Jean-Baptiste de Lamarck

(Adkaset eus Lamarck)

Jean-Baptiste de Lamarck (1744, Bazentin - 1829, Pariz) a zo ur naturour gall, e-touez ar re gentañ o vezañ klasket displegañ ar pezh a c’helle gwelet en e endro naturel.

Jean-Baptiste de Lamarck
den
Reizh pe jenerpaotr Kemmañ
Bro ar geodedouriezhFrañs Kemmañ
Anv ganedigezhJean-Baptiste Pierre Antoine de Monet de Lamarck Kemmañ
Anv-bihanJean-Baptiste Kemmañ
Anv-familhde Monet de Lamarck Kemmañ
Berradur aozer boas e zoologiezhLamarck Kemmañ
Deiziad ganedigezh1 Eos 1744 Kemmañ
Lec'h ganedigezhBazentin Kemmañ
Deiziad ar marv18 Kzu 1829 Kemmañ
Lec'h ar marvPariz Kemmañ
Abeg ar marvheart attack Kemmañ
Lec'h douaridigezhbered Montparnasse Kemmañ
Breur pe c'hoarPhilippe François de Monet de Lamarck Kemmañ
PriedMarie Anne Rosalie Delaporte, Charlotte Reverdy, Julie Mallet Kemmañ
BugelAuguste de Lamarck Kemmañ
Yezhoù komzet pe skrivetsaozneg, galleg Kemmañ
Yezh implijet dre skridsaozneg Kemmañ
Tachenn labourloenoniezh, louzawouriezh, douarouriezh, meteorologiezh Kemmañ
ImplijerMuséum national d'histoire naturelle Kemmañ
RelijionRoman Catholic Kemmañ
Grad milourelletanant Kemmañ
BrezelBrezel Seizh Vloaz Kemmañ
Skour lugrenadier Kemmañ
Ezel eusSociété Philomathique de Paris, French Academy of Sciences, Bavarian Academy of Sciences and Humanities Kemmañ
Prizioù resevetMarc'heg al Lejion a Enor Kemmañ
Oberennoù zo en dastumadRoyal Collections of the Netherlands Kemmañ
Statud e wirioù aozerAr gwirioù aozer ne dalvezont ket ken Kemmañ
Collection items atBotanic Garden and Botanical Museum Berlin Kemmañ
Poltred Jean-Baptiste de Lamarck.

Studioù a raio e ti ar Jezuisted etre 1755 hag 1759. Ur soudard e vo goude e studi hag e kavo ar plas a varc’heg « Lamarck », rediet e vo da guitaat an arme e 1765 rak ur gwallzarvoud, labourat a raio evit ur c’hont hag da c’houde e studio ar skiantoù naturel hag ar mezegerez hag al louzawouriezh. E 1778 ar voulerez rouedel a embanno e Flor gall, el levr-se e vo posupl d’an holl anavezout ar plant. A drugarez d’al levr-se e vo anavezer hag gant sikour Georges-Louis Leclerc de Buffon, e vo posupl dezañ klask ur plas en akademiezh skiantel. Goude e 1783 e vo roet ar gwir da vezañ emeziad ar skiantoù. E 1790 e vo spisaet e labourioù war al louzawouriezh, dre se tro hanter-kant vloaz e vo roet dezhañ ur plas a gelenner istor naturel war an amprevaned e liorzhoù ar roue. Kemer a raio perzh gant Lakanal da zreistkemmañ liorzh ar roue en ur seurt mirdi war ar skiant-istorel. Kelenner war ar zoologiezh nannmeilkeineg a raio, ijin a raio ar ger "biologiezh" da anavez ar boudoù bev, krouiñ a raio ivez paleontologiezh ar nannmelkeineged. E pad meur a vloavezh e vo e sevel renkadur ar boudoù divelgein.

Div oberenn a ra ‘mañ lesanvet tad an treuzkemm, pe emsaver ar Lamarckism : Prederopuriezh zoologiez e (1809) hag Istor an natur hag al loened e (1815-1822).

Hag a vo ar c’hentañ da sevel ar meteorologiezh, paleontologiezh an diforc’h a raio gant an nann melkeineget hag ar melkeineged hag an transformism. An amzer hag an darvoudoù a gemer ur perzh war an organeg, setu e sav ezhommoù, boazioù hag a lak o barregezhioù da startaat ha da liesaat.

An organoù hag o galloudegezh a gemm e kerzh ar rummadoù. Asantiñ a raio gwelet un heñvelder etre ar spesadoù fosil hag a re vev c’hoazh.

Burutellat a raio teorienn Georges Cuvier war ar gwallreuzegezh ha de dro e vo taget gantañ. A bouez e vo evitañ tremen ar gwallreuzegezh hag kompren doreoù ar grouidigezh, da gemm ha da wellat ar spesadoù. Dont a raio da vezañ dall, e fin e vuhez e vo en e mirdi oadet a 85 bloaz hag e varvo, d’un doare tristidik a-walc’h e 1829. Lamarck en doa roet ur plas dreist d’an natur hag d’he arnodiñ.

E vennozhioù a ziwar-benn an emdroadur: an emdreiñ

kemmañ
 
Poltred Jean-Baptiste de Lamarck graet gant Jules Pizzetta e 1893.

