Anveliouriezh : diforc'h etre ar stummoù
Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
→Keleier: + The Shadow |
D HTML > CSS ; ur pennad eus an dibab ! |
||
Linenn 10:
Kalz eilstummoù zo, evel evit darn vrasañ ar c'healiadurezhioù politikel, hag an anveliourien a c'hell kaout mennozhioù liesek diwar-benn ar pezh eo an anveliouriezh.
Bez' ez eus kalz hengounioù en anveliouriezh<ref>Peter Kropotkin, ''Anarchism: A Collection of Revolutionary Writings'', Dover Publications, 2002, ISBN 978-0-486-41955-8 {{en}}</ref><ref>R. B. Fowler (1972), ''The Anarchist Tradition of Political Thought'', [http://www.jstor.org/discover/10.2307/446800?uid=2&uid=4&sid=21105321948193 ''The Western Political Quarterly''] {{en}}</ref>, ha n'int ket holl digenglotus<ref> Richard Sylvan, ''Anarchism'', en ''A Companion to Contemporary Political Philosophy'', Wiley-Blackwell Publishing, 2012, ISBN 978-1-4443-5087-6 {{en}}</ref>.<br
Evel ur gealiadurezh eus an [[tu kleiz pellañ]] e vez gwelet an anveliouriezh<ref name="FB">Frank H. Brooks, ''The Individualist Anarchists: An Anthology of Liberty (1881–1908)'', Transaction Publishers, 1994, ISBN 978-1-56000-132-4 {{en}}</ref>, hag an darn vrasañ eus an [[armerzh anveliour]] hag he [[Lezenn anveliour|frederouriezh lezennel]] a zistaol deveizadurioù nann-aotrouniel eus ar [[komunouriezh|gomunouriezh]], eus ar [[kengladelezh|gengladelezh]] pe eus ar [[sindikaderezh]].
Atav ez eus bet ur skourr hiniennek en anveliouriezh <ref name="FB" />, n'eo ket enebet ouzh ar [[kevalaouriezh|gevalaouriezh]] pe ouzh aozadurioù kenglotus gant ar gevalaouriezh. <ref>Colin Moynihan, ''Book Fair Unites Anarchists. In Spirit, Anyway'', e ''The New York Times'', 16/04/2007 {{en}}</ref><ref>Dennis Roddy, ''Anarchists: Can they get it together?'', e ''Pittsburgh Post-Gazette'', 02/02/2003 {{en}}</ref><ref>Joseph Kahn, ''Anarchism, the Creed That Won’t Stay Dead; The Spread of World Capitalism Resurrects a Long-Dormant Movement'', e ''The New York Times'', 05/08/2000 {{en}}</ref>.<br
Reoù arall, evel an [[hollanveliouriezh|hollanveliourien]], na ginnigont stumm ebet eus un aozadur kevredigezhel, hag asantiñ a reont da n'eus forzh peseurt furm gevredigezhel, eus an hinniennelouriezh betek ar gengladelezh. <ref name="CS">Carl Slevin, ''Anarchism'', e ''The Concise Oxford Dictionary of Politics'', Oxford University Press, 2003, ISBN 978-0-19-280276-7 {{en}}</ref>
Linenn 19:
==Gwrizioù an anveliouriezh==
Un gealiadurezh nevez a-walc'h eo an anveliouriezh pa reer ul luskad politikel hepken ganti, peogwir e voe ganet an anveliouriezh politikel en {{XIXvet kantved}} a-gevret gant ar [[broadelouriezh|vroadelouriezh]] hag ar [[stadelouriezh]], gant ar pal stourm outo.<br
Mar greer ganti un doare da vevañ ha da gompren ar bed avat e ranker ledanaat ar sell ha mont da furchal an [[Istor]].
===Henamzer===
[[
E [[Sina]] an [[Henamzer]], er VIvet kantved kent [[Jezuz-Krist]], e vevas ar prederour sinat [[Lao Zi]], a ziazezas an [[Daoegezh]], a lakaer d'un damkaniezh eus ar [[frankiz]] par d'an anvelouriezh.<ref name="EB1910">Peter Kropotkin, [http://dwardmac.pitzer.edu/Anarchist_Archives/kropotkin/britanniaanarchy.html "Anarchism"], ''Encyclopædia Britannica]]'' 1910 {{en}}</ref><br
Da vare [[Marevezh ar Stadoù Brezelour]] e Sina ivez e vevas ar prederour [[Zhuang Zhou]] (* –369, † –286), a zo brudet dindan al lesanv ''Zhuang Zi'' "Mestr Zhuang" ; div lavarenn bet distaget gantañ zo deuet betek ennomp : « ''Ar bed n'en deus ket ezhomm bezañ gouarnet ; e gwirionez, arabat eo e vefe gouarnet.'' » ha « ''A-emdarzh e teu urzh Doue pa vez lezet an traoù en o unan'' ». Hervez an [[armerzh|armerzhour]], istorour ha prederour politikel [[Murray Rothbard]] e voe Zhuang Zhou « marteze an anveliour kentañ ».<ref>Murray Rothbard, ''Concepts of the Role of Intellectuals in Social Change Toward Laissez Faire'', ''[http://www.mises.org/library/concepts-role-intellectuals-social-change-toward-laissez-faire-0 The Journal of Libertarian Studies]'' {{en}}</ref>
En [[Henc'hres]], da heul kelennadurezh ar [[prederouriezh|prederour]] [[Antistenes]] (* ''c.'' –445, † ''c.'' –365) a erbede d'e skolidi chom distag-krenn diouzh ar [[kevredigezh|gevredigezh]] ha diouzh he lezennoù, e voe staliet luskad ar [[kinegezh|ginegezh]] en enep da zamkaniezh ιδέαι ''idéai'' "ideennoù" [[Platon]] ; hervez ar gineien n'emañ ket gwirionez ar bed e ἀρχέτυπον ''arkhétupon'' "pimpatrom" meizadus Platon, da lavaret eo en anien c'henadel ar boudoù, hogen en hiniennoù a ya da sevel ur [[spesad]] ne lavarent ket. Hervezo c'hoazh e oa rekis da bep den klask bezañ emren hag emvastus. [[Diogenes Sinopeüs]] eo a ergerzhas tachenn ar mennozhioù-se betek he harzoù pellañ.<br
Gant [[Stoikegezh|stoikourien]] [[Zenon Kitium]] (* –335, † –263) e voe degemeret lod eus mennozhioù ar gineien : "fiziet ennañ e-unan" e vez pep den, dav eo da bep den klask bezañ emren, bevañ diouzh lezennoù an [[Natur]] enebet ouzh re ar Geoded, chom distag diouzh madoù danvezel ar bed, bezañ "keodedour ar bed".<ref name="EB1910"/><ref>[http://www.iep.utm.edu/cynics/ ''Cynics'', gant Julie Piering] {{en}}</ref>
===Krennamzer===
[[
Ne oa Stad ebet en [[Europa]] ar [[Krennamzer|Grennamzer]] e gwirionez, ken stlabezet ma oa an tiriadoù, ar galloud politikel hag an hini armerzhel. An [[Iliz katolik roman|Iliz]] hepken a oa galloudus-kenañ, koulz war an teir zachenn-se ha, dreist-holl, war an dachenn [[sevenadur|sevenadurel]] ; an Iliz e oa ar bennaenn-unaniñ, ne veze tamm galloud politikel ebet e-maez anezhi.<br
En Europa a-bezh ar mare-se avat e kaver testenioù eus ul luskad a zo bet anvet "Spered-Frank" pe "Frankiz Speredel" ; heskinet e voe gant an Iliz, a lakae al luskad-se da [[disivoud|zisivoud]]. [[Gnostegezh|Gnostiked]] e oa izili ar Frankiz Speredel, n'o devoa pal ebet estreget o silvidigezh-i, hogen ur silvidigezh anveliour a nac'he kement redi ha kement harz a oa.<ref name="JP">Jean Préposiet, ''Histoire de l'anarchisme'', Tallandier, Paris, 2005, ISBN 2-84734-190-0 {{fr}}</ref><br
