Loeiz XIV (Bro-C'hall)

Roue Bro-C'hall ha Navarra, adalek 1642 betek 1715
(Adkaset eus Loeiz XIV)
Loeiz XIV
den
Reizh pe jenerpaotr Kemmañ
Bro ar geodedouriezhRouantelezh Bro-C'hall Kemmañ
Anv e yezh-vamm an denLouis XIV Kemmañ
Anv-bihanLouis Kemmañ
Titl noblañsKing of France and Navarre Kemmañ
Moranvle Roi Soleil, Louis le Grand Kemmañ
Deiziad ganedigezh5 Gwe 1638 Kemmañ
Lec'h ganedigezhKastell Saint-Germain-en-Laye Kemmañ
Date of baptism21 Ebr 1643 Kemmañ
Deiziad ar marv1 Gwe 1715 Kemmañ
Lec'h ar marvKastell Versailhez Kemmañ
Doare mervelabeg naturel Kemmañ
Abeg ar marvBrein-krign Kemmañ
Lec'h douaridigezhBasilica of Saint-Denis Kemmañ
TadLoeiz XIII Kemmañ
MammAnna Aostria Kemmañ
Breur pe c'hoarFulup Iañ Orleañs Kemmañ
PriedMaria Tereza Spagn, Françoise d'Aubigné, Marquise de Maintenon Kemmañ
FamilhHouse of Bourbon in France, Tiegezh Bourbon Kemmañ
GodparentGiulio Mazzarino, Charlotte Marguerite de Montmorency Kemmañ
Yezh vammgalleg Kemmañ
Yezhoù komzet pe skrivetgalleg, spagnoleg Kemmañ
Yezh implijet dre skridgalleg Kemmañ
Micherpolitiker, art collector, aktour, monark, statesperson Kemmañ
KargKing of France and Navarre, French co-prince of Andorra Kemmañ
Lec'h annezKastell Versailhez Kemmañ
RelijionKatoligiezh Kemmañ
KleñvedBrec'h Kemmañ
Kan broadelMarche Henri IV Kemmañ
Ezel eusNew Monarchs Kemmañ
Ideologiezh politikelDiharzveliezh Kemmañ
Darvoud-alc'hwezFirst Communion Kemmañ
Prizioù resevetOrder of the Holy Spirit, Order of Saint Michael, Order of Saint Louis Kemmañ
Present in workA Little Chaos Kemmañ
PrantadFrance in the early modern period Kemmañ
Deskrivet dreKing Louis XIV, King of France (1638–1715) as a Child, King Louis XIV (1638-1715) of France, King Louis XIV at the taking of Maastricht, 30 June 1673 Kemmañ
Oberennoù zo en dastumadStädel Museum, National Gallery of Art Kemmañ
Statud e wirioù aozerAr gwirioù aozer ne dalvezont ket ken Kemmañ
Loeiz XIV
Tachennoù dindan rouantelezh Bro-C'hall hag aloubadennoù eus 1552 da 1798
Dileuridi eus ar stad o weladenniñ ar gale "la Réale" e-doug e savidigezh en arsanailh Marseille. Taolenn lakaet war gont Jean-Baptiste de la Rose.
Ar roue ha Colbert gant Charles Le Brun
Kartenn Amerika e 1681
Banniel ar Roue-Heol

Loeiz XIV, badezet evel Louis Dieudonné de France, a oa lesanvet ar Roue Heol da c'houde, ha Loeiz Veur ivez. Ganet e oa e Saint-Germain-en-Laye, d'ar 5 a viz Gwengolo 1638 ha marvet e Versailhez, d'ar 1añ a viz Gwengolo 1715.

Adalek ar 14 a viz Mae 1643 e voe roue Bro-C'hall ha Navarra, an trede eus tiegezh Bourbon, eus tierniezh ar Gapesianed.

Loeiz XIV a renas e-pad 72 vloaz, hag eñ an hini eo ar stadrener en deus renet an hirañ war Bro-C'hall. Bet eo ar c'hoshañ rieg gall zo bet, ha war un dro ar rieg en deus renet ar pellañ en Europa a-bezh.

