Codex Borgia

Ar C'hodex Borgia (Levraoueg ar Vatikan, Bibl. Vat., Borg.mess.1), anavezet ivez evel Codex Borgianus, Dornskrid Veletri ha Codex Yohualli Ehecatl, zo un dornskrid skeudennoù rakkolombian eus kreiz Mec'hiko, ennañ danvez hag a denn da galander ha lidoù an Azteked, savet er XVI^vet kantved. Anvet eo bet diwar anv Stefano Borgia, ur c'hardinal italian eus an XVIII^vet kantved a biaouas anezhañ, a-raok ma voe lakaet e Levraoueg ar Vatikan goude marv ar c'hardinal e 1804. Ar c'hodex Borgia zo un dornskrid eus ar strollad dornskridoù Borgia, hag e ro e anv dezhañ. Sellet e vez outañ e-giz unan eus ar mammennoù pouezusañ evit studiañ doueed kreiz Mec'hiko, o lidoù, an diouganerezh, ar c'halander, ar relijion hag an ikonografiezh. Emañ e-mesk an dornad dornskridoù rakkomombian eus ar Vec'hikaed n'int ket bet distrujet e-pad an aloubadeg er XVI^vet kantved. Skrivet e voe e-kichen Cholula marteze, e Tlaxcala, Huejotzingo pe e lodenn vixtek Puebla. N'ouzer ket gwall vat eus pelec'h e teu, ha bez' e c'hallje bezañ bet savet gant Tlaxcalteced hag a oa nahouatlegerien anezhe, pe tud eus Cholulteca, peotramant gant Mixteked.

Pajenn 71 ar C'hodex Borgia, gant Tonatiuh, an doue Heol

Deskrivadur

Mont a ra krec'hin loened pleget e 39 follenn d'ober ar c'hodex. Pep follenn zo ur garrezenn 27x27 cm, evit un hirder eus tost 11 metr. Livet eo an holl follennoù war an daou du nemet ar re ziwezhañ, ar pezh a ra 76 pajenn. Lenn a reer ar c'hodex eus an tu dehou d'an tu kleiz. Troet eo ar pajennoù 29–46 a-skouer gant ar peurrest eus ar c'hodex. Laez ar gevrenn-se a ya d'ober tu dehou ar bajenn 29, ha lenn a reer ar skeudennoù eus an nec'h d'an traoñ. Dre se e tlee al lenner treiñ an dornskrid eus 90 derez da welet mat ar gevrenn-se. Livet e oa bet skeudennoù war an daou du. Implijet ez eus bet lêr reutaet e pennoù an dornskrid ha peget ar c'hentañ hag an diwezhañ bandennad da grouiñ ur golo.

Istor

Degaset e voe ar C'hodex Borgia en Europa e-pad ar prantad ma voe trevadennet Mec'hiko gant Bro-Spagn. Evit doare e oa perc'henn an tiegezh Giustiniani war an dornskrid a-raok ma voe perc'hennet gant Stefano Borgia. Meneget ez eus ul levr eus Mec'hiko e-barzh ar renabloù eus kambr ar C'hardinal Benedetto Giustiniani e 1600-1611, daoust m'eo diasur c'hoazh ez eo ar memes dornskrid. Gallout a rafe bezañ degouezhet en Europa abretoc'h, rak, evel ma oa merzet gant Franz Ehrle, ur spisc'her en italianeg fall zo e pajenn 68 ar c'hodex. Hennezh a laka da soñjal en ur beleg spagnol eus ar XVIvet kantved a implije ur meneger pe ur skritur implijet er mare-se. Meneget eo ar c'hodex Borgia evit ar wezh kentañ en un doare asur e dastumad ar c'hardinal Stefano Borgia e Veletri : ar Museum Borgianum Veliternum, niverenn 365 ar c'hatalog, "Gran codice messicano in Pelle", talvoudegezh istimet da 300 skoed. Goude marv Borgia e teuas da vezañ perc'hennet gant ar C'hongregasion sakr evit skignañ ar feiz, a savas ur mirdi Borgia er Palazzo di Propaganda Fide. Diaes eo gwiriañ an istorioù a red diwar-benn ar c'hodex a-raok ar mare ma oa piaouet gant Borgia. Hervez ar pezh a lavarer er C'hongregasion e oa savetaet eus un Auto de fé e Mec'hiko e 1762. Disklêriañ a ra ar baron von Humboldt diouzh e du e oa d'an tiegezh Giustiniani, hag e kouezas etre daouarn mevelien zigas hag a labezas an dornskrid gant tan, a-raok ma oa savetaet gant Borgia. D'an 21 a viz Ebrel 1902, e oa kaset dastumad Borgia da Levraoueg abostolek ar Vatikan, el lec'h m'emañ c'hoazh hiziv. Skannet eo bet ha lakaet en amen an holl dud..