Dre ur manac'h koulskoude e teuas ul luskad all, anvet ar "Ar Re Speredel". Gant [[Gioacchino da Fiore]] (* ''c.'' 1130, † 1202) e oa bet savet un damkaniezh [[doueoniezh|doueoniel]] istorel a zegasas heuliadoù pouezus. Tri fredad stummet diouzh an [[Trinded kristen|Drinded kristen]] zo en istor ar [[Kristeniezh|Gristeniezh]], hervezañ : an [[Testamant Kozh]], ma oa an Tad o ren hag o c'hourc'hemenn ur sujidigezh divrall ; an [[Testamant Nevez]], ma c'houlenn ar Mab ma vije fur an dud ; ha, da zont, an "Trede Ren", hini ar [[Spered Santel]], da lavaret eo donedigezh ar frankiz c'hourzrec'hus. Er [[Bibl]] e-unan e kavas ar manac'h skor d'e vennozh, pa lenner en Testamant Nevez, dindan pluenn an [[abostol]] [[Paol Tars]] : « ''Hogen an Aotrou eo ar Spered, hag el lec'h m'emañ Spered an Aotrou emañ ar frankiz.'' ».<ref>Korintiz II, 3, 17. Troet diwar ''La Bible'', Société Biblique de Genève, 2011, ISBN 978-2-608-12301-5 {{fr}} ; un droidigezh vrezhonek all gant Gwilh ar C'hoad a gavor [http://testamant.nevez.pagesperso-orange.fr/2korintiz.htm amañ].</ref><br
===Azginivelezh===
[[
Er {{XVvet kantved}} e tec'has ar [[protestantiezh|Brotestanted]] diouzh bac'h an Iliz katolik roman hag e kreñvajont keal ar Stad, rak disrannañ a rejont o [[feiz]] diouzh an oberoù danvezel. Tro a voe d'an dud neuze da dennañ splet eus madoù an Natur evit pinvidikaat hep ma teufe an [[divezouriezh]] pe ar [[relijion|gravez]] da lakaat harz d'o c'hlask war-lerc'h ar gounid : "mad pe fall" a voe erlerc'hiet ouzh "berzh-mat pe zroukverzh".<ref>Max Weber, ''L'éthique protestante et l'esprit du capitalisme'', Pocket, 1989, ISBN 978-2-266-03402-9 {{fr}}</ref><br
Buan avat e teuas ar Brotestanted da vezañ ker reut hag o mac'homerien a-wechall : e [[1525]] e voe moustret un emsav kouerien gant ar pennadurezhioù politikel diwar c'houlenn [[Martin Luther]], e [[1553]] e voe devet an [[doueoniouriezh|doueoniour]] [[Miguel Servet]] e [[Geneva]] en abeg d'e skridoù a-enep an Drinded kristen ha diwar atiz [[Jean Calvin]].<br
Adarre e rankas ar speredoù frank mont da guzhat. An [[advadezouriezh]] en em strewas en [[Impalaeriezh santel roman german]] etre 1525 ha [[1550]]<ref>Arnold Snyder, ''Graines d'anabaptisme – Éléments fondamentaux de l'identité anabaptiste'', Éditions Mennonites, 2000, ISBN 978-2-904214-61-5 {{fr}}</ref> tra ma padas [[Iliz Jan Hus|husouriezh]] [[Jan Hus]] betek [[1567]].<ref>Daniel S. Larangé, ''La parole de Dieu en Bohême et Moravie'', L'Harmattan, 2008, ISBN 978-2-296-06552-9 {{fr}}</ref>
Dreist al luskadoù relijiel e voe an Azginivelezh ur mare ma lakaed an Natur da vammenn dihesk plijadurezhioù ha frankiz evit [[Mab-Den|mab-den]].<br
[[François Rabelais]] a skrivas e [[1534]] e levrenn 52 ''[[Gargantua]]'' : « [Jean des Entommeures] ''ne vouloit charge ny gouvernement, car comment (disoit-il) pourroy je gouverner aultruy, qui moi mesme gouverner ne sçaurois'' », hag el levrenn 57 : « [Buhez ar venec'h] ''estoit employée non par loix, statuz ou reigles, mais selon leur vouloir et franc arbitre'' [...]. ''En leur reigle n'estoit que ceste clause :'' <small>FAY CE QUE VOULDRAS</small>. »<ref>François Rabelais, ''Gargantua : texte intégral en ancien français et français moderne'', Pocket, 2011, ISBN 978-2-266-22031-6 {{fr}}</ref>
{{clear}}
===Amzerioù modern===
A-hed marevezh an [[Amzerioù modern]] e kreñvaas galloud ar Stadoù, betek bezañ aozet a-ratozh gant ar [[jakobinegezh]] ha reizhiataet gant [[Napoleon Iañ]].<br
Er mare-se e vevas unan eus diaraogerien an anvelouriezh : [[Jean Meslier]], [[person]] [[Étrépigny]] ([[Ardennes (departamant)|Ardennes]]), a ziskulias en e destamant penaos e oa bet un [[andoueouriezh|andoueour]] anezhañ, hag ar pezh a soñje diwar-benn ar pennadurezhioù relijiel ha politikel : « ''Elles s'entendent comme deux coupeurs de bourse. [...] La religion soutient le gouvernement politique, si méchant qu'il puisse être. Le gouvernement politique soutient la religion, si sotte et si vaine qu'elle puisse être''. »<ref name="CH">Meneget gant Claude Harmel, ''Histoire de l'anarchie, des origines à 1880'', Ivrea, 1984, ISBN 978-2-85184-145-2 {{fr}}</ref><ref>Maurice Dommanget, ''Le curé Meslier'', Coda Éditions, 2008, ISBN 978-2-84967-047-7 {{fr}}</ref>.
E-kerzh [[Emsavadeg Mae 1968]] e voe klevet ha lennet un aspadenn eus unan eus mennozhioù Jean Meslier, a felle dezhañ « ''que tous les grands de la terre et que tous les nobles fussent pendus et étranglés avec des boyaux de prêtres.'' »<ref name="CH" />
===Dispac'h Gall===
A-hed an [[Dispac'h Gall]] ec'h enebas an dispac'herien a bep tu ouzh al luskad raganveliour ''Les Enragés'', bet kaset gant ar beleg [[Jacques Roux (beleg)|Jacques Roux]] (lesanvet ''"le curé rouge"''), [[Jean-François Varlet]] ha [[Jean-Théophile Leclerc|Théophile Leclerc d'Oze]].<br
Hervez J. Roux e oa bet trubardet ar bobl gant an dispac'herien : frankiz ebet, rak bepred a c'helle renkad ar vourc'hizien naonegañ ar beorien ; kevatalder ebet, pa c'halle ar binvidien lazhañ ar beorien ; [[republik]] ebet, pa bade ar reizhiad kozh dre briz an danvezioù bevañs re uhel evit yalc'h ar beorien. Goulenn a rae groñs ma vije lakaet taosoù war prizioù an danvezioù, ma vije kastizet an dud a lakae danvezioù da zibaotaat evit ma kreskje o frizioù, ma vije berzet an [[arvrokerezh]]. Ar [[Koñvañsion vroadel|Vodadenn vroadel]] a damallas da J. Roux « atizañ ar bobl da derriñ kement doare gouarnamant » ha « dont dirak ar Vodadenn da zisplegañ pennaennoù euzhus an anveliouriezh ».<ref name="CH" /><br
Jean-François Varlet a embannas skidoù ma c'houlenne ar [[demokratelezh|werinelezh didro]] ha ma vefe adingalet ar glad.<ref name="CH" /><br
A-du gant J. Roux e savas Théophile Leclerc d'Oze : en e [[kazetenn|gazetenn]] ''L'Ami du peuple par Leclerc'' e c'houlennas ma vije lakaet un usvevenn da bep priz.<ref name="CH" /><br
Hag anveliourien e voe Ar Re Gounnaret ? A-dra-sur, pa stourmjont evit ma vije ar galloud gant ar bobl hag evit ma vije didro oberiantiz ar galloud-se : bewech ma nac'her youl ar bobl e lamer he frankiz diganti, emezo. [[Hollveliouriezh|Hollveliour]] dre natur eo pep gouarnamant, emezo c'hoazh, pa vez techet bepred da genkizañ frankiz ar bobl.<ref>Maurice Dommanget, ''Enragés et curés rouges en 1793'', Spartacus, 1993, ISBN 978-2-902963-31-7 {{fr}}</ref>
Linenn 56:
Da heul al luskadoù diframm-se e voe daou zen dibar o soñjoù, a oa hunvreoù e gwirionez : ar prederour [[Bro-Saoz|saoz]] [[William Godwin]] ([[1756]]-[[1836]]) a voe diazezer an anvelouriezh prederouriezhel<ref>Mark Philp, ''William Godwin'', 2013, [http://plato.stanford.edu/entries/godwin/ ''Stanford University''] {{en}}}</ref> hag ar prederour [[Stadoù-Unanet Amerika|amerikan]] [[Henry David Thoreau]] ([[1817]]-[[1862]]) a lakaas e soñjoù-eñ e pleustr dre vevañ er-maez eus ar gevredigezh.