Dont a reas Loeiz XIV da vezañ roue un nebeud mizioù goude e bempvet deiz-ha-bloaz, met goude ur vinorelezh ma oa bet skoet-naet e spered gant emsavadeg ar Fronde (1648-1653), ne renas drezañ e-unan ar gouarnamant nemet adalek marv e gentañ maodiern, ar C’hardinal Mazarin, e 1661. Biskoazh ne gemeras maodiern kentañ ebet goude ha goude marv e vaodierned c'halloudus (Colbert (1683) ha Louvois (1691) e renas muioc’h mui e-unan. E-pad e ren edo savidigezh un hollveliegezh roueel a-berzh Doue en he barr, ha hi krog abaoe kantvedoù. Gwelout a reas e aotrouniezh o kreskiñ diharz pa dennas e vad eus diwezh emsavadegoù an noblañsoù, ar barlamantidi, ar Brotestanted hag ar beizanted hag a rae o reuz er rouantelezh abaoe muioc’h evit ur c’hantved d’an nebeutañ.

Kresket en deus Loeiz XIV tachennad Bro-C’hall hag e c’halloudegezh en Europa. Ren a reas ar brezel hag an diplomatiezh diouzh e c’hoant e-pad meur a aridennad brezelioù european. Lakaat a reas kreñvaat ar c’hêrioù kemeret gant Vauban a-hed an harzoù. Emañ o heuliañ politikerezh ar "prad karrez" a dres en-dro bevennoù ar vro. E c’houarnamant a glot gant ur striv diorroadur armerzhel, kenwerzhel ha trevadennel kaset en-dro gant e vaodiern Colbert dreist-holl, hag a zo an tu armerzhel eus strivoù ar C’halloued evit bezañ ar re gentañ. E-doug e ren e oa erru Bro-C’hall er renk kentañ en Europa, pe dost, ha n’eo ket war tachenn ar brezel pe an ekonomiezh hepken met ivez war hini ar sevenadur a-drugarez da dud gwarezet gant mesenerezh ar roue, evel ar skrivagnerien Molière, Racine, Boileau, ar soner Lully, al livourien Le Brun ha Le Nôtre. Lod all, muioc’h dizalc’h evel ar barzh La Fontaine, ar prederour Blaise Pascal, an Itron Sévigné, La Bruyère pe Saint-Simon a reas ivez eus e ren barr ar glaselezh c'hall. Ar vuhez speredel en he bleuñv a gresk sked Bro-C’hall, hini e yezh komzet en holl lezioù Europa hag evel just hini e roue. Komzet e vez eus "kantved Loeiz XIV", hag eñ bev c’hoazh, war batrom kantved Perikles hag hini Augustus, pe c’hoazh eus ar "c’hantved bras".

Unan eus oberennoù ar roue zo bet ivez e strivoù evit sevel ur stad kreizennet hag hollveliek. Ren a ra anezhañ e-unan goude 1682 adalek kastell Versailhez, zo bet savet war e urzh, hag a zeu da vezañ patrom meur a balez european. Eno e laka e noblañs lez, a redi da vevañ tost dezhañ, da vevañ hervez ur reol a-zere kemplezh-kenañ. Loeiz XIV a vihanaas levezon ar Parlamantoù, mougañ a reas an emsavadegoù paizanted diwezhañ a-enep an tailhoù, ha derc’hel penn e-pad e ren ouzh ar jañsenourien. Kemer a reas an diviz da derriñ skrid-embann an Naoned (1685). Teñvalaet e voe diwezh e ren hir gant un heuliad emgannoù kollet, naonegezhioù marvus eus 1693 betek 1709, gant emsavadeg ar brotestanted a roas lañs da vrezel ar Gamisarded, ha gant marvioù en e diegezh. Koulskoude, en desped d’ur feson da welet kozh, ne seblant ket e vije bet rivinet Bro-C’hall gant ar bloavezhioù diwezhañ-se evel ma veze lâret.

Deuet eo Loeiz XIV da vezañ patrom ar roue hollveliek.

Yaouankiz kemmañ

Anna Aostria ha Loeiz XIV, pa oa bugel

Mab e oa da Loeiz XIII ha d'e bried Anna Aostria, Loeiz zo frouezh euredoù politikel ha liessevenadurel peogwir e oa gall hag italian e dud-kozh a-berzh tad ( Herri IV ha Maria de' Medici), ha spagnol hag aostrian e dud-kozh a-berzh e vamm (Fulup III ha Marc’harid Aostria), daoust dezhe bezañ Habsbourged, o-daou ha kar-tost an eil ouzh egile[1].

