Arkaeopteryks
| |||
|---|---|---|---|
 Un arkeopteriks adsavet
| |||
| Rummatadur filogenetek | |||
| Riezad : | Animalia | ||
| Skourrad : | Chordata | ||
| Kevrennad : | Aves | ||
| Urzhad : | Archaeopterygiformes | ||
| Kerentiad : | Archaeopterygidae | ||
| Genad : | Archaeopteryx | ||
| Spesad : | A. lithographica | ||
| Anv skiantel | |||
| Archaeopteryx lithographica Meyer, 1861 | |||
| Pelec'h e veze kavet | |||
| Europa | |||
| Prantad | |||
| Juraseg Uhel, ~156-150 milion | |||
D'ar vevoniezh   e tenn ar pennad-mañ. | |||
Arkeopteriks, diouzh e anv skiantel Archaeopteryx, zo ur genad dinosaored eus kladenn an theropoda. Dont a ra an anv-mañ eus an henc'hresianeg archaīos (ἀρχαῖος) « hen-, kozh » ha pteryx (πτέρυξ) « askell ». Abaoe an XIXvet kantved e oa bet degemeret gant ar baleontologourien, ha displeget en oberennoù dave e oa an evn koshañ anavet. Studiadennoù nevez savet avat o deus diskouezet e oa kentoc'h un dinosaor na oa ket un evn[1] liammet a-dost ouzh orin an evned[2],[3]
Edo arkeopteriks o vevañ e diwezh ar Juraseg, war-dro 150 milion vloaz zo, er pezh zo bremañ Bro-Alamagn d'ur mare ma oa un enezeg eus Europa, en ur mor trovanel tomm ha bas, kalz tostoc'h d'ar c'heheder evit bremañ. Heñvel e oa e stumm ouzh hini ur big. Gallout a rae al loened brasañ tizhout ment ur vran[4].
Arkeopteriks a c'halle kreskiñ betek 0,5 metr hed. Daoust d'o ment vihan, d'o eskell ledan, ha d'o barregezh da nijal pe da blavañ, arkeopteriks zo tostoc'h da zinosaoredigoù eus ar Mezozoeg evit d'an evned a vremañ. Boutin e oa ar perzhioù da-heul dezhe ha d'an Deinonychosauria (Dromaeosauridae ha Troodontidae) peurgetket : karvanoù gant dent lemm, tri biz gant skilfoù, ul lost askornek hir, eil bizied hiperastennadus ("skilfoù da lazhañ"), pluñv (ar pezh a laka da soñjal e oant homeotermek), ha kalz perzhioù eus o relegoù[5],[6].
Ar perzhioù deskrivet a-us a ra eus an arkeopteriks ar genad ar muiañ gwirheñvel da vezañ ur garrekaenn tremen etre an dinosaored hag an evned[7],[8] . Arkeopteriks a c'hoari ur roll a-bouez eta n'eo ket hepken evit studi orin an evned met ivez en hini an dinosaored. Krouet e voe ar spesad da-heul dizoloadenn ur bluñvenn e 1861. An hevelep bloavezh e voe dizoloet ar skouer glok kentañ eus arkeopteriks. A-hed ar bloavezhioù ez eus bet dizoloet nav c'harrekaenn arkeopteriks ouzhpenn. Daoust ma'z eus diforc'hioù etre ar c'harrekaennoù e sell ar pep brasañ eus an arbennigourien ouzh an holl garrekaennoù dizoloet evel loened eus ar memes spesad. Rendael zo diwar-benn ar fed-mañ c'hoazh avat.
Er pep brasañ eus an unnek karrekaenn e kaver roudoù pluñv zo e-mesk ar prouennoù koshañ eus bezañs an hevelep frammoù. Kaeroc'h zo, abalamour ma'z eo ar pluñv-se ur seurt pluñv-nij diorroet, ar c'harrekaennoù-se a brou e oa kroget emdroadur ar pluñv-se a-raok diwezh ar Juraseg[9]. Dizoloet e oa ar garrekaenn arkeopteriks skouer daou vloaz hepken goude ma embannas Charles Darwin e levr, Diwar-benn orin ar spesadoù. Arkeopteriks a seblante kadarnaat damkaniezhioù Darwin ha deuet eo abaoe un elfenn a-bouez en istor orin al laboused, hag e kadarnadur an emdroadur.