[[
Mab d'ur [[pastor protestant]] a-du gant Jean Calvin hag enebour d'an [[Iliz anglikan]] e oa William Godwin, a voe pastor d'e dro war roudoù e dad. Evel [[Immanuel Kant]] e voe skodeget gant mennozhioù an Dispac'h Gall : el levr a skrivas da ganañ meuleudi dezhañ<ref>William Godwin (1793), ''An Enquiry Concerning Political Justice and its Influence on General Virtue and Happiness'', Oxford University Press, 2013, ISBN 978-0-19-964262-5 {{en}}</ref> en ur ziskar skrid [[Edmond Burke]], ''Reflections on the Revolution in France'' ([[1790]]), a save enep ar reveulzi<ref>Edmond Burke (1790), ''Reflections on the Revolution in France'', Dolphin, 1989, ISBN 978-0-385-26577-5 {{en}}</ref>, e kinnigas W. Godwin ma vije « pleustret a-zevri war ur gouarnamant an eeunañ ar gwellañ ».<ref name="MN">Max Nettlau, ''Histoire de l'anarchie'', Éditions Tête de Feuilles, 1971 {{fr}}</ref><br
Hervez W. Godwin e vir ar Stadoù ouzh diorroadur hag embreg poell pep den, daoust d'ar poell bezañ perzh dibar mab-den ; atav e vez erlerc'hiet galloud ar Stadoù ouzh skiant-varn hag emskiant pep den, hag enebiñ ouzh lusk spered mab-den a ra al lezennoù rak mard int poellek ez int didalvez evit an dud poellek, ha mar n'int ket ez int direizhwir hag hollveliour.<ref name="MN" />
{{clear}}
[[
Pimpatrom an den dishual e voe Henry David Thoreau. Pa oa an [[Dispac'h Greantel]] oc'h erruout e Stadoù-Unanet Amerika e klaskas adkavout ha diskouez al liamm a zo etre an dud hag o endro naturel. Daou vloavezh-pad e vevas en e unan en ul loch a savas war ribl ul lenn e-kichen [[Concord (Massachusetts)|Concord]] ([[Massachusetts|Commonwealth of Massachusetts]]) ma sellas pizh ouzh an Natur.<ref>Henry David Thoreau ([[1854]]), ''Walden'', Oxford University Press, 2009, ISBN 978-0-19-953806-5 {{en}}<br >''Walden ou La vie dans les bois'', Gallimard, 1990, ISBN 978-2-07-071521-3 {{fr}}</ref><br
En tu-hont da vezañ un diaraoger e-touez an [[ekologouriezh|ekologourien]] e c'hounezas H. D. Thoreau brud dre ar bed a-bezh a-drugarez d'e stourm a-du gant ar frankizoù hiniennel – re ar Vorianed ha re an Indianed e-barzh – hag a-enep kammimplij galloudoù ar Stad. « Gwellañ gouarnamant ar bed eo an hini a c'houarn an nebeutañ », emezañ ; e [[1847]] e voe bac'het pa nac'has paeañ tailhoù en abeg da [[Brezel Mec'hiko|Vrezel Mec'hiko]] ([[1846]]-[[1848]]). E [[1849]] ez embannas skrid ur brezegenn anvet "Harz ouzh gouarnamant keodedel 1849", a voe anavezet er bed a-bezh e [[1866]] dindan an talbenn "A-zivout an dever a zisentidigezh keodedel".<ref>Henry David Thoreau (1849), ''On the Duty of Civil Disobedience'', en ''Civil Disobedience, and Other Essays'', Dover Publications, 2011, ISBN 978-0-486-27563-5 {{en}}<br
Hervez an aozer n'eo pep demokratelezh nemet lezenn ar brasañ niver o voustrañ ar bihanniver, ha pa vez keodediz oc'h heuliañ lezennoù ar pennadurezhioù en em lakaont da gendorfedourien pa vez ar Stad o ren brezelioù, direizhderioù ha heskinadurioù.
{{clear}}
== Diorroadur kelennadurezh an anveliouriezh ==
[[
Gwitibunan e lavar damkanourien an anveliouriezh ec'h eo [[Pierre-Joseph Proudhon]]([[1809]]-[[1865]]) "tad an anveliouriezh". [[Max Stirner]] hepken a vefe par dezhañ evel diazezer ar gelennadurezh, hervez [[Georgiy Valentinovitch Plekhanov]] ([[1856]]-[[1918]])<ref>G. V. Plekhanov, ''Anarchisme et socialisme'', Éditions du Sandre, 2007, ISBN 978-2-914958-77-6 {{fr}}</ref>, met mennozhioù Proudhon eo a luskas emdroadur [[Kevredigezh Etrebroadel al Labourerien]] (K. E. L.)<ref>''Internatinal Workingmen's Association'', bet krouet d'an {{Deiziad|28|Gwengolo|1864}} e Londrez.</ref>, anvet an "Etrebroadelenn Gentañ" ivez.