Endalc'h

28 kevrenn zo en dornskrid. Gouestlet eo an darn vrasañ anezhe da duioù disheñvel an Tonalpohualli, kalander divinerezh kreiz Mec'hiko. Peurliesañ e kinnig an dornskrid al liammoù etre prantadoù amzer, doueed, ha skeudennoù a denn d'an divinerezh. Ar gevrenn 13, enni ar pajennoù 29–46, zo bet komprenet e doareoù disheñvel gant red an amzer. En em glevet a reer peurliesañ evit gwelet enni deskrivadur un heuliad lidoù. Un tonalamatl eo ar c'hodex Borgia, ul « Levr eus an tonkad », a veze implijet gant an divinourien da gompren levezonoù mat pe fall an doueed war pep devezh ar bloaz. Graet e vez « tonalpouhque » eus an divinourien-se, ar pezh a dalvez « ar re a zalc'h kont an deizioù » pe « ar re a oar lenn ar blanedenn ». Implijout a raent ar c'halander-mañ d'ober diouganoù a bep seurt : peseurt deiz e oa ar gwellañ da veajiñ, da vrezeliñ, da zimeziñ, d'ober labourioù er parkeier met dreist-holl da ziouganañ an tonalli, da lâret eo planedenn ar vugale. Ken pouezus e oa an devezh ganedigezh ma klote anv ar vugale gant un devezh eus ar c'halander. Da skouer pa veze ganet unan deiz ur c'hrokodil, pemp avel pe dek raosklenn, e veze lakaet dindan levezon doue an dour, ar sav-heol pe ar jagoar eus an noz. Pep deiz a glote gant un tonkad disheñvel, ha pep deiz a levezone ur perzh resis eus ar bersonelezh.

Kevrenn 1: Tonalpohualli in extenso (pajenn 1–8)

An eizh pajenn gentañ a ro roll an 260 arouezenn deiz en tonalpohualli. Diskouezet eo pep trecena, pe rummad 13 deiz, war ur renk a-blaen war div bajenn. Evi abegoù dianav ez eus bet merket deizioù zo gant arouez louc'h un troad. Lakaet ez eus bet skeudennoù divinerezh a-us ha dindan arouezennoù an deizioù. Kevrennoù damheñvel ouzh houmañ zo en eizh pajenn gentañ ar C'hodex Cospi hag ar c'hodex Vaticanus B. ouzhpenn-se emañ Aotrounez an noz war ziskouez e-kichen arouezennoù an deizioù er C'hodex Cospi (gwelet ar gevrenn 3).

• Skeudennoù ar pajennoù 1–8
• 
  pajenn 1
• 
  pajenn 2
• 
  pajenn 3
• 
  pajenn 4
• 
  pajenn 5
• 
  pajenn 6
• 
  pajenn 7
• 
  pajenn 8

Kevrenn 2: Arouezennoù an 20 deiz kentañ gant o doue rener (pajennoù 9–13)

Rannet eo ar pajennoù 9 da 13 e peder lodenn. E pep lodenn e weler unan eus an 20 arouezenn deiz, doue patrom an deiz, hag arouezioù divinerezh liammet outañ, evel rakweladennoù evit an dud ganet d'an deizioù-se moarvat. Setu ar roll mañ da-heul :

1. Kaiman, Tonacatecuhtli
2. avel, Ehecatl
3. Ti, Tepeyollotl
4. Glazard, Huehuecoyotl
5. Marv, Metztli
6. naer, Chalchiuhtlicue
7. Konifl, Mayahuel
8. Karv, Tlaloc
9. Dour, Xiuhtecuhtli
10. Ki, Mictlantecuhtli
11. Marmouz, Xochipilli
12. geot, Patecatl
13. raoskl, Itztlacoliuhqui
14. Jagoar, Tlazolteotl
15. Erer, Xipe Totec
16. Gup, Itzpapalotl
17. Fiñv, Xolotl
18. Maen-kurun, Chalchiuhtotolin
19. glav, Tonatiuh
20. Boked, Xochiquetzal

• Skeudennoù ar pajennoù 9–13
• 
  pajenn 9
• 
  pajenn 10
• 
  pajenn 11
• 
  pajenn 12
• 
  pajenn 13

