Lao Zi

Lao Zi ( 老子, pinyin Lǎo Zǐ, ÉFEO^[1] Lao-Tseu, “Mestr Lao” pe “Lao Gozh”) a reer eus un dudenn deskrivet evel ur prederour kevrinek e Sina gozh.
Ez-hengounel e vez lakaet Lao Zi da aozer an Dao De Jing, ha dre-se da ziazezer an Daoegezh. Azeulet e vez en darn vrasañ eus skourroù relijiel an Daoegezh.

Hervez an hengoun sinaat e vevas Lao Zi er 6vet kantvet KJK, met niverus eo an istorourien o soñjal ez eus anezhañ ur meskaj eus meur a zen gwirion ; gouizieien all a lavar e voe evit gwir eus Lao Zi er 4re kantved KJK^[2].
Pouezus-tre eo Laozi er sevenadur sinaat, betek hiziv an deiz, hag en Azia a-bezh ivez. Er bed-holl ez eus bet emsavioù a-enep ar galloudoù aotrouniek a embannas bezañ levezonet gant Dao De Jing Lao Zi.

Lao Zi en Istor

Kejadenn Laozi ha Yin Xi

Ar skrid kentañ ma kaver meneg eus Lao Zi eo levr al lezennour Han Feizi (281-233 KJK), ma lenner ez eo Lao Zi aozer an Dao De Jing.
Tremen kant vloaz diwezhatoc’h e voe skrivet ar Shi ji (“Eñvorennoù an istorour”) gant an istorour meur Sima Qian ( 司馬遷, Sīmǎ Qiān, ÉFEO ”Sse-ma Ts’ien”) a vevas etre ~145 ha ~87 KJK.
Setu amañ un droidigezh eus ar meneg kentañ eus Lao Zi er skrid-se :

Da drede bloavezh an impalaer Ding Wang eus ar remziad Zhou [604 KJK] e voe ganet Lao Zi e kêriadenn Qio Jin e kêr Lai e paou Ku er rouantelezh Zhou.

Li ( 李, "prunenn"^[3] ) e oa e anv-familh, Er ( 耳, "skouarn") e anv bihan, Bo Yang e lesanv ha Dan e anv dalif.

Diwaller an dielloù e voe e lez ar rouantelezh Zhou. Ul levr div rann ennañ a skrivas kent mont war-du ar C’hornôg.

Pelloc’h avat en hevelp skrid e komz Sima Qian eus ul Lao Lài Zi ( 老來子, "Mestr Lao da zont") a skrivas ul levr 15 rann enni hag a oa kempred gant Konfusius (551-479 KJK) ; pelloc’h c’hoazh e kaver ul Lao Dan anavezet, anezhañ un istorour hag un urisinour a vevas dindan ren an dug Xian (384-362 KJK) er Stad Qin^[4]^,^[5].

Gwall skort eo an daveennoù-se pa venner gouzout hag-eñ ez eus bet eus Lao Zi evit gwir pe get. Kel luziet all e chomer pa furcher en hengoun sinaat : hervez ur vojenn e voe Lao Zi engehentet pa oa e vamm o sellet ouzh ur steredenn-nij ; e-pad 62 vloavezh e chomas en he c’hof kent bezañ ganet pa oa-hi o tiskuizhañ ouzh troad ur wezenn-brun, alese e anv ; ur gwaz kozh e oa pa zeuas er bed, ur barv gwenn ha flipoù hir d’e zivskouarn (un arouez a vuhez hir hag a furnez e Sina gozh).

Mar distroer da skrid Sima Qian e tesker penaos e teuas Lao Zi ken faezh gant diskar ar vuhezegezh e kêr ma’z eas war-du ar C’hornôg a-benn ren buhez ur penitiour eno. P’em gavas war vevenn ar rouantelezh Zhou, en ode Han Ku, e voe anavezet gant ur gward anvet Yin Xi a c’houlennas digantañ skrivañ e soñjoù kent em dennañ diouzh ar vuhez foran ; neuze e skrivas Lao Zi al levr berr 5 000 kealarouez ennañ a anavezer dindan an anvioù Dao De Jing ( 道德經 ) “Klaselour an Hent hag ar Perzh”, pe Laozi. Biken ken ne voe gwelet Lao Zi e Sina.

