Jean-François Champollion

Jean-François Champollion lesanvet Champollion Yaouank (Figeac, 23 a viz Kerzu 1790 – Pariz, 4 a viz Meurzh 1832) a oa un egiptour gall a zaslennas hieroglifoù Egipt. "Tad an egiptouriezh" a reer anezhañ.

RestrJean-François Champollion
Poltred gant Léon Cogniet (1831)

Lavarout a rae diwar e benn e-unan :

Me zo holl da Egipt, ha hi zo pep tra evidon

.

Buhezskrid

Ur skoliad hep e bar e oa bet. Gouzout a ouie kaozeal latin da nav bloaz, hebraeg da drizek vloaz hag arabeg da bevarzek vloaz. Kas a reas e studioù da benn e Figeac ha war-lerc’h e Grenoble. Pa oa lisead e oa bet entanet gant studi ar hieroglifoù egiptat hag a-drugarez d’e vreur Champollion-Figeac e teuas a-benn da gaout un eilskrid eus enskrivadurioù maen Rosetta, a oa bet skrivet warnañ e hieroglifoù, en henc'hresianeg hag e demoteg. Diwar neuze en doa komprenet e vije tu da lenn ar yezh-se a oa bet ankounac’haet abaoe kantvedoù goude bezañ studiet ar yezhoù kar ha mont a reas da Bariz e 1808 evit studiañ, e-touez traoù all, ar c'hopteg hag an amhareg. D’ar mare-se e skrivas d’e vreur :

« Plediñ a ran a-zevri gant studi ar c'hopteg. Me a venn gouzout an egipteg koulz hag ar galleg dre ma vo diazezet al labour vras a gasan da benn war ar papiruz egiptek war ar yezh-se. »

– Champollion, 1807, d’e seitek vloaz.

Ul labour hir d’ober e oa bet dazlenn ar hieroglifoù : e 1807 e krogas ganti, e 1808 e tizoloas reolennoù pennañ ereadurioù (doare strollañ) an arouezioù. Neuze en em c’houlennas, o verzout e oa damheñvel arouezioù ar hieroglifoù ouzh unan eus ar rannyezhoù koptek ma ne veze ket implijet vogalenn ebet er skritur egiptek. E 1810 e soñjas dezhañ e c’halle an arouezioù-se bezañ ideogrammoù (evit ezteuler ur vennozh) pe fonogrammoù (evit ezteuler ur son). E 1812 e savas un daolenn gronologel diwar-benn ar skriturioù, ar skriturioù-red a oa anezho un doare eeunaet bet krouet goude ar hieroglifoù.

E 1816 e voe rediet da zistreiñ da Fijeac en harlu abalamour d’e vennozhioù politikel troet war-du Napoleon Bonaparte ha rankout a reas paouez gant e enklaskoù. Diorren a reas gant e vreur un reizhiad kelenn kentañ derez a oa diazezet war ar vonitourelezh. E 1817 e tistroas da C'hrenoble, ma timezas gant Rosine Blanc.

Deuet da eilkelenner war an Istor e kendalc’has da gas e studioù da benn war ar hieroglifoù. E 1819 e teuas da vezañ sur, goude bezañ sellet ouzh ar papiruz a oa e "levr an anaon", e oa ar hierateg hieroglifoù eeunaet. Adalek 1821 e teuas a-benn da lenn sternioù ar roueed, en o zouez hini Ptolemaios V war maen Rosetta, ha goude hini Kleopatra war diazez un obeliskenn ha war ur bapiruzenn diyezhek. D’ar 27 a viz Gwengolo 1822 e skrivas al Lizher d’an Ao. Dacier a denn da lizherenneg ar hieroglifoù fonetek, ul lizher d'an ao. Bon-Joseph Dacier, sekretour an Institut de France, evit reiñ dezhañ da c’houzout e oa o paouez dizoleiñ ur reizhiad evit dazlenn ar hieroglifoù.