[[Kilezelouriezh|Kilezelour]] e voe Kentañ Kendalc'h K. E. L. an {{Deiziad|3|Gwengolo|1866}} e [[Geneva]] hag an Eil ivez d'an {{Deiziad|2|Gwengolo|1867}} e [[Lausanne]], diwar levezon Proudhon a stourme evit ma vefe reishoc'h an darempredoù armerzhel, dre ziazezañ ar prizioù war ar c'hementad a labour a zo rekis evit ar c'henderc'hañ ha dre gevatalder an eskemmoù : traez evit traez, servij evit servij, amprest evit amprest, hag all. Ar c'hontrol da [[lezenn ar c'hinnig hag ar goulenn]] ar gevalaouriezh eo kilezelouriezh Proudhon.<br
An Trede Kendalc'h ([[Brusel]], {{Deiziad|6|Gwengolo|1868}}) a gaougantas an tremen eus ar gilezelouriezh d'ar gengladelezh ha d'ar sindikaderezh.<ref name="JP" /><br
Diwezhatoc'h, da heul ar Pevare Kendalc'h e [[Basel]] d'ar {{Deiziad|6|Gwengolo|1869}}, e savas ur muianiver a-du gant ur "gengladelezh enep-aotrouniek" hag a-enep daou vihanniver a-du gant Proudhon pe gant [[Karl Marx]].<ref name="JP" /><br
Un disrann a voe e K. E. L. goude ar Pempvet Kendalc'h, e [[Den Haag]] d'an {{Deiziad|2|Gwengolo|1872}} pa savas [[Mic'hail Bakounin]] a-enep Karl Marx, a lakaas da "aotrouniek" hag a damallas bezañ techet da vezañ ker fall hag ar renkadoù ren a oa bet K. E. L. o stourm outo. Kement-se a c'hoarvezas pa nac'has Karl Marx ha Kuzul-ren K. E. L. degemer kinnig [[Kevread Jurasian]] ar [[Suis|suis]] [[James Guillaume]] ([[1844]]-[[1916]]) : terriñ ar C'huzul-ren ha terriñ kement pennadurezh en Etrebroadelenn. Skarzhet eus K. E. L. e voe M. Bakounin ha J. Guillaume neuze.<ref name="JP" /><ref>Diwar-benn ar Gevread Jurasian, gwelit : Mario Vuilleumier, ''Horlogers de l'anarchisme'', Payot, 1988, ISBN 978-2-601-03042-6 {{fr}}</ref>
[[
Ur sizhunvezh goude, d'ar {{Deiziad|15|Gwengolo|1872}}, en em vodas 15 dilennad eus 5 kevread disrannat e [[Saint-Imier]] (Suis) : 6 [[Italia|Italian]], 4 [[Spagn|Spagnol]], 2 [[Bro-C'hall|C'hall]], 2 [[Kanton Jura|Jurasian]] hag 1 [[Stadoù-Unanet Amerika|Amerikan]].<ref name="JM">Jean Maitron (1951), ''Le mouvement anarchiste en France'', Gallimard, 1992, ISBN 978-2-07-072498-7 {{fr}}</ref><br
E Saint-Imier e voe ganet an anvelouriezh politikel e gwirionez, pa voe diskêriet gant izili ar C'hendalc'h :
<blockquote>
''1. Distruj kement galloud politikel eo dever kentañ ar [[proleteriezh|broleteriezh]].''<br
''2. Un touellerezh e vije kement aozidigezh ur galloud politikel seurtanvet "da c'hortoz" ha "dispac'her" gant ar pal degas an distruj-se, a vije ken arvarus evit ar broleteriezh hag an holl c'houarnamantoù a zo hiziv.''<ref name="JM" />
</blockquote>
Evit a sell ouzh an harz-labour, da "venveg prizius er stourm" eo lakaet gant ar gendalc'hidi, hogen "hep en em douellañ a-zivout e zisoc'hoù armerzhel".<ref name="JM" />.
Goude Kendalc'h Saint-Imier e oa sez ofisiel Kuzul-ren K. E. L. e [[New York]] tra ma voe aozet ur 6vet Kendalc'h gant an disrannidi e Geneva e [[1873]], ma tivizjont terriñ ar C'huzul-ren ha reiñ o emrenerezh d'ar c'hevreadoù. Nebeud goude e tilezas Bakounin ar stourm, en abeg d'e yec'hed ha da zigasted ar pobloù, emezañ.<ref name="JM" /> E [[1877]] e voe 9vet Kendalc'h K. E. L., an hini diwezhañ. <br
E [[Vevey]], d'an {{Deiziad|12|Gwengolo|1880}}, e voe raktreset ar stourm anveliour : distruj an ensavadurioù dre feulster, brudañ an dispac'h dre an ober, ober en dilezennelezh, implijout barregezhioù an [[teknologiezh|deknologiezh]] hag ar [[kimiezh|gimiezh]], emrenerezh ar strolladoù hag an hiniennoù.<br
Kement-se a voe lakaet war baper da-geñver Kendalc'h kentañ ha diwezhañ ar Gevread Jurasian e [[La Chaux-de-Fonds]] d'an {{Deiziad|9|Here|1880}}<ref name="JM" />
Ur gelennadurezh hag ur strategiezh a oa d'an anvelouriezh neuze, hogen kemmet e oa ar gevredigezh abaoe Kendalc'h kentañ K. E. L. : mui-ouzh-mui a labourerien a oa er [[greanterezh]] a-c'houde an [[Dispac'h Greantel#An Eil Dispac'h Greantel|Eil Dispach Greantel]], ha mui-ouzh-mui a dud a droe da broleterien.<br
Diaes e voe ar marevezh etre 1880 ha [[1914]] evit an anvelourien eta, p'en em gavjont disrannet diouzh ar yoc'hoù labourer a c'hortoze gwellaennoù digant ar Stadoù, ha pa veze spontet an dud gant ar gwalldaolioù dre [[danvez-tarzh|vombezennoù]].<br
Tamm-ha-tamm avat e strivas an anveliourien evit kemer perzh er sindikadoù, a yae war wanaat, ar pezh a neveshaas hag a nerzhekaas an daou luskad.<ref name="DG">Daniel Guérin (1965), ''L'anarchisme'', Gallimard, 2001, ISBN 978-2-07-032427-9 {{fr}}</ref>
Da vare [[Dispac'h Rusia 1917]] e voe merket oberiantiz anveliour ar [[Rusia|rusian]] [[Volin|Vsyevolod Mikhailovitch Eikhenbaum]], a gemeras perzh ivez e [[Brezel Dieubiñ Ukraina]]. Politikel e oa e oberiantiz, hogen armerzhel ha kevredigezhel pergen e voe hini anveliourien e broioù all.<br
En [[Ukraina]] e krouas [[Nestor Makhno]] un doare anveliour ha kengladelour da verañ an douaroù-labour.<br
En Italia an Norzh e voe metalourien o terc'hel labouradegoù, a verjont diouzh reolennoù an [[emvererezh]].<br
[[
E Spagn e voe al luskad anveliour o kengladelaat an douaroù-gounit hag ouzh o merañ hervez an emvererezh ; un nebeud labouradegoù a voe emveret ivez. [[Barcelona]] a voe dalc'het gant ar gevread sindikadel [[Confederación Nacional del Trabajo]] (CNT-AIT, "Kengevread Broadel al Labour-Kevredigezh Etrebroadel al Labourerien) ha gant ar [[Federación Anarquista Ibérica]] (FAI, "Kevread Anveliour Iberek"), pevar mizhvezh-pad e voe emveret al labouradegoù, an ijinourien hag ar galvezourien o vont a-du gant ar vicherourien.<ref name="DG" />
{{clear}}
== Prederouriezh an anveliouriezh ==
===Ar frankiz===
Ar frankiz eo pennkomz prederourien an anvelouriezh.<br
Un diac'hinad a zeu war wel pa studier o oberennoù : an darn vrasañ anezho a sav a-du gant ar savelegezh<ref group="Yezh">''Savelegezh'' : an holl zarvoudennoù a c'hoarvez er bed, oberennoù mad-den pergen, zo liammet kenetrezo ha devoudet gant an holl zarvoudennoù kent.</ref> hag a-enep ar frankdivizout<ref group="Yezh">''Frankdivizout'' : galloud an dud da zivizout dre nerzh o youl-i hepken.</ref>, padal e vez mirourien alies eus dalc'hidi ar frankdivizout.<ref>Pierre Naville, ''D'Holbach et la philosophie scientifique au <small>XVIII<sup>e</sup></small> siècle'', Gallimard, 1967, ASIN B005GR133U {{fr}}</ref><br
Kempoell e chom ar brederouriezh anveliour evelato, rak daoust dezhi bezañ disklêriet alies ar savelegezh hag an [[danvezelouriezh]] he deus stourmet dizehan ouzh ar frankdivizout [[trabedoniezh|trabedoniel]] rak pleustrek eo ar frankiz hervezi : n'eo ket ''"Ha frankiz am eus da ober kement-se ?"'' goulenn ar brederourien anveliour, hogen ''"Petra a rankan ober evit ren ma buhez, pa'z eus un den frank ac'hanon ?"''. Un dieubidigezh eo ar frankiz evito, ha trawalc'h eo bevañ evel un den frank evit diskouez ez eus eus ar frankiz. Dalc'hidi ar frankdivizout avat n'int ket chalet gant lakaat an dud en o frankiz, peogwir ez int frank dija dre ar frankdivizout a zo enno.<ref>André Vergez (1969), ''Faute et liberté'', Les Belles Lettres, 2004, ISBN 978-2-251-60090-1 {{fr}}</ref>
===Ar jakobinelezh===
Kelennadurezh politikel ar [[Jakobined]] eo ar ''jakobinelezh'', da lavaret eo a [[Republik]] unvan dirannadus hag azeuladur ar Stad-Vroad.<ref group="Yezh">Arabat eo droukveskañ ''jakobinelezh'' (ar gelennadurezh) ha ''[[jakobinegezh]]'' (ar spered).</ref><br
Biskoazh ne oa bet ar Stad ken kreizennet ha ken kreñv ha ma oa bet da vare ar Jakobined e Bro-C'hall. Ne oa mui ''stadoù'' gant an dud (an noblañsoù, ar c'hloer, ar vourc'hizien, ar vicherourien, ar gouerien) pa oa pep den dindan beli ar ''Stad'', a droas buan da Stad-Vroad.