Kevrenn 3 : Aotrounez an noz (14)

Rannet eo ar bajenn 14 e nav rann evit pep hini eus Aotrounez an noz, doueed rakhispanek a rene an nozvezhioù. Skeudennaouet int gant pep a arouezenn deiz hag arouezennoù a verk liammoù pozitiv pe negativ. An doueed hag an diouganoù hervez ar C'hodex Ríos ha Jacinto de la Serna, ur c'hloareg spagnol eus ar XVII^vet kantved, amañ dindan :

1. Xiuhtecuhtli (Ríos: mat; de la Serna: fall)
2. Tezcatlipoca (Ríos: fall; de la Serna: fall)
3. Pilzintecuhtli (Ríos: mat; de la Serna: mat-kenañ)
4. Chalchiuhtlicue (Ríos: neptu; de la Serna: mat-kenañ)
5. Mictlantecuhtli (Ríos: fall; de la Serna: mat)
6. Centeotl (Ríos: neptu; de la Serna: mat-kenañ)
7. Tlazolteotl (Ríos: fall; de la Serna: fall)
8. Tepeyolotl (Ríos : mat; de la Serna: mat)
9. Tlaloc (Ríos: neptu ; de la Serna: mat-kenañ)

• Skeudenn ar bajenn 14
• 

Kevrenn 4 ha 5: divinerezh a denn d'ar vugale. Tezcatlipoca, aotrou an tonkad (15–17)

Ar pajennoù 15 da 17 zo skeudennaouet gant doueed liammet ouzh ar c'hanedigezh. E pep hini eus an 20 rann ez eus peder arouezenn deiz. E traoñ ar bajenn 17 ez eus ur skeudenn vras eus Tezcatlipoca, gant arouezennoù deiz liammet ouzh rannoù disheñvel eus e gorf.

• Skeudennoù ar pajennoù 15–17
• 
  pajenn 15
• 
  pajenn 16
• 
  pajenn 17

Kevrenn 6: diouganoù disheñvel (18–21)

Diouganoù a denn da draoù disheñvel graet gant an doueed, en o mesk lidoù relijiel (Tonatiuh, Ehecatl), faoutañ koad (Tlahuizcalpantecuhtli), labourat an douar (Tlaloc), treuziñ ur ster (Chalchiuhtlicue), beajiñ (Tezcatlipoca ruz), ha c'hoari ar volotenn (Tezcatlipoca du).

• Skeudennoù ar pajennoù 18–21
• 
  pajenn 18
• 
  pajenn 19
• 
  pajenn 20
• 
  pajenn 21

Kevrenn 7 ha 8 : ar c'harv gloazet ha perzhioù lidoù an 20 arouezenn deiz (22–24)

• Skeudennoù ar pajennoù 22–24
• 
  pajenn 22
• 
  pajenn 23
• 
  pajenn 24

Kevrenn 9 and 10: ar pevar c'harter ha bro ar re varv

• Skeudennoù ar pajennoù 25-26
• 
  pajenn 25
• 
  pajenn 26

Kevrenn 11 and 12: doueed ar glav ar 4 c'harter hag ar c'hreiz (27–28)

• Skeudennoù ar pajennoù 27-28
• 
  pajenn 27
• 
  pajenn 28

Kevrenn 13 : rann an azeulerezh (pajennoù 29–46)

Dre ma n'eus tra a vefe damheñvel e dornskridoù all eus ar strollad Borgia, displegadenn ar gevrenn-mañ he deus cheñchet forzhik hervez ar mare. E zispleger kentañ, ar jezuit Lino Fábrega, a soñje e oa ur Zodiac, rannet e 18 arouez. Eduard Seler, e zispleger modern kentañ, a soñje e oa kaoz eus beaj Gwener a-dreuz ar bed dindandouar. Kendalc'het e oa e zisplegadenn steredoniek gant e ziskibl, Friedrich Röck, ha gant skolveuridi a-vremañ evel Susan Milbrath. Karl Anton Nowotny an hini eo, un diskibl da Röck, a gavas abeg en "displegaden steredennel" graet gant skol Seler. Awenet e oa gant labour Alfonso Caso diwar benn codices ar Mixteked, a broue ne oa ket levrioù steredoniezh met levrioù istor. Kinnig a reas Nowotny e oa deskrivet ul lid disheñvel gant pep hini eus 18 pajenn ar gevrenn-mañ. Kinnig a rae ar rummadoù diabarzh-se.

