Marc'harid Charlez
Marc'harid Charlez, lesanvet ar Charlezenn[1], a oa ul laerez hag ur vuntrerez brudet eus Bro-Dreger, a rae he reuz e penn ur vandennad laeron e korn-bro Plistin er XVIvet kantved, da vare ar brezelioù relijion[2].
Anv ur werz savet dezhi eo ivez. Dastumet ez eus bet daou zoare anezhi embannet e Gwerziou Breiz-Izel, dastumad Fañch an Uhel[3].
Ar Brezelioù relijion e Breizh
kemmañEr XVIvet kantved edo ar gernez hag ar c'hleñvedoù o ren e-touez pobl ar maezioù e Treger evel e kement lec'h ma oa ar brezelioù relijion oc'h ober o reuz, e keit ma veve an aotrounez en o aez, ha darn o preizhañ. Er c'hoadoù en em vode tud prest da laerezh ha da lazhañ. Hag ul lec'h brudet e oa Roc'h al Lazh, tost d'al Lev-Draezh evel bod laeron ar vro. Un hent a bouez e oa an hent a yae eus Montroulez da Lannuon hag a dremene ouzh harz Roc'h al Lazh. Dañjerus e oa d'ar veajerien.
Istor ar Charlezenn
kemmañEdo ar Charlezenn, war un dro gant ar breudeur Rannou[4], e penn ur strollad laeron a oa o zoull e koad an drezenn[5] e kumun Treduder[6]. Ar Rannoued, a orin eus Lokireg, a oa daou hailhon, kreñv evel kezeg, a abafe an dud a-daolioù penn-bazh. Er werz "Ar Rannoued" eo tapet Erwan Rannoù goude muntr ur marc'hadour a-daolioù pennbazh[7] Lavaret e veze c'hoazh war-dro Plistin "Kreñv evel Rannou"[8].
Diyalc'hañ a raent ar veajerien war-dro Roc'h al Lazh, war al Lev-Draezh, e Lokmikael-an-Traezh, ha lazhañ a raent anezhe diouzh ret. Sebeliet e vezent goude en traezh ha ne gaved morse roud anezhe[9]. Ar veajerien, gant aon rak bezañ skoet pe dic'houzouget, a roe o yalc'h pe o seier hep enebiñ. D'ar c'hentañ sin a eneberezh, memes dre gomz, e vezent taolet d'an douar, bazhataet pe lazhet kent bezañ laeret. Setu a c'hoarvez d'ur marc'hadour er werz "Ar Rannoued"[7]. Ouzhpenn an arc'hant ha malizennoù pe seier o freizh e veze kemeret ar montroù, ar c'hornioù-butun, ar boestoù butun, an dilhad zoken a-wezhioù. Kement tra a oa mat da vezañ kemeret. Ne harze ket alies an dud oute. plijet a-walc'h e vezed oc'h en em dennañ bev diouzh o c'hrabanoù.
C'hwitellat a rae ar Charlezenn da zegas he c'henseurted evit laerezh pa gave ur preizh evit doare. Abalamour da se ez vez ankeniet an dud pa he c'hlevont o c'hwitellat![10]. Hiziv c'hoazh er vro e reer gant daou grennlavar tost da gomzoù ar werz a c'hallfe bezañ stag ouzh buhez ar Charlezenn en ur mod bennak hervez Jules Gros : "N'eo ket ur seblant vat, klevet ar merc'hed o c'hwitellat"[11] ha "Pa vez ar merc'hed o c'hwitellat, ar Werc'hez a bleg he fenn dalc'hmat"[11].
Da vare ar pardonioù hag ar marc'hadoù e veze dastumet arc'hant ivez gant ar vandennad laeron aesoc'h evit o labourat an douar. Mont a raent da c'hortoz a-strolladoù tri pe pevar, war an hentoù heuliet gant ar varc'hadourien-red, ar varc'hadourien loened, an artizaned pe ar birc'hirined ha gortoz a raent eno un dro vat. A-hervez ivez e vije bet gwerzhet lizheroù gante d'ar varc'hadourien ha d'ar re o doa c'hoant da veajiñ dinec'h. Da-lâras an dud e veze kaset gant ar Charlezenn ar pezh he doa laeret war ur c'harr a wigoure e rodoù ha pa dreuze bourc'h Sant-Eflamm pe hini Lokmikael-an-Traezh, gant he c'henseurted, e chome pep hini sioul er gêr. Krediñ a raed e oa karr an Ankou o tremen en ur wigourat.
Hervez ar vrud a rede e c'houlenned digant ar re a felle dezhe bezañ ezel eus ar pare laeron evañ ur pintad gwad. Kavout a reer kaoz eus an istor-se en ur werz[12]. Diaes eo krediñ an istor avat. Diskouez a ra brud fall ar vandenn er vro. E-pad pell, an dud a oa hegazet gant o bugale a lavare dezhe : « Ma n'oc'h ket fur e teuio ar Charlezenn hag he laeron da gerc'hat ac'hanoc'h! ». Hervez an hengoun ivez, ar roc'h a veze anvet da gentañ « Ar-Roc'h-Glaz », a oa adanvet « Roc'h-al-Lazh », abalamour d'ar muntroù niverus a oa bet eno hag e-kichen.
Harzet e vije bet Erwan Rannou, unan eus ar breudeur, gant an aotrou Kerninon e penn ur bagad soudarded[7].