===Ar Stad a-vremañ===
Adal an XIXvet kantved e teuas ar Stad-Vroad republikan da vezañ par da Stad ar [[Renad kozh]] : pa oa honnezh « dre lezenn Doue » e voe ar stad-Vroad « dre youl hollvedel », ha pa oa ar Renad kozh « dre ar c'hustum » e voe ar Stad-Vroad « dre youl ar bobl; ». Met neuze ne voe mui eus an hiniennoù dre o stad, ne voe anezho nemet dre ma vezent piaouet gant ar Stad-Vroad : ar Stad e oa benveg ar frankiz.<ref name="BJ">Bertrand de Jouvenel (1972), ''Du pouvoir — Histoire naturelle de sa croissance'', Hachette, ISBN 978-2-01-279306-4 {{fr}}</ref>
===Gwerinelezh hag hollveliouriezh===
Dre vezañ keodedourien e vez an dud en o frankiz en ur Stad-Vroad neuze ; en ur [[demokratelezh|werinelezh]] e vez droukvesket galloud ar bobl ha frankiz ar bobl. Hogen mar ren ar bobl ne vez gwech ebet o c'houarn : ur muianiver a zilennidi a ra al lezennoù a-enep ur bihanniver a zilennidi, n'eo « gouarnamant ar bobl gant ar bobl » nemet gouarnamant an holl en anv ur rann eus dilennidi ar bobl.<br
Gant ar [[melestradurezh|velestradurezh]] e chom un tamm bras-divent eus ar galloud, ha pa vije kemmet pennadurezhioù ar Stad dre zilennadegoù. Ent-politikel, atebek eo en dilennidi dirak ar bobl, ar velestradurezh n'eo ket : ne chom frankiz politikel ebet gant ar bobl e-tal diatebegezh politikel ar velestradurezh : un distro da hollveliouriezh an [[Impalaeriezh roman]] eo bet kreizennelouriezh jakobin an Dispac'h Gall en diwezh.<ref name="BJ" /><br
An anvelourien hepken o deus meizet kement-se : kreñvoc'h c'hoazh eo beli ar werinelezh eget hini ar Renad kozh ; peogwir e teu ar galloud kreiz eus youl ar bobl e laka pep den dindan beli al Lezenn ; hollveliek eo deur an holl, dister eo mad an hinienn.
== Damkanourien an anveliouriezh ==
===[[
{| class="infobox" cellspacing="1" cellpadding="1"
|- bgcolor="#e6e6e6"
| align="center" | [[
|-
|}
An hiniennelouriezh diharz, da lavaret eo bezoud pep den evel boud gwirion ha dibar, eo diazez sonjoù [[Max Stirner]] (Johann Caspar Schmidt, [[1806]]-[[1856]]). Ar ''me'' hepken a zo gwirion hag a rank chom er-maez eus an arbennoù diavaez evel "Doue", "an denelezh", "ar wirionez", "ar frankiz" hag all : ret eo d'an den bevañ drezañ e-unan hag ober evitañ e-unan, arabat eo bevañ evit arbenn pe arbenn all.<br
Teir fazenn zo e buhez pep den, hervez Max Stirner : beziadek e vez en e vugaleaj, pa vez dedennet gant traezoù ar bed ; eorizhour e vez en e yaouankiz, pa vez dedennet gant ar soñjoù ; emgariat e vez en e oad gour.
<blockquote>
[An den en e oad gour] ''a gemer ar bed evel m'emañ, hep gwelet droug pe zireizhder da reizhañ e pep lec'h, ha hep lavaret e stummañ diouzh e uhelvennad. Kreñvoc'h-kreñvañ e teu ennañ ar gredenn start ma rank an den ober gant ar bed diouzh e zeur ha n'eo ket diouzh e uhelvennad.''<ref name="MS">Max Stirner (1845), ''Der Einzige und sein Eigentum'', Reclam, Ditzingen, 1986, ISBN 978-3-15-003057-8 {{de}}<br
</blockquote>
====Hiniennelouriezh====
Ar veañs eo pennaenn preder Max Stirner. Dav eo d'an den diskouez e veañs a-wel d'an holl ha nac'hañ pep dever e-keñver Doue, an denelezh, ar gevredigezh, hag en e geñver-eñ zoken. Aze emañ alc'hwez ar frankiz wirion, emezañ.<br
Ar frankiz n'eo ket ar galloud difetis d'ober ar pezh a garer evel ma karer, ar galloud-se lakaet e pleustr war ar pemdez eo. Ret eo ''bezañ'' kent ''ober'' diouzh e c'hoant.<br
====Frankizouriezh====
Tri ivez eo niver ar stummoù eus ar frankizouriezh, hervez Max Stirner.
Linenn 139:
:Hervez Stirner bepred e ra ar frankizouriezh kevredigezhel ul labourer eus pep den, a zo ouzhpenn ar geodedour a zo bet graet anezhañ gant ar frankizouriezh politikel c'hoazh ; n'eus eus an dud nemet dre an eil re e-keñver ar re all, peogwir eo rannet al labour, hag al labour eo dinded an den, hag an den zo e servij ar gevredigezh dre e labour. Hogen ur benveg eo ar gevredigezh, ur pal n'eo ket, n'eus dever kevredigezhel ebet d'an den, deurioù hepken zo dezhañ. Par d'ar gravez eo lavaret e tle an dud pep tra d'ar gevredigezh.
*'''Ar frankizouriezh denegour'''
:Aberzhet e vez meañs an den evit mad ar youl hollek gant ar frankizouriezh politikel neuze, ha riet e vez evit mad ar gevredigezh gant ar frankizouriezh kevredigezhel ; ouzhpenn-se, isurzhiet d'ar preder difetis e vez e zibarded hiniennel gant ar frankizouriezh denegour, eme Stirner.<ref name="MS" /><br
:Hervez ar frankizouriezh denegour ec'h eo fall ar veañs peogwir ne sav ket a-du gant frankiz mab-den. Hogen un touell eo an arguzenn-se, rak ne c'hall pep den nemet stourm evit e frankiz-eñ, n'eo ket evit frankiz mab-den. Meañsus-kenañ eo ar c'hoant a frankiz e gwirionez.<ref name="MS" />
===[[
[[
[[Pierre-Joseph Proudhon]] ([[1809]]-[[1865]]) a glaskas burutellañ an anvelouriezh en ur zegas mennozhioù savus dezhi war tachennoù an armerzh hag ar politikerezh.