Dezhañ emañ bepred an dud o kemm dec'h, bremañ, arc'hoazh, ne baouezont ket d’en ober hag e teuont a-benn da dizhout ur varregezh en ur pleustriñ en o endro. Dre o endro e vez tu d’ar spesad gounid barregezhioù war tachennoù anavezet mat ganto rak int rediet d’e reizhañ. An endro a ro ar perzh nemetañ da vezañ efedus war kement boud. Ar cheñchamantoù degouezhet war ur genad a zo displeget gantañ hervez ur plastikellez eus ar fenotipenn. Lamarck a glasko displegañ an doare ma c’hoarvez kement degouezh nevez en ur spesad. Neuze hervezañ emañ an holl boudoù o tifretañ en ho endro hag o tont da vezañ barrekoc’h-barrekañ, en ur ouennañ e vo roet ar perzhioù mad d’ar remziad bugel hag evel-se a setu tout. Ur seurt heuliadenn emañ an emdroadur a genad da c’henad, en em ledanaat a ra kement organ setu penaos e espleg kement emdroadur: herelez ar perzhioù gounezet zo kaoz eus ur cheñchamant merzhus war mareoù goude. Harpet eo e deorienn gant kement loen bev evel an amprevaned hag ivez gant ar c'harrekaennoù hag a veze kavet en e jardin, mirdi an istor naturel.

Ur skouer vat eus Afrika a zeu gantañ da ziskouez e vennozh pennañ : ar jirafenn. Ur gouzoug hir zo ganti da welet ha da vezañ gwelet a-bell, met dreist holl da dapout an delioù mat eviti. Kavout a reont o fred er gwez uhelañ a zrugarez d'o gouzoug, ha displegañ a ra e hirder gant nerzh ar metoù, al lerc'h ma vez o bevañ (endro). Bevañ a rae war douaroù e metoù tomm hep un disterig geotenn. Setu eo bet rediet ar jirafenn da dapout an delioù hag a oa uheloc'h eget ar baourentez war al leur. En ur vezañ rediet da sevel e gouzoug, hag en ur astenn anezhañ e vefe deuet ar jirafenn barrek war an doare-se da lonkañ ar c'hlaz. Goude en ur ouennañ e vefe bet roet kement madelezh da zreistbevañ d'ar remziad goude hag e vefe c'hoarvezet neuze er memes mod eviti, un hiraadenig eus ar gouzoug en ur astenn e gouzoug muioc'h c'hoazh eget e dad-kozh. Un eil skouer eus e vennozh a dreuzfurmidigezh zo, an naer. Ar fed da vezañ moan ha hir zo an doare m'eo bet boazet da ruzañ war al leur ha d'en em guzhat er geot hir. Evel-se e tispleg Lamack e deorienn en ur lavar e c'hoarvez kement emdroadur gant ur fonksion lineel, pep tra a zeu diwar redi an endro en un doare reoliek (eus 1 e za da 2 hag eus 2 ez a da 3;4;5...). Lamarck o vezañ ur naturalour eus an XVIIIvet kantved hag unan eus ar re gentañ o vezañ klasket displegañ penaos e c'hoarve an emdreiñ a zo kouezet e-barzh ur pech. Displegañ a rae ar cheñchamantoù merzhus degouezhet war ar spesad e kerz an amzer gant un nerzh graet warni : an endro o vezañ o kemer ar perzh-se da rediañ ar spesad da cheñch evit kaout danvez ennañ d'he enebiñ. Faos emañ an doare-mañ da zisplegañ e c'hoarveze an emdroadur er spesadoù gant ar perzhioù roet gant ur genad d'ar remziad goude. N'eo ket peogwir e vo troc'het ur brec'h kleiñ din ne c'hello ket ma bugale kaout unan ivez. Gant lezennoù Mendel bet dizoloet en XIXvet kantved e c'heller lavar eo dibosupl rak e ront an displegadenn eus an doare ma c'hoarvez an herlez. Holl doareennoù ar gerent herezet ganeomp zo tremenet dre un pe veur a sekañs TDN.

Ar pezh poulek a c'heller tennañ eus Lamarck a zo bet eo posupl d'ur spesad gounit barregezhioù sevenadurel pe skiant-prenet hag da c'houde treuzkas ar c'helaouadennoù-se d'ar rummad goude. Un tres sevenadurel o vezañ ur wiziegezh, ur greden, ur vitoloiezh, un hengoun, ur ganaouenn pe ur sekred kegin vez kaset dre ar c'hopiañ. Ur skouer vat a ziskouez ar menoz Lamarckian da geñver an treuzkas sevenadurel. Daou daol-arnodig gant daou seurt razhed a c'hell e brouiñ. Reiñ a reer avaloù-pin da razed bihan eus ur vamm barrek d'he zigeriñ, met disavet eo ar razed gant ur vamm n'eo ket arbennikaet d'en ober. Stadet e vo ne c'hello ket an daou razh bihan o tigeriñ ha dre-se o devo naon. Bremañ e vo graet ar c'hontrol. Roet e vo avaloù-pin d'ar razhed bugel gant orin ur vamm divarrek war ar seurt tachenn, met disavet an taol-mañ gant ur vamm gouest. An disoc'h a lako ar razed gant ur vamm a orin divarrek, da gellet digeriñ an aval-pin ha da zebriñ anezhi. Klozañ a c'heller e klask ar razed vihan ober evel o mammoù hag e teskont an doareoù bevañ gante ha n'eus netra da welet gant ar genetek.

Liammoù diavez

kemmañ