Gregor Mendel
Johann Gregor Mendel, (20 a viz gouere 1822 - 6 genver 1884). Manac'h ha louzawour Tchekiat-hag-Alaman a zo anavezet mat evit bezañ tad emsaver ar genetek. Lezennoù Mendel a ro un termenadenn d'an doare ma vez treuskaset ar genoù a remziad da remziad.
Istor kemmañ
D'an 22 a viz gouere 1822 e voe ganet Johann Gregor Mendel e Heinzendorf, en ur familh labourerien douar e-barzh ur geriadennig eus Moravia. Barrek e oa war al labourioù skol hag e oa divizet gant ar c'hure kas anezhañ da genderc'hel gant e studioù, pell eus ar gêr. E Gwengolo 1843, Mendel zo degemeret er "noviciat" e manati Brno ; E 1848 e vo anvet da veleg, kompren a raio e c'hello a drugarez d'ar seurt sevenadurez, pinvidikaat e zoare da zizoloeiñ. Tremenn a raio holl e amzer vak o studiañ ar skiantoù naturel. Kelenner e vo war un dro er skolajoù hag el liseoù. Mendel a ya kuit e 1851 da heuliañ kentelioù Fizik gant Kristian Doppler, hag kentellioù ret evel louzawouriezh, fiziologiezh ar plant, entomologiezh pe c'hoazh ar Baleontologiezh. Aze e tapo an holl diazezoù d'ober an taolioù arnod graet gantañ goude. E pad e veaj e Vienna e vo dedennet Mendel gant teoriennoù Franz Unger, kelener fiziologiezh plantel hag a laro eo ret kompren ar perzhioù nevez degouezet war ar strujioù. Klask a raio disklerian afer an hibridation war ar struj. Distroet er Manati, Mendel a stalio ur jardin arnodel hag a vo gant ar pal da displegañ al lezenn orin a hybride. Goude dek bloavezh labour spis e vo graet gantañ diazez teorienn an herelez arnevez. E 1868 e vo anvet da mestr war e vanati, setu e paouezo e enklaskoù war tachenn Hybridation ar plant. Labourat a raio war tachennoù all 'vel an horticulture hag an apiculture. Dedennet e vo gant an hinouriezh adalek 1856, hag e kendalc'ho war an dachenn-se betek e varo e 1884. gerioù spis: hybride,brizh;*
Lezennoù Mendel kemmañ
- Kentañ Lezenn: Unvandet ar brizhioù er c'hentañ genad.
- Eil lezenn: Ségrégation an doarennoù en eil genad
- Trede lezenn: Distagadur dieub an doarennoù e F2
An dorennoù studiet gant Mendel:
An teknikoù kozh araok Mendel da gompren penaos e c'hoarvezh an herelezh?
An enklaskoù graet araok Mendel war an herelezh ne zegouezfont da nentra, rak ar brizherien 'voe atav e labourat diwar plantoù gant doareoù liesseurt an arnodiñ a vo dre se ne teufont ket a-benn da dennañ ul lojik ennañ. Kroziet e veze an hinniennoù gant doarennoù dishenvel hag e choazent ar reoù a dene ar gwellañ d'ar perzhioù o devoa gotozet. Met an teknikoù se anavezet abaoe ar ragistor da sevel chatal ne c'hellent ket rakdisplegañ an disorc'hoù hag sevel ul lezenn. D'arn vrasañ ar skiantourienn er c'houlz se a grede en un herelezh o veskañ doarennoù ar gerent(sk: un tad du o kejañ gant ur vamm gwenn a raio ur bugel chokolad).
Mendel a glasko sevel a nevez gant e gant ur spisiusder hag e zoreoù skantel. Dibab a raio labourat gant Pizh bihan a gaver er predoù, ur seizh a zorennoù dishenvel a vo hag aezhet da ziforc'hiañ e oant kenetrezo. Ar stummoù, livioù ar greunennoñ, peotramant livioù o c'hroc'henn, stummoù ar goussen, lec'hioù ar vleunienn war ar blantenn pe hirder ar blantenn. Ar c'hentañ taol arnod displeget gantañ, en e bennad a vo diwar benn disoc'h brizheraezh evit unan eus an div doarenn hepken. Evit se e vo kroazet div zorenn piz bihan, P1 o vezañ greun liss(plaen) hag an hini all o vezañ P2 greun roufennet. Evit en ober Lakaio polen ar vleunienn P1 war ar reoù ar vleunienn P2. An hinniennoù deuet eus ar groaziadenn a vo neuze hybridou(F1). Ar An disorc'h a ziskouello emañ holl hybridoù produet greunnennoù liss,a 100%(genad kentañ); ar greun liss zo krenvorc'h pe mestr war ar reoù roufennet kentañ lezenn Mendel war unvandet an hibridoù er c'hentañ genad. Ar bloavez goude e vo plantet ar greun hybrid liss a vo hadet dre auto gouenadur. Kavet e vo war lerc'h (er genad 2),pe F2 greunennoù war un dro liss ha reoù all roufenet. Tri re levn evit unan roufennet : 50% vo heterozygotes(F1)=hybride; 25% homozygotesfenotipenn par d'a (F1); 25% a homozygotes gant ur fenotipenn dihenvel eus (F1).Setu eil lezen Mendel war Ségrégation an doarennoù en eil genad. Gant ar fed ma vefe deuet en dro ar greunnennou roufenet en eil genad ez eus tu da lavar eo chomet bezañs emañ(e allel) en hybide.
Chema d'hybridation:
An dihybridisme, rannadur ar pevar dorennen(pevar fenotipen) zo ur c'henaozadur daoù mono hybridique dizalc'h 3/4 [A] hz 1/4 [a]
pe 9/16 [AB] 3/16 [Ab] 3/16 [aB] 1/16 [ab].
C’est la trede lezen Mendel eo graet war dizal'ch an doarennoù dibosubl evit ar genoù liammet.
disorc'h an (8 fenotipen) vez rak jedet en a raok : 27 [ABC] 9 [ABc] 9 [AbC] 3 [Abc] 9 [aBC] 3 [aBc] 3 [abC] 1 [abc].
Klozañ a raio o deus neuze an hybride resevet 1/2 fakteurioù dorennoù(en alleloù) eus an daoù kerent hag e lak a-gostez ar menozh o meskañ ar gwad. Da lavaret eo graet an holl boudoù bev gant un hanter eus alleloù pep kerent. Diazez ar genetek a vo kro e penn kentañ an XX vet kantved, dre ma oa krog gant ar biologiezh quantitative en deus dioroet ar statistikoù. E labourioù vo kiniget e 1865
- dorennoù ar plant zo kementadoù vihan. Dre implij teoremoù matematikel, Mendel a stado emañ genad hybride F1 a ginig ur genotipenn Aa (fenotipenn = 100% dorennoù mestr) Padal emañ genotipenn ar genad F2 o c'kellet bezañ displeget gant ar formulennAA + 2 Aa + aa (fenotipenn= ¾ mestr, ¼ recesif).
En conclusion, Mendel propose que les caractéristiques héréditaires des vivants sont gouvernées chacune par une double commande (une paire d'allèles) et que seule une sur deux est transmise au descendant par chaque parent. « Experiments in Plant Hybridization ».