War-dro kreiz an 20vet kantved e voe ur c’henemglev etre an darn vrasañ eus ar sinaourien evit embann ne voe ket eus Lao Zi un den istorel – pe da nebeutañ ne c’halled ket prouiñ e oa un den istorel anezhañ – hag ez eus eus an Dao De Jing ur c’hendastumad soñjoù liesorin eus ar 4re kantved KJK^[6].
Diwar istor Lao Zi o profañ an Dao De Jing da Yin Xi e kreskas skeudenn Lao Zi evel un doue o profañ ar Wirionez Salvus da vab-den doaniet^[7].

Da heul Lao Zi

Lao Zi kizellet en ur roc’h

E deroù ren ar remziad Han (202 KJK-220 GJK) en em vodas an Daoidi gentañ tro-dro d’an Dao De Jing da ziazezañ skol an Huanglao Dao, “Dao an Impalaer Melen”^[8] a bouezas evit ma vije damkan an ober hep ober (gwelet Daoegezh) lakaet e pleustr er politikerezh en enep da reolennoù strizh heulierien Konfusius.
Da sent e voe Lao Zi ha Huanglao lakaet ganto, hag azeulet a-benn goulenn diganto sikour evit tizhout an hirhoal.

Un 350 vloaz bennak goude, da vare an impalaer Huan (147-168), e voe an azeul-se degemeret gant an impalaer hag er bloavezh 165 GJK e voe savet un azeuldi e lec’h ganedigezh Lao Zi hervez Sima Qian.

Pelloc’h e selled ouzh Lao Zi evel ouzh un doue, ha pelloc'h c'hoazh e voe ar Mestr kozh lakaet da vezañ an Dao e-unan : bez’ e vije bet eus Lao Zi kent en hollved, ha kemmañ a raje a-benn degas kemmoù en hollved dre lakaat ar yin hag ar yang da c'hoari. Tremenet e vije dre an Douar da ziskuliañ kelennadurezh an divarvelezh da renerien santel Sina gozh.
Setu Lao Zi lakaet da Vesiaz en desped da gentelioù an Dao De Jing.

Diwezhatoc’h e voe anavezet Lao Zi gant ar Vouddhaegezh evel un doue en devije “distroet ar gouezarded” en ode Han Ku ha prientet an hent d’ar Vouddhaegezh e Sina. E penn an Teir Relijion (Bouddhaegezh, Daoegezh ha Konfusianegezh) e voe lakaet neuze^[9].

Lao Zi er C’hornôg

Zoken pa ne voe ket un den gwirion eus Lao Zi e c’haller lavaret e levezonas dre an Dao De Jing lod politikourien gornogel a vreutaas evit ma vije ar renerien uveloc’h ha ma vije skañvaet pouez ar Stadoù war buhez ar pobloù. Lod emsavioù peoc’hour ha/pe anveliour a embannas bezañ levezonet gant an Dao De Jing ivez.
War dachenn an armerzh e c’haller menegiñ damkan Murray N. Rothbard (1926-1995) a reer ar gevalaouriezh anveliour anezhi^[10].

Notennoù

↑ École Française d’Extrême-Orient, he deus savet ur reizhiad da dreuzskrivañ ar sinaeg e lizherennoù roman abaoe 1902. Petra bennak ma vez arveret ar pinyin hiziv an deiz e kaver c’hoazh kalz anvioù dindan stumm an ÉFEO er studiadennoù gallek. Ar reizhiad Wade-Giles dreist-holl eo a vez arveret e saozneg e-kichen ar pinyin.
↑ SCHIPPER Kristofer, Laozi [Lao-Tseu], en Dictionnaire de la Civilisation chinoise, Encyclopædia Universalis /Albin Michel, Paris, 1998, ISBN 978-2-226-10092-4
↑ http://www.chine-nouvelle.com/outils/dictionnaire.html
↑ ROBINET Isabelle, Lao Zi et le Tao, Bayard, Paris, 1996, ISBN 978-2-227-32509-8
↑ CHAVANNES Édouard, Les Mémoires historiques de Se-ma T’sien, Adrien Maisonneuve, Paris, 1895, adembannet e 1969 — diviet, a vo adembannet ; al levrenn 6 a c’haller kavout c’hoazh, ISBN 978-2-7200-0487-2
↑ WATSON Burton, The Complete Works of Chuang Zu, Columbia University Press, New-York, 1968, ISBN 978-0-231-03147-9
↑ KOHN Livia & LAFARGUE Michael, Lao-Tzu and the Tao-Te-Ching, State University of New-York Press, Albany, New-York, SUA, 1998, ISBN 978-0-7914-3599-1
↑ https://web.archive.org/web/20101017152536/http://www.huanglao.org/history.htm
↑ SCHIPPER Kristofer, op. cit., p. 389.
↑ https://web.archive.org/web/20110116095524/http://mises.org/daily/1967