Titl Kentañ mab Bro-C’hall ha hini hengouneloc’h Daofin ar Viennois zo bet roet da Loeiz vihan. Anvet eo Louis-Dieudonné abalamour ma veze sellet ouzh e c’hanedigezh evel ur burzhud. Tri bloaz warn-ugent a oa e oa ar rouantelezh o c’hortoz anezhi. Pell e oa ne grede ket ken e dad hag e vamm e c’hoarvezfe[2].

Daou vloaz goude ganedigezh Loeiz, e c'hoarvezas hini Fulup, anvet dug Anjou da gentañ ha dug Orleañs goude. Gant an daou vugel e voe pellaet o eontr, Gaston Orleañs, diouzh an tron. Hemañ a oa un irienner-touet ha doujañ a rae kardinal Richelieu, kentañ maodiern Loeiz XIII, ne renfe ur politikerezh a-du gant an noblañs hag gant an Habsbourged ma savje war an tron. Ganedigezh dic’hortoz Loeiz a oa un trec’h politikel evit Richelieu.

Pa varvas e dad ez eas ar bugel da roue gant anv Loeiz XIV. Evel ma ne oa ken pemp bloaz, e vamm, Anna Aostria, a zeuas da vezañ rejantez. Choaz a reas ar c’hardinal Mazarin evel kentañ maodiern, er c’hontrol eus ar pezh a oad engortoz, daoust ma oa kavet fall he choaz gant metoù politikel Bro-C’hall ar mare. Ne blije ket da galz tud gwelet un Italian, kenseurt feal da Richelieu, o ren Bro-C’hall.

Deskadurezh ar roue kemmañ

Ouzhpenn e garg a vaodiern, Mazarin, paeron Loeiz XIV, a resevas digant ar rouanez, e miz Meurzh 1646, ar garg da gelenn an daofin hag e vreur. Dont a reas da vezañ eta : « surintendant au gouvernement et à la conduite de la personne du roi et de celle de M. le duc d'Anjou ». En desped da strivoù an digelennerienn disheñvel a oa tutet evit reiñ kentelioù latin, istor, matematik, italian ha tresañ, Loeiz ne oa ket ur marc’h labour. Met, diouzh skouer Mazarin, an dastumer bras oberennoù arz, Loeiz XIV a blij dezhañ al liverezh, an tisaverezh, ar sonerezh ha dreis-holl an dañs a oa ul lodenn a-bouez bras e deskadurezh un denjentil yaouank d’ar c’houlz-se : Lavaret e vez e veze Loeiz o pleustriñ an dañs war-dro div eurvezh bemdez adalek 7 betek 27 vloaz! Plijout a rae kalz dezhañ jiboesat ha c’hoari tripod ivez.

Diskennidi kemmañ

Louis XIV hag e diegezh gant Largillière

Loeiz XIV en deus bet 16 pe 17 bugel gant e vestrezed, hag eizh a voe anavezet gantañ en un doare ofisiel.

Gant e wreg, Maria Tereza Spagn

en deus bet 6 bugel (3 merc’h ha 3 mab) ; unan hepken a vevas pelloc’h evit ar vugaleaj.

Gant an dimezell de La Vallière
Gant an itron Montespan

E 1679, afer an ampoezonoù a roas lamm da vat d'an itron Montespan, mestrez ar roue kouezhet e disc’hras dija un nebeud mizioù kent.

Komzoù kemmañ

  • « An dihabaskter da c’hounit a laka atav da vezañ koll. »
  • « Diaes a-walc’h eo komz kalz hep komz re. »

Levrlennadur kemmañ

Buhezskridoù
Kendastumadennoù
Monografiezhoù

Liammoù diavaez kemmañ

En e raok:
Loeiz XIII
Roue Bro-C'hall
Roue Navarra
 
16431715
War e lerc'h:
Loeiz XV

Notennoù ha daveoù kemmañ

  1. C. Carretier en deus jedet war eizh rummad, orin gwad Loeiz XIV : spagnol (36 %), gall (28 %), german (11 %) hag italian (8 %), ar peurrest zo slavat, saoz, savoazat ha lorenat (in F. Bluche, Louis XIV, Paris, Fayard, p 33).
  2. Droug ennañ o klevet kement a dud a lez o komz eus ur "burzhud", Loeiz XIII en dije rebarbet "ne oa ket ken bras ur burzhud pa gousk ur pried gant e wreg e rafe ur bugel dezhi". (Claude Dulong, Anne d'Autriche, Gallimard).