1. Azeulerezh doueed an avel (p. 29)
2. Azeulerezh doueed ar glav (p. 30)
3. Azeulerezh ar maguey (p. 31, above)
4. Azeulerezh ar maiz (p. 31, below)
5. Azeulerezh Tezcatlipoca (p. 32)
6. An templ du (p. 33)
7. An templ ruz (p. 34)
8. Digoradur ur pakad lidek (p. 33)
9. Aberzh d'an Heol (p. 39-40)
10. Aberzh d'ar Cihuapipiltin (pp. 41–42)
11. Fest ar maiz (p. 43)
12. Tronadur ur priñs (p. 44)
13. Azeulerezh ar werelaouenn (p. 45)

Deuet eo displegadenn Nowotny da vezañ diazez kalz displegadennoù all, evel re Ferdinand Anders, Maarten Jansen, ha Luis Reyes (1993), a glotaas displegadenn Nowotny gant roadoù etnografek hag a addisplegas lod eus al lidoù; hini Bruce Byland ha John Pohl, a glaskas ar c'heñver etre al lidoù taolennet er gevrenn-mañ hag lidoù ar rouanez Mixtek; hag hini Samantha Gerritse, a ginnig un dielfennadur a lavar e vefe un danevell. Elizabeth Hill Boone a sell ouzh ar pajennoù-se evel un danevell gosmologek ha Juan José Batalla Rosado a zispleg ez eo un heuliad halusinadennoù a oa dleet d'ar veleien rakhispanek gouzañv e-pad o deskoni.

• Skeudennoù ar pajennoù 29–46
• 
  pajenn 29
• 
  pajenn 30
• 
  pajenn 31
• 
  pajenn 32
• 
  pajenn 33
• 
  pajenn 34
• 
  pajenn 35
• 
  pajenn 36
• 
  pajenn 37
• 
  pajenn 38
• 
  pajenn 39
• 
  pajenn 40
• 
  pajenn 41
• 
  pajenn 42
• 
  pajenn 43
• 
  pajenn 44
• 
  pajenn 45
• 
  pajenn 46

Kevrenn 14: ar Cihuateteo hag ar Macuitonaleque (47-48)

Deeskrivañ a ra ar gevrenn-mañ ar Cihuateteo, speredoù doueelet ar maouezed zo tremenet pa oant o wilioudiñ, hag ar Macuiltonaleque, speredoù dister an dirollerezh, ar blijadur hag ar feulster.

• Skeudennoù ar pajennoù 47-48
• 
  pajenn 47
• 
  pajenn 48

Kevrenn 15, 16, ha 17: almanakoù ha "karv hor c'hig" (50-53)

• Skeudennoù ar pajennoù 50-53
• 
  pajenn 49
• 
  pajenn 50
• 
  pajenn 51
• 
  pajenn 52
• 
  pajenn 53

Kevrenn 18: ar werelaouen (53-54)

Kregiñ a ra ar gevrenn-mañ e lodenn izelañ a-gleiz ar pajenn 53 ha kenderc'hel pajenn 54. Soñjal a reer peurliesañ, hervez meno Seler, ez eo skeudennoù eus Gwener dindan stumm ar werelaouen, o toullañ personajoù pe elfennoù ikonografek disheñvel en arouezennoù deiz disheñvel. Abalamour da vont en-dro an Tonalpohualli, sav heliekel ar blanedenn Gwener na c'hall degouezhout nemet e pemp arouezenn deiz : ar c'hrokodil, an naer, an dour, ar raoskl hag ar fiñv. Diskouez a reer amañ eta an diouganoù liammet ouzh sav ar blanedenn e pep deiz, hag en tri deiz war o lerc'h. Displegerezh ikonografiezh pep lodenn zo bet liammet ouzh an dour (kaiman, avel, ti, glazard), ar gouarnamant (naer, marv, karv, konifl), an douar hag al labour-douar (dour, ki, marmouz, geot), ar renerien (raoskl, Jagoar, erer ha gup), hag ar brezel (fiñv, maen-kurun, barrad-amzer, boked).

• Skeudennoù ar pajennoù 53-54
• 
• 

Kevrenn 19: doue ar varc'hadourien (55)

• Skeudenn ar bajenn 55
• 

Kevrenn 20: an Tonalpohualli rannet etre Quetzalcoatl ha Mictlantecuhtli (56)

War ar bajenn-meñ e weler Mictlantecuhtli ha Quetzalcoatl kein-ouzh-kein. N'ouzer ket petra a dalvez. Marteze avat e oa e oa liammet ouzh an diouganoù buhez ha marv e mezegiezh.