« Ur reizhiad kemplezh eo, ur skritur skeudennaouek, arouezel ha fonetek war un dro, en un hevelep testenn, en un hevelep frazenn, lavarout a rafen en un hevelep ger zoken). »

– Champollion, 1822

Gortoz a reas Champollion daou vloaz c’hoazh a-raok embann e Levrig diwar-benn reizhiad hieroglifoù Henegiptiz hag evit digeriñ dorioù an egiptouriezh skiantel. E gempredidi, en o zouez e vestr kozh Silvestre de Sacy dreist-holl, o doa breutaet ha tabutet a-zivout e zizoloadennoù da-heul.

E 1826 e oa bet anvet da virour e mirdi al Louvre, ma oa e-karg eus an dastumadoù egiptat. Kendrec’hiñ a reas ar roue [[Loeiz XVIII] da brenañ an dastumad perc’hennet gant koñsul Bro-Saoz en Egipt ha da c’houde e reas prenadennoù all a bouez, en o zouez obeliskenn Louksor a oa en he led e 1831 hag a oa bet lakaet war-sav e Pariz, place de la Concorde, e miz Kerzu 1833.

Adalek 1828 betek 1830 e teuas e hunvreoù da wir : mont a reas kuit da Egipt da seveniñ ur gefridi skiantel ; du-hont e tastumas roadoù ha traezoù a-leizh. Ur wech distroet da Bariz e voe anvet en Akademiezh an enskrivadurioù hag al lizherennoù kaer hag e 1831 e roas e gentel gentañ enni.

D’an oad a 41 bloaz, skuizh-divi ma oa gant e labourioù, e varvas d’ar 4 a viz Meurzh 1832 e Pariz, ma voe douaret e vered Père Lachaise.

Roet eo bet e anv d’ul lise e Grenoble ha d’ul lise all e Figeac.

Red-micher

• Lisead e Grenoble en Isère
• Studioù war yezhoù ar Reter, e Pariz]
• Eilkelenner war an Istor e Skol-veur Grenoble
• Mirour e Mirdi Egipt, mirdi al Louvre]
• Kador-gelenn Henoniezh egitptat e Collège de France

Mirdi0où Champollion

• An ti ma oa bet ganet e Figeac
• Ti Champollion e Vif en Isère, bet perc’hennet gant breur an egiptour.

Buhezskrid

• 1822, Lizher d’an Ao. Dacier a denn da lizherenneg ar hieroglifoù fonetek
• 1823, Pantheon egiptat, dastumad tudennoù mojennel eus Henegipt, hervez ar monumantoù, testenn evit displegañ skeudennadurioù Léon-Jean-Joseph Dubois.
• 1824, Levrig diwar-benn reizhiad hieroglifoù Henegiptiz.
• 1826, Lizheroù d’an Ao. Dug Blacas d'Aulps.
• 1827, Notennig evit displegañ ar monumantoù egiptat er Mirdi Charlez X.
• 1828, Levrig diwar-benn reizhiad hieroglifoù an Henegipted pe Enklaskoù diwar-benn elfennoù kentañ ar skritur sakr-se, diwar-benn o c’henstrolloù liesseurt, ha diwar-benn keñveriadurioù ar reizhiad-se gant an hentennoù grafek egipatat all.
• 1828-1829, Lizheroù skrivet eus Egipt hag eus Nubia
• 1836, Yezhadur Egipteg (dalif)
• 1841, Geriadur egipteg skrivet gant hieroglifoù (dalif)

A-zivout Champollion

• Champollion, héritier du peuple Kagoth gant Joël Polomski ha Gilles Faltrept, 1990, embannet gant Kevredigezh Dastumerien Figeac (ISBN 2-9502652-1-9)
• Jean-François Champollion, Sa vie et son oeuvre, 1790-1832 gant Hermine Hartleben, 1990, Pygmalion (ISBN 2-85704-317-1)
• Champollion, Une vie de lumière gant Jean Lacouture, 1988, Grasset (ISBN 2-246-41211-0)

Liammoù diavaez

• Buhezskrid klok ha skeudennaouet enlinenn
• Yezhadur egipteg Champollion enlinenn (Édition 1836)
• Teuliad diwar-benn Champollion gant Radio Suisse Romande