====Armerzh====
Hervez Proudhon ec'h emdro gouarnamantoù kevredigezhioù an XIXvet kantved eus pennaennoù an doueoniezh hag ar politikerezh da re an armerzh hag ar [[sokiologiezh]], alese e stourm evit ur ''werinelezh c'hreantel'' a vefe diazezet war ar sokiologiezh lakaet da [[skiant]] dik evel ar [[jedoniezh]] hag ar [[fizik]]. An armerzh eo pal pennañ an ober dispac'hel, emezañ.<ref name="PJP">Pierre-Joseph Proudhon, ''Oeuvres complètes'', BiblioBazaar, 2008, ISBN 978-0-559-17768-2 {{fr}}</ref><br
Ret eo neuze derc'hel kontoù resis pep kevredigezh, gant ar pal aozañ hec'h armerzh ha, dre-se, seveniñ ar gevatalouriezh.
*'''Al labour'''
Linenn 176:
:Ur bennaenn hepken zo bastus da reoliañ buhez pep den ha neuze hini ar gevredigezh ; ul lezenn n'eo ket, hogen reolenn diazez ar reizhded ha kement darempred :
{{Quotation|''Na rit ket d'an hentez ar pezh na fell ket deoc'h a vefe graet deoc'h : grit d'an hentez evel ma fell deoc'h e vefe graet deoc'h.<ref name="PJP" />}}
===[[
{| class="infobox" cellspacing="1" cellpadding="1"
|- bgcolor="#e6e6e6"
| align="center" | [[
|-
|}
Red an Istor e weler e skridoù [[Mic'hail Bakounin]] ([[1814]]-[[1876]]), an darvoudoù en deus bevet eo andon an damkaniezh en deus savet tamm-ha-tamm.<br
Hag eñ levezonet-don gant prederouriezh [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel]] en he dilezas ez-yaouank, met meizadur [[daelerezh|daelerezhek]] ar veziadelezh a chomo gantañ a-hed e vuhez.<ref name="MB">Michel Bakounine, ''Oeuvres complètes'' (8 levrenn), [http://editions-ivrea.fr/catalogue-liste.php Éditions Ivrea] {{fr}}</ref>
====Ar vuhez hag ar skiant====
Kanmeuliñ ar vuhez a ra Bakounin, ha diskouez disfiz bras diouzh ar skiant rak da enebourezed e laka emdarzhegezh an eil ha gouiziegezh aozer heben. Ne c'hall ket an dud bezañ dindan beli ur gouarnamant "skiantel", pa rankfent sentiñ ouzh lezennoù na gomprenfent ket. Dav eo e vefe klok gouiziegezh ar skiant evit genel hevelep gouarnamant, ha dic'houest eo ar skiant da veizañ « boud diabarzh » kement tra a zo, da lavaret eo o hiniennelezh wirion er bed danvezel. Ne c'haller ket deskrivañ an hiniennelezh, emezañ.<br
Rekis eo ar ouiziegezh hag ar skiant da zigaezhadur ar broleterien, emezañ ivez koulskoude, met pa c'hall ar skiant kompren ''preder'' ar veziadelezh hag ar vuhez ne c'hall ket meizañ ar veziadelezh hag ar vuhez o-unan. « Atav e vez ar vuhez a-raok ar preder », hervez Bakounin.<ref name="MB" />
====Ar frankiz====
N'eus ster ebet d'ar frankiz hep ar vuhez kevredigezhel, da lavaret Bakounin. Hogen kenderc'het gant e vetoù e vez an den, da heul ar c'hengred e teu e frankiz neuze, a zo denekadur ar c'hengred.<br
A-enep an hiniennelouriezh e sav Bakounin, pa vez an den kenderc'her youl hag oberiantiz ar gevredigezh ha, war an dro, kenderc'het ganto. Liammet gant frankiz an holl dud eo frankiz pep den, rak ret eo e vefe an dud en o frankiz evit anzavout frankiz pep den. « Ne c'hallan bezañ em frankiz wirion nemet pa vez an holl dud a zo tro-dro din, gwazed ha maouezed, en o frankiz ivez », eme Vakounin.
====Ar gravez hag an divezouriezh====
Andoue e oa Mic'hail Bakounin, met hervezañ ec'h eo ar gravez « ur fazi istorel rekis » abalamour m'he deus tennet an dud er-maez eus stad al loened ; bremañ avat ec'h eo ker rekis all terriñ « yev vezhekaus ha poanius an doueelezh » rak n'eo Doue nemet an disoc'h eus galloud divent spered mab-den da c'houbarañ : krouet eo bet gant an dud, ha bremañ e kred d'an dud ec'h int bet krouet gantañ, ha dindan beli o c'hrouadur e vevont. Evel Hegel e soñj Bakounin ec'h eo bet savet ar gravez d'he feurvadelezh gant ar [[kristeniezh|gristeniezh]].
Nac'hañ a ra Bakounin keal un divezouriezh peurvat, a zo diazezet war pennaennoù difetis a-grenn : ne c'haller ket adsevel natur an den. Evitañ, kement reolenn a-fed divezouriezh zo bet goveliet er vann gant tud a fell dezho lakaat mab-den da "sevel" betek o divezouriezh-i, a vez diazezet war korvoerezh ar yoc'hoù labourer peurvuiañ. Ar yoc'hoù poblel n'o deus ezhomm ebet a gentelioù digant den ebet evit ar pezh a sell ouzh o deurioù, rak i eo danvez ar vuhez kevredigezhel, politikel ha buhezegezhel. A-hend-all, ganet marv eo kement soñj na sav ket diwar ar bobl : « gwiliouderien soñjoù don ar vuhez hag ar bobl e rank bezañ an damkanourien hag ar gefredourien, n'eo ket diskulierien, diouganerien, doktored pe grouerien », eme Vakounin. E natur loenel an dud emañ divezouriezh peurvat mab-den, n'eo an natur gevredigezhel nemet un heklev anezhi.<br
A-fed divezouriezh prevez e sav Bakounin a-du gant frankiz pep den, gant ar parder etre gwazed ha maouezed, gant erlerc'hiañ an unaniezh frank ouzh an dimeziñ, gant frankiz ar rev. War divoud ar vugale, a zo « perc'hennet gant o frankiz da zont » pa n'int piaouet na gant o zud na gant ar gevredigezh, e lavar ar prederour e vez o dazont diouzh ar gelennadurezh a vez roet dezho gant o zud ha gant ar gevredigezh.
====Ar Stad hag an anveliouriezh====
Linenn 202:
:Kement ha « brezel diabarzh » e talvez « dispac'h », eme Vakounin, ha « ya, brezel diabarzh a vo ». Evit tizhout o fal, da lavaret eo distruj kement beli a zo, e ranko an dispac'herien anveliour diazezañ o ober war emdarzhegezh ar bobl, atav hag e pep lec'h. Arabat dreist-holl eo dezho aozañ ar reizhded hag ar c'hevatalder diwar goust ar frankiz, ha pa vefe evit ur prantad berr, rak n'eus frankiz ebet hep ar c'hevatalder armerzhel ha kevredigezhel : ret eo e vefe staliet ar c'hevatalder « dre aozadur diredi hag emdarzhegezhel al labour hag ar c'henberc'hennañ, n'eo ket dre ober uhelañ ar Stad ». Hag eñ ha skrivañ ouzhpenn : « hollveliouriezh ar Stad eo ar c'hevatalder hep ar frankiz, ha ne c'hall ket ar Stad hollveliour bevañ un devezh hep na vefe da nebeutañ ur renkad korvoer ha brientek : ar vurevveliezh ».
:Enep Karl Marx e sav Mic'hail Bakounin en degouezh-se : pa lavar an Alaman e rank ar broleterien piaouañ benvegad ar Stad hag ober gantañ evit kas renkad ar vourc'hizien da get, e respont ar [[Rusia|Rusian]] e rank ar Stad bezañ diskaret kerkent ha kaset an dispac'h da bennvat.
