Voltaire
Voltaire [volˈtɛʁ] a oa anv-pluenn François Marie Arouet [fʁɑ̃swa maʁi aʁuˈwe] (met ouzhpennet e veze le Jeune ouzh e gwir anv alies) a oa ganet d'an 21 a viz Du 1694 e Pariz (kêr-benn Bro-C'hall), hag eno e varvas d'an 30 a viz Mae 1778.
Un istorour, barzh, ha prederour gall e oa, brudet en e amzer hag en e vro, ha zoken e broioù all, hag ur skrivagner gallek hag a skrivas kalz hag a bep seurt, 2 000 levr a-hervez, hag 20 000 lizher, ha berzh bras a reas en XVIIIvet kantved.
Voltaire a grede e Doue, met ne oa ket katolik da vat : a-du e oa gant ar frankiz relijel, hag a-enep d'ar vonarkiezh diharz. Voltaire a oa kentoc'h a-du gant ur vonarkiezh diwar skouer hini Bro-Saoz. Chomet eo brudet betek an deiz a-vremañ peogwir en deus gouestlet e skridoù hag e soñjoù d'ar justis, d'ar wirionez ha d'an doujañs ouzh ar frankiz relijiel. E darempred e oa gant noblañsoù ha tud pinvidik, impljet en deus an darempredoù-se evit difenn e soñjoù ha stourm a-enep an amreoliezh (afer Calas pe hini ar marc'heg De La Barre). E zoare da skrivañ a veze alies flemmus, fent ha kriz war an dro. Harluet ha bac'het e voe tro ha tro.
E vuhez
kemmañYaouankiz
kemmañGanet e voe François-Marie d'ar 21añ a viz Du 1694 e Pariz, ha badezet en deiz war-lerc'h en iliz Saint-André-des-Arcs: fall e neuz, ma kreded ne chomje ket bev. A orin e oa an tiegezh Arouet eus Poatev (Vendée hiriv), hag ober a raent war-dro krec'hin loened : kivijañ, berniañ, gwerzhañ. Erru e oant e Pariz a-raok 1625. Ma oa marc'hadour mezher ha seiz e dad-kozh e oa noter e dad, François Arouet (1647-1722), dimezet e 1683 e Saint-Germain-l'Auxerrois da Marie-Marguerite Daumart (1661-1701), merc'h d'ur grefier er Parlamant, ha pemp bugel o doe, ha daou anezho a varvas yaouankik.
Mervel a reas e vamm pa oa seizh vloaz.
E vreur Armand Arouet (1685-1765), a voe alvokad er Parlamant, a gemeras perzh er jansenouriezh, da vare ar Fronde hag an Diagon Pâris. E c'hoar, Marie Arouet (1686-1726), an den nemetañ karet gant Voltaire en tiegezh, a zimezas da Pierre François Mignot, reizher e Kambr ar C'hontoù, a voe mamm an abad Mignot, a voe pouezus e berzh da vare marv Voltaire, ha da Marie-Louise, ar « Madame Denis », a vevas gant ar skrivagner.
Kleñved ha marv
kemmañAr skol
kemmañ- 1704-1711 : Skoliet e voe er skolaj Louis le Grand, hini ar jezuisted, gwellañ skol an amzer, hini mibien an dud uhel. Eno e reas anaoudegezh gant ar vreudeur d'Argenson, mibien d'ar ministr. Troet e oa François-Marie gant ar studi hag ar sevel gwerzennoù latin ha gallek.
Skrivagner
kemmañ- 1711 : kuitaat a ra ar skolaj ha kemenn d'e dad e vo den a lizhiri, ha n'eo ket avokad na kuzulier er Parlamant.
- Gwengolo 1713 : sekretour ar c'hannad gall e Den Haag; darempred gant Pimpette; kaset eo kuit war e giz da Vro-C'hall;
- 1715 : marv ar roue Loeiz XIV; Rejañs, Arouet zo 21 bloaz. Dber a ra gwerzennoù a-enep ar Rejant Philippe d'Orléans (1674-1723).
Kastizoù
kemmañ- 1716 : Mae-Here : harluet da Sully-sur-Loire abalamour d'ur flemmgann a-enep ar rejant;
- Mae 1717 - Ebrel 1718 : bac'het er Bastille.