Ar rendael a-zivout plas an arkeopteriks
kemmañDizoloet e oa ar garrekaenn evn kentañ, an Arkaeopteryks, ur spesad eus ar Juraseg, e Bavaria e 1861. Dre ma oa heñvel-kenañ ouzh an dinosaored bihan daoudroadek, evel ar Compsognathus, ec'h anadas diouzhtu an damkaniezh e tiskenne al laboused eus ur strollad dinosaored e-touez ar C'hœlurosauria.
E-pad ur c'hantved e oa ur rendael diwar-benn an damkaniezh-se ha distaolet e oa gant klaskourien zo. An evned, emezo, o deus ibiloù-skoaz e-skoaz ar c'hœlurosauria n'o doa ket. Koulskoude e oa roet re a bouez da ezvezañs an ibiloù-skoaz.
Abaoe ar bloavezhioù 1970, e oa dizoloet Cœlurosauria gant ibiloù-skoaz (ha memes e strolladoù na oant ket ken emdroet) ha damkaniezh an dinosaored hendadoù d'an evned a zeuas da vezañ trec'h war ar re all.
Er bloavezhioù 1990 e oa dizoloet kalz karrekaennoù dinosaored pluñvek, e bro al Liaoning dreist-holl, e Sina, ha kreñvaet o deus an damkaniezh-se. A-wezhioù ez int evned kentidik, hag a-wezhioù dinosaored pluñvek pe kentpluñvek ha na oant ket evned.
Abalamour d'an dizoloadennoù-se e soñjer e tiorroas perzh nevez ar pluñv en unan pe e meur a spesad cœlurosauria (Marteze hendad ar C'hœlurosauria e-unan zoken), hep implijout anezhañ da nijal war a seblant, hag engehentet en deus spesadoù niverus a-walc'h a zinosaored pluñvek. Diwar unan eus ar spesadoù dinosaored pluñvek-se e vije diwanet hendad an holl lapoused meur a vilion a vloavezhioù goude.
Daoust ma'z eo degemeret an damkaniezh-se gant ar pep brasañ eus ar skiantourien ez eus un nebeud klaskerien a-enep c'hoazh.
Notennoù
kemmañ- ↑ Sellet ouzh ar pennad dinosaor
- ↑ "An Archaeopteryx -like theropod from China and the origin of Avialae" Nature, levrenn 475,pagennoù 465–470, gant Xing Xu, Hailu You, Kai Du ha Fenglu Han
- ↑ X. Xu & al, "An Archaeopteryx-like theropod of China ans the origin of Avialae", Nature 467, 28 juillet 2011
- ↑ Erickson Gregory M., Rauhut, Oliver W. M., Zhou, Zhonghe, Turner, Alan H, Inouye, Brian D. Hu, Dongyu, Norell, Mark A. "Was Dinosaurian Physiology Inherited by Birds? Reconciling Slow Growth in Archaeopteryx", PLoS One, levrenn IV, Nnn 10, 2009, = 2009PLoSO...4.7390E.
- ↑ Yalden D.W., "What size was Archaeopteryx?", Zoological Journal of the Linnean Society, levrenn 82, Nnn 1–2,pajennoù 177–188, 1984 doi=10.1111/j.1096-3642.1984.tb00541.x
- ↑ Chiappe Luis M., Glorified Dinosaurs, UNSW Press, 2007, Sydney, pp 118–146
- ↑ Archaeopteryx: An Early Bird - University of California, Berkeley Museum of Paleontology. Retrieved 2006-OCT-18
- ↑ Archaeopteryx lithographica - Nick Longrich, University of Calgary. Discusses how many wings an Archaeopteryx had and other questions.
- ↑ Wellnhofer P (2004). "The Plumage of Archaeopteryx", in Currie PJ, Koppelhus EB, Shugar MA, Wright JL: Feathered Dragons. Indiana University Press. 282–300 p. ISBN 0-253-34373-9.