===[[
{| class="infobox" cellspacing="1" cellpadding="1"
|- bgcolor="#e6e6e6"
| align="center" | [[
|-
|}
Linenn 222:
A-du e sav Tolstoy gant Proudhon : « Laeroñsi eo ar berc'henniezh » ; digembez kenetrezo eo ar berc'henniezh hag ar gristeniezh, emezañ, pa lavaras [[Jezuz Nazaret]] :
<blockquote>
''Eürus oc'h-chwi, ar re baour, rak deoc'h eo rouantelezh Doue.'' <ref>[[Aviel Lukaz|Lukaz]], 6, 20</ref><br
''Met gwa c'hwi, ar re binvidik, rak ho frealz hoc'h eus.'' <ref>Lukaz, 6, 24</ref>
</blockquote>
Linenn 229:
Pennabeg ar feulster hag ar galloud eo an [[arc'hant|argant]], a gendalc'h ar brientoù. Gopret e vez barnerien evit kondaoniñ tud a zo kablus dre zireizhder aozadur ar gevredigezh ; gopret e vez burevidi evit enkefiañ tailhoù diwar al labour, a servijo da genderc'hel arouaregezh ar binvidien ha da ren brezelioù ; gopret e vez [[beleg|beleien]] evit prezeg ar c'houzañvidigezh d'ar beorien, hag all.
====Ar gouarnamant====
Evel Proudhon hag an holl anveliourien e lavar Tolstoy e fazier pa greder emañ galloud ar Stad evit mad an dud, rak gouest eo pep kevredigezh da vevañ hep Stad. Kasoni a vage ouzh hollveliegezh an [[Impalaeriezh Rusia|Dsared]], ha truez ouzh peorien Rusia ; landreidi ha torfedourien eo ar bolitikourien, fallakr eo kement gouarnamant.<br
Skolioù evit ar beorien a voe krouet gant Tolstoy, ma veze implijet dornlevrioù a skrivas a-ratozh-kaer abalamour ma soñje dezhañ e veze pennadurezhioù ar Stad hag an Iliz o kenderc'hel diouiziegezh ar bobl.
====Enebarmeerezh====
Evel ar prederour gall [[Pierre Bayle]] ([[1647]]-[[1706]]) e soñj da Dolstoy ne c'haller ket ober soudarded eus ar gristenien wirion <ref>Pierre Bayle (1697), ''Dictionnaire historique et critique'', Belles Lettres, 2014, ISBN 978-2-251-15003-1 {{fr}}</ref>, ar pezh a verzas pa oa-eñ ofiser war talbennoù [[Brezel Krimea]] ha [[Seziz Sevastopol]] ([[1854]]-[[1855]]).<ref>Léon Tolstoï (1855), ''Les récits de Sébastopol'', Payot, 2005, ISBN 978-2-228-89967-3 {{fr}}</ref><br
[[Enebarmeerezh|Enebarmeour]] e voe Tolstoy en eil tamm eus e vuhez : ret eo d'ar gristenien wirion nac'hañ dougen [[arm|armoù]], ne c'haller ket bezañ frank hag asantiñ lazhañ pe bezañ lazhet. Ken don e oa enebarmeerezh ar Rusian ma roas gwerzh gwirioù e levr ''Dasorc'hidigezh'' (Воскресение, [[1899]]) da ranngredenn gristen an [[Douc'hobored]], a nac'he groñs hec'h izili mont da soudarded, evit ma c'hallfent divroañ da [[Kanada|Ganada]] ma kinnige ar gouarnamant reiñ douaroù dezho e [[proviñsoù Kanada|proviñs]] [[Saskatchewan]].<ref name="FP" />
====Anveliouriezh====
Hag anveliour e oa Lyev Tolstoy e gwirionez ? Mar boe degemeret e vennozhioù gant un niver bras a dud – e Rusia pergen, met da ziouganer e voe lakaet er bed a-bezh : tri burev post a voe rekis evit ober war-dro ar berniad lizheroù a reseve bemdez – e chomas un tamm diskred war meizad an ''anveliouriezh kristen'', an eil termen anezhañ o tiskouez bezañ dislavar egile.<br
E [[1900]], da geñver Kendalc'h Etrebroadel al Labourerien Dispac'her e [[Pariz]], e voe degemeret mennozhioù Tolstoy a-zivout ar gravez hag ar veli bolitikel, hogen nac'het e voe e zegemer evel anveliour.<ref name="JM" />. Ret eo anzav avat n'en deus biskoazh Lyev Tolstoy embannet bezañ anveliour.
===[[
{| class="infobox" cellspacing="1" cellpadding="1"
|- bgcolor="#e6e6e6"
| align="center" | [[
|-
|}
Hag eñ ur [[priñs]], ha bet ur soudard, [[Pyotr Kropotkin]] ([[1842]]-[[1921]]), ur Rusian all, a zisklêrias bezañ anveliour.<ref name="PK">Pierre Krotopkine, ''Oeuvres'', Maspero, 1976 & La Découverte, 2001, ISBN 978-2-7071-3527-8 {{fr}}</ref><br
Ur skiantour e oa Kropotkin, en devoa redet bro dre e vicher a zouaroniour, hag a-hed e vuhez e klaskas sevel damkaniezh skiantel an anveliouriezh ha stourm evit ar gomunouriezh, ar pezh a lakaas ar anveliourien d'e bismigañ en abeg ma oa skiantelour, hag ar [[Marksouriezh|varksourien]] d'e chipotal peogwir e oa anveliour.
====Skiant hag anveliouriezh====
"Anveliouriezh komunour" eo an anv a roas Kropotkin d'e zamkaniezh eta. Anat e oa dezhañ e oa an denelezh o kerzhet a-dreuz hec'h Istor war-du an anveli, ha war-du ur gomunouriezh frank, pell diouzh komunouriezh kengladelour Karl Marx. Dibad eo ar c'humuniezhoù serr hag enep-kevredigezhel, hervezañ, ha tonket int da dreiñ da fall.<br
Terriñ pep Stad diouzhtu eo ar c'hammed kentañ war-du an anveliouriezh, ha terriñ ar c'hopradelezh kerkent ha torret ar Stad eo an eil.
====Kenderderc'hañ ha beveziñ====
En enep da Broudhon ha Marx e soñj da Gropotkin n'eo ket al labour kudenn bennañ ar gevredigezh hag an armerzh, ar beveziñ eo kentoc'h. Pouezusoc'h eget ar c'henderc'hañ eo an ezhommoù : dav eo bastañ diouzhtu ha puilh da ezhommoù an dud, ha diouzh ar beveziñ e yelo ar c'henderc'hañ en-dro.<br
Lakaet an traoù en o urzh reizh gant Kropotkin : an hevoud eo pal ar vuhez kevredigezhel ; an dud a genderc'h an traoù o deus ezhomm evit tizhout ar pal, da lavaret eo bod ha boued kent an dudi. Eilpennet eo bet an urzh-se gant ar gevalaourien, pa vez renet ar c'henderc'hañ evit mad ur bihanniver.
