaet en devoa kelennadurezh ar Mestr kozh ha klasket treiñ renerien e amzer da “renerien a galon” hervez damkan ar ''junzi''. Hogen pa ne rae Konfusius gwall forzh eus an armerzh politikel ez embanne Meng Zi ne grog ar vadelouriezh hag an onestiz nemet pa vez leun stomog an den : ret e vije d’ar renerien lezel an dud da vezañ emren war o douaroù a-benn bezañ gouest da genderc’hiñ o boued hag o zilhad, ret e vije gwareziñ ar peadra naturel dre verañ an dourioù, ar c’hoadoù, ar pesketa hag ar prenn. En tu all da vennozhioù Konfusius a-zivout an denelezh hag ar justiz e klaskas Meng Zi staliañ un armerzh poellek ha fur : ar ''jing'' ( 境, ''jìng'', “tachennad”), enni eizh park prevez o c’hronnañ ur park perc’hennet gant ar Stad a zastum tailhoù diwarnañ. <br />

Pelloc’h eget Konfusius e kasas Meng Zi ar c’heal a ''junzi'', pa’z embannas e c’halle forzh piv dont da vezañ par da Yao ha Shun, anezho renerien disi an hengoun – gant '''Liu Shaoqi''' (1898-1969), a voe e penn [[Republik Pobl Sina]] etre 1959 ha 1968, e voe lavaret heñvel ger evit ger. <br />

==== Konfusianegezh Xun Zi ====

Pell e voe soñjoù Meng Zi er gouloù, ha reoù [[Xun Zi]] (300-237 KJK) war al leurenn-adreñv. Pa voe e dro da c’hoari ez aozas ar Gonfusianegezh en he stumm kentañ. <ref> DUBS Homer H., 1928 </ref> <br />

Da vare Xun Zi e oa Stad Qin o kregiñ da c’hounez tachenn a-benn unaniñ Sina, ar pezh a lakaas ar prederour da soñjal e oa pell mab-den da vezañ mat dre natur evel ma lavare Meng Zi, zoken pa vez leun o c’hof. Da soñj Xun Zi ez eo an dud gwall siek ha gouest da ober forzh petra. Evel Meng Zi e krede Xun Zi e c’halle forzh piv dont da vezañ par da Yao ha Shun, gant ma vijent desket, ha dre redi mard eo rekis, rak ''gwir eo e c’hall forzh piv dont da vezañ Yu, met tanav eo e zoare da zont a-benn''. Ret eo neuze, emezañ, ober evel ar renerien gozh ha sevel lezennoù, goproù ha kastizoù – ar gevredigezh eo a c’hall reizhañ an dud. <br />

Gant ar Gonfusianed war e lerc’h e voe tamallet Xun Zi da vezañ pennabeg diskar ar Gonfusianegezh, peogwir en devoa troet ar gelennadurezh en ur reizhiad strizh ha difiñv ha gourc’hemennet ''sentiñ'' e-lec’h ''prederiañ''. <br />

== Eus an traoñ d’al laez ==

[[FileSkeudenn:Cin Shihhuang Shaanxi statue.jpg|thumb|Qin Shi Huangdi, kentañ impalaer Sina <br /> ''Delwenn varmor e Xian, tost d’al luad pri brudet]]

=== Ar marevezh Qin (221-206 KJK) ===

En anv kelennadurezh ar Mestr kozh e savas ur C’honfusian enep Li Si, a damallas dezhañ itrikañ enep an impalaer dre aozañ un emsavadeg a-benn krouiñ un dere a-ziforc’h evit heulierien Konfusius. Diwar intrudu Li Si neuze e c’hourc’hemennas an impalaer er bloavezh 213 ma vije devet kement skrid konfusian – ur skouerenn hepken eus pep unan anezho a chomje e levraoueg prevez an impalaer. <br />

Buan avat e voe merzet e ouie heulierien Konfusius ar skridoù klasel dre eñvor ; neuze e voe lazhet kement “levraoueg war vale” a c’halled kavout war hentoù Sina. <br />