Levrlennadur

BOAZ David, The Libertarian Reader – Classic and contemporary readings from Lao Tzu to Milton Friedman, Free Press, New-York, 1998, ISBN 978-0-684-84767-2
FUNG Yu-lan, A History of Chinese Philosophy (levrenn 1), troet gant Derk Bodde, Princeton University Press, Princeton, New-Jersey, SUA, 1983, ISBN 978-0-691-02021-1
KALTENMARK Max, Lao Tzu and Taoism, troet gant Roger Greaves, Standford University Press, Standford, California, SUA, 1969, ISBN 978-0-8047-0689-6
LUO Jing, Over a Cup of Tea: an Introduction to Chinese Life and Culture, University Press of America, Washington D. C., SUA, 2004, ISBN 978-0-7618-2937-9
MASPERO Henri, Le Taoisme et les religions chinoises, Gallimard, Paris, 1950 (a c’haller enkargañ diwar lec’hienn an UQAC/Université du Québec à Chicoutimi : http://classiques.uqac.ca/classiques/maspero_henri/C29_taoisme_religions_chinoises/taoisme.html )
PEERENBOOM R. P., Law and Morality in Ancient China – The Silk Manuscripts of Huang-Lao, State University of New-York Press, Albany, New-York, SUA, 1993, ISBN 978-0-7914-1237-4

Liammoù diavaez

http://www.chineancienne.fr/

Ul lec’hienn ma kaver skridoù a-zivout Sina gozh, da enkargañ er stummoù .pdf pe .doc.

http://plato.stanford.edu/entries/laozi/

Holloueziadur prederouriezhel Skol-veur Stanford er Stadoù-Unanet.

http://membres.multimania.fr/mgrunert/ethique.htm

L’éthique de la liberté, gant Murray N. Rothbard.

[1] École Française d’Extrême-Orient, he deus savet ur reizhiad da dreuzskrivañ ar sinaeg e lizherennoù roman abaoe 1902. Petra bennak ma vez arveret ar pinyin hiziv an deiz e kaver c’hoazh kalz anvioù dindan stumm an ÉFEO er studiadennoù gallek. Ar reizhiad Wade-Giles dreist-holl eo a vez arveret e saozneg e-kichen ar pinyin.

[2] SCHIPPER Kristofer, Laozi [Lao-Tseu], en Dictionnaire de la Civilisation chinoise, Encyclopædia Universalis /Albin Michel, Paris, 1998, ISBN 978-2-226-10092-4

[3] ttp://www.chine-nouvelle.com/outils/dictionnaire.html

[4] ROBINET Isabelle, Lao Zi et le Tao, Bayard, Paris, 1996, ISBN 978-2-227-32509-8

[5] CHAVANNES Édouard, Les Mémoires historiques de Se-ma T’sien, Adrien Maisonneuve, Paris, 1895, adembannet e 1969 — diviet, a vo adembannet ; al levrenn 6 a c’haller kavout c’hoazh, ISBN 978-2-7200-0487-2

[6] WATSON Burton, The Complete Works of Chuang Zu, Columbia University Press, New-York, 1968, ISBN 978-0-231-03147-9

[7] KOHN Livia & LAFARGUE Michael, Lao-Tzu and the Tao-Te-Ching, State University of New-York Press, Albany, New-York, SUA, 1998, ISBN 978-0-7914-3599-1

[8] ttps://web.archive.org/web/20101017152536/http://www.huanglao.org/history.htm

[9] SCHIPPER Kristofer, op. cit., p. 389.

[10] ttps://web.archive.org/web/20110116095524/http://mises.org/daily/1967

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]