Er bloavezh 1598 e voe kaset ur bagadig soudarded evit skarzhañ ar vandennad diouzh ar c'hoad-se evel ma'z eo danevellet er werz[6]
Hervez ar pezh zo danevellet er werz e vije bet tapet ar Charlezenn dre dreitouriezh[13] gant un aotrou eus Plouilio, an aotrou Keranglas, a oa o chom 12 km diouzh Roc'h-al-Lazh. Degouezhout a reas ur beurevezh gant an aotroù-se e koad-med Koat-an-Drezenn en Treduder, hag edo war-nes diyalc'hañ anezhañ pa c'houlennas anezhi da vaeronez evit e vugel nevez-c'hanet. Lorc'h enni e asantas ha pa en em gavas pell diouzh ar c'hoad, e maner Keranglas e voe kemeret ha roet d'an archerien. Krouget e voe.
Anv a reer eus ur plac'h anvet Mari Charlez, merc'h Marc'harid, he dije kemeret he lec'h e penn ar vandennad.
Menegoù all
kemmañKaoz zo eus Marc'harid Charlez en ur werz all, "Ar Rannoued"[14]. Kregiñ a ra evel-henn:
Marc'harid Charlez plac'h an hent bras,
'deus maget ar volerien vras.
Lavarout a ra da Erwan Rannou mont da laerezh ur marc'hadour, hag ar paotr da vont d'en lazhañ evit e laerezh met gwelet eo gant an archerien ha serret e ti e vamm.
Anatol ar Braz en deus implijet hec'h istor evit skrivañ un danevell romantel, "La Charlézenn", e Vieilles histoires du pays breton (1893).
Ar werz
kemmañSetu amañ ur pennad eus ar werz anvet "Marc'harid Charlez" :
|
|
Diskouez a reont ar vrud fall a oa gant honnezh. Gwelet a reer ivez anezhi o c'hwitellat evit gervel he c'henseurted.
Sonerezh
kemmañSavet ez eus bet ur pennad sonerezh awenet gant istor ar Charlezenn gant Adolphe Piriou.
- Adolphe Piriou La Charlezenn, légende lyrique pour chœur, soli et orchestre d’après Les vieilles histoires bretonnes d’Anatole Le Braz, op. 55, 1939-1943, orchestration 1943-1947, ms. Réduction chant et piano, 1962, dornskrid Matériel d’orch. miret gant ar BNF, Levraoueg-Mirdi an Opera.
Levrlennadur
kemmañ- Gwerziou Breiz-Izel. Chants et chansons populaires de la Basse-Bretagne, recueillis et traduits par F.M. Luzel. Gwerziou I & II. (adembannadur diwar hini 1868-1890. G.P. Maisonneuve & Larose, 1971, Paris.)
- F. al Lae, Bilzig embannadurioù Buhez Breiz, Kemper. E ti Ad. Le Goaziou, leorier, 7, streat sant Fransez. 1925. (bet embannet da gentañ e 1924 war ar gelaouenn Buhez Breiz, adembannet e 1961/1962 war BRUD 11, 12, 14, 15 hag e 1963 gant Emgleo Breiz, Brest, ar pajennadur zo disheñvel diouzh hini 1925)
- Anatol ar Braz, "La Charlézenn", e Vieilles histoires du pays breton (1893).
- Lucas, Désiré. Histoires et légendes de la Lieue de Grève. Plestin-les-Grèves : Centre culturel de Plestin, 1986.
- Lucas, Désiré. "La Lieue de grève en Trégor, un espace de légende". In Ar Men Nnn 27 Douarnenez : Embannadurioù Le Chasse-Marée/Armen, 1990, p. 20-29.
E brezhoneg
kemmañ- Al lec’hienn Dik-ha-Dak, ma c'haller lenn troidigezh skrid Anatol ar Braz, gant Françoise Lermen.
Liammoù diavaez
kemmañNotennoù
kemmañ- ↑ Gwerzioù II, "Marc'harit Charlès", pajenn 76
- ↑ Gwerzioù II, "Marc'harit Charlès", pajenn 87 ha 93
- ↑ Gwerzioù II, "Marc'harit Charlès", pajenn 74 ha 80
- ↑ Ar Rannoued e Gwerzioù II "Ar Rannoed" p. 88. Unan anezho zo anvet Erwan, ha n'eo ket Gwenole, Kaou ha Kirek e-giz ma lenner e skrid Anatol ar Bras
- ↑ "Coatandrézenn" eo stumm ofisiel an anv-lec'h. Distaget [e] e vez eta an eil "e" evel e drezenn. An displegadenn all "Koad an draezhenn", ne glot ket gant an distagadur evit doare. Ret e vefe goulenn gant unan eus ar vro penaos e vez distaget, gant é pe è, evit bezañ peursur
- ↑ 6,0 ha6,1 Gwerzioù II, "Marc'harit Charlès", pajenn 87
- ↑ 7,0 7,1 ha7,2 Gwerzioù II, "Ar Rannoed", pajenn 93
- ↑ Inventaire général des monuments et des richesses artistiques de la France (sic), Présentation de la commune de Tréduder
- ↑ Gwerzioù II, "Marc'harit Charlès", pajenn 93
- ↑ Gwerzioù II, "Marc'harit Charlès", pajenn 74 : "Ha ned eo ket ur seblant vat
Klevet 'r Charlezenn 'c'hwitellat" - ↑ 11,0 ha11,1 Trésor du breton parlé III p 344
- ↑ "Mard an ganeoc'h dindan ar c'hoad
Me a ranko kaout ur gopr mat
Evañ ur pint bemdez a wad,
Hag a wad den, gouvezit mat", Gwerzioù II, "Marc'harit Charlès", pajenn 74 - ↑ Gwerzioù II, "Marc'harit Charlès", pajenn 84-86
- ↑ Gwerzioù II 88
- ↑ 15,0 ha15,1 Gwerzioù II, "Marc'harit Charlès", pajenn 74