Oberennoù
kemmañ- 1718 : Berzh a ra gant e drajedienn Oedipe. Kemer a ra an anv Voltaire.
- 1726 : Tabut gant ar marc'heg Rohan, bazhataet eo gant koskor e enebour.
- Bac'het adarre er Bastille.
- Mae 1726-1728 : Harluet da Vro-Saoz e-lec'h ma peurzesko saozneg. En em gavout a ra gant Jonathan Swift ha Pope, gwelout c'hoariva Shakespeare.
- 1730 : Ode sur la mort de Mlle lecouvreur, ar gomedianez a oa bet skoet he c'horf d'al lastez.
- Berzh a ra gant an drajedienn Brutus.
- 1731 : Histoire de Charles XII, buhez roue Sveden, moulet dre laer.
- 1732 : Zaïre, trajedienn, a ra berzh.
- Kentañ lettres philosophiques.
- 1734 : Embannadur al lettres philosophiques. Ret d'an oberour mont da repuiñ da Cirey, da gastell an itron Chatelet.
- 1736 : Deroù ar c'henskrivañ gant ar priñ prusian Frederig.
- 1739 : Pennadoù kentañ le Siècle de Louis XIV tapet gant ar polis.
- 1740 : Frederig anvet da roue Prusia evel Frederig II.
- 1741 : Berzh a ra gant e drajedienn Mahomet.
- 1743 : Berzh a ra gant e drajedienn Mérope.
Voltaire ha Frederig
kemmañ- 1743 : Kaset gant ar gouarnamant gall da Brusia da welout Frederig II.
- E 1750, goude marv an Itron Du Châtelet, ha broudet gant ar Barizianed a oa krog da sutal dirak e bezhioù, ma asantas Voltaire da ginnig Frederig II da vont da chom da Verlin. Bodet e oa bet un toullad skiantourien c'hall, en o zouez La Mettrie ha Maupertuis, e Postdam.
- E dibenn 1752 e tec'has Voltaire eus Berlin. Prizoniet e voe e Frankfurt. Neuze e tivizas mont da Suis da chom.
Bloavezhioù diwezhañ
kemmañ- 1762 : Kondaonet Candide gant an Iliz katolik.
- 1763 : Traité sur la Tolérance.
- 1764 : Dictionnaire philosophique portatif.
- 1765 : Adsavet enor Calas.
- 1767 : l'Ingénu.
- 1774 : Loeiz XVI roue
- 1778 : Mont a ra Voltaire da vervel da Bariz.
Buhez prevez
kemmañCatherine- Olympe du Noyer (lesanvet Pimpette) a voe kentañ karantez Arouet yaouank. Bec'h en doe Voltaire gant he mamm, Anne-Marguerite du Noyer, e Den Haag.
Darempredoù berrbad en doe Voltaire gant aktourezed: Suzanne de Livry, hag Adrienne Lecouvreur dreist-holl, met dre ma oa fallik e yec'hed ne oa ket ur bambocher.
Kalz siriusoc'h e voe e zarempred gant Gabrielle Émilie Le Tonnelier de Breteuil, markizez ar Châtelet-Lomont, a oa troourez Newton e galleg. Hounnezh a oa dimezet da markiz ar Châtelet, ezvezant peurliesañ. Anaoudegezh a reas gant ar skrivagner en 1733, ha c'hwezek vloaz e padas o darempred. E Cirey (Cirey-sur-Blaise) edo kastell ar varkizez hag eno e vevjont ; Voltaire a baeas astenn ar savadur.
Met ar varkizez a emgavas gant markiz Saint-Lambert (Jean-François de Saint-Lambert), hag a orgedas outañ. Brazez e voe Émilie, gwilioudiñ a reas, ha mervel prestik goude genel ur verc'hig.
Goude marv Emilie e vevas gant he nizez, an Itron Denis, merc'h e c'hoar.
Mennozhioù Voltaire
kemmañEnepyuzevegezh
kemmañDaoust hag enepyuzev e oa? Tabut bras zo diwar-benn kement-se. Hervez Christian Delacampagne[1], e vije bet gouennelour hag enepsemit[2] }}, rak en anv ar stourm ouzh an obskurantegezh e vage kement a gaz ouzh ar gristeniezh evel ouzh ar yuzevegezh.