=== Ar marevezh Han (206 KJK – 9 GJK) ===

Berzet e chomas ar Gonfusianegezh dindan ren Han Gaozu, ha dedennet gant ar Vouddhaegezh hag an Daoegezh e voe e warlerc’hidi. Evit abegoù politikel e troas an impalaer '''Han Wudi''' (156-87 KJK, ren 141-87) war-du ar Gonfusianed a-nevez, peogwir e felle dezhañ kaout an dizober eus aotrouien ar c’hladdalc’helezh ha lakaat bourc’hizien ''junzi'' etre ar galloud hag ar werin. Gant harp ar Gonfusian '''Dong Zhongshu''' (179-104 KJK) e teuas a-benn. <br />

En e levr “Glizh gourstank ''Bloazdanevelloù an Nevezamzerioù hag an Diskaramzerioù''” ( 春秋繁露, ''Chūnqiū Fánlòu'') e tisplegas Dong Zhongshu ar “sekredoù” en devije kavet er c’hlaselour konfusian hag en devoa lakaet da sichenn e brederouriezh dre o meskañ gant damkan ar ''yin'' hag ar ''yang'' mui hini ar ''pemp elfenn''. Ker reut ha Li Si e voe, pa glaskas kendrechiñ an impalaer da forc’hañ kement kelennadurezh na oa ket deveret eus e hini hag eus ar skridoù klasel. <br />

Ne voe berz ebet peogwir e oa an impalaer techet da heuliañ al Lezennourien, met krouet e voe ur skol a velestradurezh diazezet war ar Pemp Klaselour konfusian a-benn stummañ holl gargidi an impalaeriezh. <br />

Goude bezañ bet ken kasaet er mareoù kent, setu ma voe Konfusius lakaet ez-ofisiel da “roue digurun” – da sant, hervez [[Sima Qian]] en e ''Shiji'' – hag ar Gonfusianegezh lakaet da gelennadurezh stadel, ar pezh a chomas e-pad tremen daou vilved dre velestradur an impalaeriezh.

== Eus al laez d’an traoñ ==

Gwir eo ne chome ket gwall galz eus soñjoù Konfusius e dibenn ar marevezh Han (9 GJK) ; petra bennak ma oa bet pal Mestr Kong lakaat forzh piv da vezañ ''junzi'' a-benn ren e oa ar Gonfusianegezh troet da ziogelouriezh stadel, hogos relijiel, na c’halled jubenniñ nemet dre ar skridoù ofisiel. Lod Konfusianed a glaskas chom feal d’ar Mestr hag a vurutellas ar skridoù bet lakaet da sakr : en o zouez e oa [[Xu Shen]] (58-147 GJK), anezhañ ur C’honfusian arbennigour war ar Pemp Levr, a ziskouezas ne c’halle ket ar skridoù konfusian bezañ strobet en un diogelouriezh unvan ha klok. <br />

Pa voe echu gant ar remziad Han (9 GJK) e oa staliet ar Vouddhaegezh e Sina abaoe tremen ur c’hantved, ha klask a reas lod renerien eus ar remziadoù '''Wen''' (386-535) en Norzh ha '''Jin''' (316-419) er Su adsevel skolioù konfusian war zigarez ma ne oa ar Gonfusianegezh nemet an Daoegezh treuzwisket, hag ar Vouddhaegezh un emdroadur eus an hevelep Daoegezh.<br />

Aet e oa ar Gonfusianegezh da gefridi c’hopret neuze, douget gant kargidi anvet hervez o disoc’hoù en arnodennoù, prizet pe diskaret gant ur velestradurezh pounner hag efedus ne oant nemet rodoùigoù enni. <br />

Konfusianed all a gemeras o fluenn, n’eo ket da sinañ paperioù melestradurel, da skrivañ diwar-benn kelennadurezh Konfusius ne lavaromp ket : '''Kong Yinda''' (574-648) a embannas skridoù konfusian displeget, ar prefed '''Han Yu''' (767-824) a gondaonas ar Vouddhaegezh ken prizet gant an impalaer hag a ginnigas distreiñ ez-ofisiel da gelennadurezh Konfusius ha Meng Zi – da lavaret eo skarzhañ an azeuldioù hag ar c’hloer “konfusian” gant re ar Vouddhaegezh, da gentañ-holl. <br />

== Notennoù ==

== Andonioù ==

* LAVIS Alexis, ''L’espace de la pensée chinoise'', Oxus, Paris, 2010, ISBN 978-2-848984898-8132132-1