<blockquote>
''Trawalc'h e vefe d'an den labourat e-pad pemp pe beder eurvezh bemdez betek an oad a 45 pe 50 vloaz evit ma kenderc'hfe aes kement tra a zo rekis evit gwarantiñ aezoni ar gevredigezh.''<ref name="CP">Pierre Kropotkin (1890), ''La conquête du pain'', Dialectics, 2013, ISBN 978-0-9886685-6-0 {{fr}}</ref>
</blockquote>
Kevret gant kudenn al labour eo hini ar c'hopradelezh, eme Gropotkin ; kengladekaat an douaroù hag al labouradegoù ne zegaso kemm ebet e buhez al labourerien, pa gemero ar Stad lec'h ar batromed ; al labour n'eo ket ur redi drezañ e-unan, an ezhommoù eo ar pal pennañ.<br
« Bevet rannadur al labour ! Setu aze ar vengleuz aour wirion evit pinvidikaat ar vroad ! » a skrivas ar prederour armerzhour [[Adam Smith]]<ref>Adam Smith (1776), ''An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations: A Selected Edition'', Oxford Paperbacks, 2008, ISBN 978-0-19-953592-7 {{en}}<br
<blockquote>
''Ar bugel e servij ur mekanik na c'hall ket kompren, hag arabat eo dezhañ kompren, hag evezhierien a gastiz [ar bugel] mar distegn e evezh e-pad ur pennadig eo'' [rannadur al labour]''. [...] An den tikedennet, stampilhet a-hed e vuhez eo rannadur al labour.''<ref name="CP" />
</blockquote>
====Marksouriezh hag anveliouriezh====
Hervez Karl Marx e tleer diorroadur ar gevalaouriezh da lezennoù an armerzh hepken, al lezennoù-se o stummañ ar Stad ; dizarbennet eo bet an arguzenn-se gant Kropotkin, a lavar eo savet dizehan ar Stad a-du gant ar binvidien, kement-se o vezañ hec'h anien hag hec'h abeg istorel.<ref>Pierre Krotopkine (1894), ''Les temps nouveaux – Conférence faite à Londres'', Au Bureau de la Révoltée, 1894, ASIN B001C6UIG2 {{fr}}</ref><br
Enep "lezober" ar frankizouriezh e sav Kropotkin ivez, pa n'eus ket anezhañ : ar Stad eo a ren war ar vuhez armerzhel evit brasañ gounid ar gevalaourien, un touell eo "neptuegezh" ar Stad. Arabat eo he lezel da gevredikaat binvioù ar c'henderc'hañ rak da hollveliouriezh ar Stad e kasfe kement-se ; d'ar yoc'hoù labourar da aozañ stummoù nevez ar frankiz a-c'houde an dispac'h. Evel an holl anveliourien eta e soñj da Gropotkin ez eo pep Stad enep an dispac'h.<br
Pa lavar ar varksourien e ranker aozañ oberiantiz emdarzhek ar bobl dre ur Stad poblel savet ganto a-c'houde an dispac'h e respont Kropotkin hag an anveliourien all n'eo ar Stad nemet un aotrouniezh a zo bez frankiz ar bobl. Enep daelerezh ar varksourien – dre an aotrouniezh e vo ganet ar frankiz – e vez an anveliourien evel Kropotkin (ha Bakounin, daoust da zaelerezh Hegel) : ne c'hall forzh pe Stad nemet breinañ an dispac'h.
====Kenskoazell====
Brezelioù eo ar « stourm evit ar vuhez » bet deskrivet gant [[Charles Darwin]]<ref>Charles Darwin (1859), ''On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life'', Penguin Classics, 2009, ISBN 978-0-14-043912-0 {{en}}<br
''De l'origine des espèces au moyen de la sélection naturelle'', Maspero, 1983, ISBN 978-2-7071-1169-2 {{fr}}</ref> ha « stourm ar renkadoù » ar varksourien, eme Gropotkin. N'eo ket dre ar brezelioù-se hepken ez a an emdroadur en-dro, emezañ ivez, pa'z eo rekis e vefe kenlabour, kenskoazell hag emouestladur er gevredigezh.<br
Biskoazh n'eo bet diskuliet kement-se gant an istorourien, n'o deus deskrivet nemet c'hoari ar veleien, ar vilourien, ar bolitikourien hag ar binvidien evit staliañ o hollveliouriezh war pobloù ar bed.<ref name="CP" />
===[[
{| class="infobox" cellspacing="1" cellpadding="1"
|- bgcolor="#e6e6e6"
| align="center" | [[
|-
|}
« Kantvedoù-pad eo bet rediet al labourerien, setu ec'h int boas da c'hortoz labour, ha bara neuze, digant ar vistri, ha da welet o buhez bepred e trugarez neb a zo perc'henn war an douar ha war ar gevala ; deuet int da grediñ ec'h eo a-drugarez d'ar vistri e c'hallont debriñ, ha hegredik e klaskont gouzout penaos e c'hallfent bevañ mar ne vije ket eus ar vistri », a skrivas an Italian [[Errico Malatesta]] ([[1853]]-[[1932]]).<ref name="EMA">Errico Malatesta (1891), ''L'anarchie'', Lux, 2012, ISBN 978-2-89596-151-2 {{fr}}<br
====An aozadur====
Pa glask al labourerien sevel Etrebroadelennoù ez eus ''dija'' eus "Etrebroadelenn ar gevalaourien" ; dizanv eo al luskad-se, hogen aozet eo, setu e prederias Malatesta war aozadur al luskad anveliour.<br
Boudoù kevredigezhel eo an dud, ne c'hall ket an den treuzvevañ drezañ e-unan. An aozadur eo alc'hwez ar vuhez neuze : ret eo d'an dud en em aozañ, pe en o frankiz oberiant ha dre genasant, pe dindan beli un urzh a zo bet aozet gant un nebeud tud a vez o korvoiñ ar yoc'hoù.<br
Droukveskañ "aozadur" ha "galloud" a ra an anveliourien hiniennelour pa ne welont nemet an eil doare ; mar bijent anveliourien wirion e vijent gouest da aozañ ar gevredigezh hep na vije dober gant pennadurezhioù uhelañ. A-raok lavaret staliañ an anveli e ranker gouzout bevañ enni, da lavaret eo gouzout aozañ ar frankiz.<ref name="EME">Errico Malatesta, "Écrits choisis", Éditions du Monde Libertaire, 2006, ISBN 978-2-915514-01-8 {{fr}}</ref><br
Ha hualet e vo an intrudu hiniennel mar ranker klask ar c'henurzh ha kenasant an hentez ? Tamm ebet, eme Valatesta, pa'z eo dre ar c'henlabour e c'hall pep den lakaat e varregezhioù e pleustr, da lavaret eo bezañ en e frankiz.<br
A-du gant Mic'hail Bakounin e sav Malatesta pa zispleg aozadur an anveli : strolladoù emren ha dizalc'h, kenstrolladoù, kevreadoù kenstrolladoù.
====Strolladoù politikel ha sindikadoù====
Da soñj an Italian, ne c'hall ket an anveliourien o-unan degas an dispac'h, ha ne c'hall ket strolladoù politikel an tu [[kleiz]] en ober kennebeut, setu e ranker sevel un talbenn hepken dre genemglev etre an daou luskad-se. Met arabat eo e teufe ur strollad politikel da vezañ er gouarnamant, rak kerkent e trofe da enebour an anveliourien. Ne c'hall ar c'henemglev padout nemet keit hag an ober darsavel eta.<ref name="EME" />
Ne c'hall ket ar sindikadoù o-unan seveniñ an dispac'h kennebeut, eme Valatesta, peogwir int elfennoù eus ar reizhiad armerzhel, politikel ha kevalaour ; aozadurioù lezennel zo anezho, ne c'hallont stourm nemet e framm strizh Stad ar vourc'hizien. Falsfrankizoù a vez gounezet ganto a vare da vare, tra ken.<br
Binvioù hepken eo aozadur stourmoù ar yoc'hoù labourer, an harzoù-labour, ar [[boikot]], an ober didro, an [[sabotaj|tarverezh]], an darsav zoken, da lavar Malatesta, rak an anveli eo ar pal ha, drezi, dishualded an denelezh.<br
En arvar e vez ar sindikadoù da dreiñ da aozadurioù ma vez gopret tud ha ma vez burevveliekaet oberoù ar stourmerien. Ne c'haller ket bezañ anveliour ha gopret gant ur sindikad – evel ma ne c'hall ket ur sokialour gwirion bezañ dilennad e [[parlamant|breujoù]] ur Stad.<br
== Daveoù ==
Linenn 299:
== Liammoù diavaez ==
* ''[http://fra.anarchopedia.org/Accueil Anarchopedia]'' {{fr}}
* ''[http://www.gmu.edu/departments/economics/bcaplan/anarfaq.htm Anarchist Theory FAQ]'' gant Bryan Caplan {{en}}
* ''[http://web.archive.org/19990909234141/www.geocities.com/CapitolHill/1931/ An Anarchist FAQ Webpage]'' {{en}}
| |||