• Skeudenn evit ar bajenn 56
• 

Kevrenn 21 ha 22: diouganoù euredoù

• Skeudennoù ar pajennoù 57-60
• 
• 
• 
• 

Kevrenn 23 ha 24: an ugent rummad 13 deiz pe trecenas en Tonalpohualli, hag an evned diougan eus pep deiz (61-70)

1. One Caiman, Tonacatecuhtli
2. One Jaguar, Ehecatl
3. One Deer, Tepeyollotl
4. One Flower, Huehuecoyotl
5. One Reed, Chalchiuhtlicue
6. One Death, Tonatiuh
7. One Rain, Tlaloc
8. One Grass, Mayahuel
9. One Snake, Xiuhtecuhtli
10. One Flint, Mictlantecuhtli
11. One Monkey, Patecatl
12. One Lizard, Ixtlacoliuhqui
13. One Movement, Tlazolteotl
14. One Dog, Xipe Totec
15. One House, Itzpapalotl
16. One Vulture, Xolotl
17. One Water, Chalchiuhtotolin
18. One Wind, Chantico
19. One Eagle, Xochiquetzal
20. One Rabbit, Xiuhtecuhtli-->

Pajenn ziwezhañ ar gevrenn a zeskriv an doue Heol, Tonatiuh, o resev profoù, ha roll al loened nij sakr liammet ouzh pep deiz.

• Skeudennoù ar pajennoù 61–71
• 
  pajenn 61
• 
  pajenn 62
• 
  pajenn 63
• 
  pajenn 64
• 
  pajenn 65
• 
  pajenn 66
• 
  pajenn 67
• 
  pajenn 68
• 
  pajenn 69
• 
  pajenn 70
• 
  pajenn 71

Kevrenn 25 an 20 trecena, karteroù an hollved hag e greiz

Rannet eo an 20 arouezenn deiz gant an almanak-mañ e karterioù liammet ouzh an doueed hag an naeron e stumm ur xicalcoliuhqui.

• Skeudenn
• 

Kevrenn 26: 20 ha 26 arouezenn deiz hag a denn da gQuetzalcoatl ha da vMictlantecuhtli

• Skeudenn evit ar bajenn 73
• 

Kevrenn 27: 20 arouezenn deiz

• Skeudenn evit ar bajenn 74
• 

Kevrenn 28: Doueed an hanter trecenaoù

• Skeudennoù ar pajennoù 75-76
• 
• 

Levrlennadur

• Milbrath, Susan (2013). Heaven and Earth in Ancient Mexico: Astronomy and Seasonal Cycles in the Codex Borgia, The Linda Schele Series in Maya and Pre-Columbian Studies. Austin : University of Texas Press. ISBN 978-0-292-74373-1. OCLC 783173291. 
• Boone, Elizabeth Hill (2007). Cycles of Time and Meaning in the Mexican Books of Fate, Joe R. and Teresa Lozano Long series in Latin American and Latino art and culture. Austin : University of Texas Press. ISBN 978-0-292-71263-8. OCLC 71632174. 
• Brotherston, Gordon (1999). "The yearly seasons and skies in the Borgia and related codices" (eJournal testenn enlinenn). Arara: Art and Architecture of the Americas 2. ISSN 1465-5047
• (1993) The Codex Borgia: A Full-Color Restoration of the Ancient Mexican Manuscript. New York : Dover. ISBN 978-0-486-27569-7. OCLC 27641334. 
• Jansen, Maarten (2001). "Borgia, Codex". The Oxford encyclopedia of Mesoamerican cultures: The civilizations of Mexico and Central America 1. Ed. David Carrasco. Oxford and New York: Oxford University Press. 94–98. ISBN 978-0-19-514255-6. OCLC 44019111. 
• Jansen, Maarten (2004). "Renaming the Mexican Codices". Ancient Mesoamerica 15 (2): 267–271. DOI:10.1017/S0956536104040179. ISSN 0956-5361
• Nowotny, Karl Anton (2005). Tlacuilolli: style and contents of the Mexican pictorial manuscripts with a catalog of the Borgia Group, George A. Everett, Jr. and Edward B. Sisson (trans. and eds.), with a foreword by Ferdinand Anders, Norman : University of Oklahoma Press. ISBN 978-0-8061-3653-0. OCLC 56527102. 

Liammoù diavaez

• "list of the "proper sequence" of sections of codices in the Borgia group"
• "Facsimile eus ar C'hodex Borgianus Mexicanus 1", famsi.org(2020)
• Skannoù niverel eus ar C'hodex Borgianus pourchaset gant ar Vatican