Hervez ar gelaouenn gatolik La Nef, e lenner en Dictionnaire Philosophique hag en « Essais sur les Mœurs » linennoù a siskouez splann e enepyuzevegezh[3].
Gouennelouriezh
kemmañTud evel Leon poliakov a wel ennañ gwrizienn gouennelouriezh an XXvet kantved[4]
Oberennoù Voltaire
kemmañSkivet en deus pezhioù-c'hoari, romantoù meur, trajediennoù, barzhonegoù, flemmskridoù...
- Œdipe, 1718
- La Ligue ou Henry le grand, poème épique, 1723
- Mariamne (ou Hérode et Mariamne), 1724
- La Henriade, 1728
- Histoire de Charles XII, 1730
- Brutus, 1730
- Zaïre, 1732
- Le temple du goût, 1733
- Epître à Uranie, 1733
- Lettres anglaises ou Lettres philosophiques, 1734
- Adélaïde du Guesclin, 1734
- Le fanatisme ou Mahomet, 1741
- Mondain, 1736
- Epître sur Newton, 1736
- Traité de métaphysique, 1736
- L'Enfant prodigue, 1736
- Essai sur la nature du feu, 1738
- Eléments de la philosophie de Newton, 1738
- Zulime, 1740
- Mérope, 1743
- Cosi-Sancta, 1746
- Zadig (ou La Destinée), 1748
- Sémiramis 1748
- Le monde comme il va, 1748
- Nanine, ou le Préjugé vaincu, 1749
- Le Siècle de Louis XIV, 1751
- Micromégas, 1752
- Rome sauvée, 1752
- Le Duc de Foix, 1752
- La Pucelle d'Orléans, 1755, poème héroï-comique
- Histoire des voyages de Scarmentado écrite par lui-même, 1756
- Poème sur le désastre de Lisbonne, 1756
- Essai sur les mœurs et l'esprit des nations, 1756
- Histoire des voyages de Scarmentado écrite par lui-même, 1756
- Candide ou l'Optimisme, 1759
- Le Caffé ou l'Ecossaise, 1760
- Tancrède, 1760
- Histoire d'un bon bramin, 1761
- Olympie, 1762
- Traité sur la tolérance, 1763
- Ce qui plait aux dames, 1764
- Dictionnaire philosophique portatif, 1764
- Jeannot et Colin, 1764
- De l'horrible danger de la lecture, 1765
- Petite digression, 1766
- Le Philosophe ignorant, 1766
- Les Questions de Zapata (1767)
- L'ingénu, 1767
- L'Homme aux quarante écus, 1768
- La Princesse de Babylone, 1768
- Canonisation de saint Cucufin, 1769
- Questions sur l'Encyclopédie, 1770
- Les lettres de Memmius, 1771
- Il faut prendre un parti, 1772
- Le Cri du Sang Innocent, 1775
- De l'âme, 1776
- La Bible enfin expliquée par plusieurs aumoniers de S. M. L. R. D. P., 1776
- Dialogues d'Euhémère, 1777
- Irène, 1778
- Agathocle, 1779
- Correspondance avec Vauvenargues, savet e 2006
Lavarennoù
kemmañ- "Écrasons l'infâme !"
(Devise favorite de Voltaire contre l'intolérance religieuse dont il signait ses lettres en abrégé : Ecr.L'inf.)
- "Si Dieu n'existait pas, il faudrait l'inventer."
(Voltaire / 1694-1778 / L'Epître 104)
- "Dieu ne doit point pâtir des sottises du prêtre."
(Voltaire / 1694-1778 / Epîtres, 1769)
- "On voit évidemment que toutes les religions ont emprunté tous leurs dogmes et tous leurs rites les unes des autres."
(Voltaire / 1694-1778 / De l'acoran et de la loi musulmane)
- "Dieu n'a créé les femmes que pour apprivoiser les hommes."
(Voltaire / 1694-1778 / L'ingénu, 1767) "La religion juive, mère du christianisme, grand-mère du mahométisme, battue par son fils et par son petit-fils." (Voltaire / 1694-1778 / Le Sottisier)
- "Dieu? Nous nous saluons, mais nous ne nous parlons pas."
(Voltaire / 1694-1778 / Piron)
- "Dieu est un comédien jouant devant un public trop effrayé pour rire."
(Voltaire / 1694-1778)