Tizh

Tizh a reer er fiñvoniezh eus ar c'hementad a vuanded a zo gant un draezenn, da lavarout eo eus feur ar c'hemm en e lec'hiadur sturiadel en egor, hep kemer e kont na stur na ster roud an draezenn.
Ur ventenn skeuliadel eo an tizh peogwir eo dizalc'h diouzh roud an draezenn en egor, a zo sturiadel evel an nerzh pe ar vuanded.

Er fiñvoniezh e tiforc'her tizh diouzh buanded : n'eus na stur na ster da dizh un draezenn, ur c'hementad hepken zo dezhañ, evel ar gwrezverk pe ar gwask ; ur stur (e.g. ul linenn Norzh-Su) hag ur ster (e.g. war-du ar Su) zo da vuanded un draezenn ouzhpenn he zizh.

Tizh keitat un draezenn eo an hed diskaret ganti rannet dre badelezh he fiñvadenn ; tizh predel a reer eus he zizh keitad pa dosta ar pad da vann.

Evit jediñ tizh un draezenn e ranner hirder he hentad dre an amzer a laka evit mont eus an eil penn d'egile. Ar metr dre eilenn (aroueziet m/s pe m·s⁻¹) eo unanenn an tizh hervez erbedadennoù an SI; da skouer : 27,77 m/s eo tizh ur c'harbed a laka un eurvezh da ziskar 100 km (10⁵ m ÷ 3600 s). Ul lieskement eus an unanenn-se eo a vez implijet war ar pemdez avat : ar c'hilometr dre eur (km/h, da lavarout eo 1 000 m/3 600 s) ; kentoc'h eget merkañ 2,77 m/s, odometr ur c'harr-tan a ziskouezo 100 km/h eta.

Bevennet gant arlakadenn ar geñverelezh arbennik Albert Einstein eo skalfad an tizh, en em astenn eus 0 m/s (an difiñv) betek 299 792 458 m/s (tizh ar gouloù er peurc'houllo) ; herr eo anv an tizh er fizik keñverel.

Termenadur

Galileo Galilei, gant Domenico Tintoretto, c. 1606

Ar fizikour italian Galileo Galilei (1564-1642) a vuzulias hag a geñverias an amzer a lakae div draezenn disheñvel evit mont eus un eil lec'h d'ul lec'h all, ar pezh a c'hallas termeniñ dre ar gevatalenn :

{\text{tizh keitat}}={\frac {\text{hentad}}{\text{amzer}}}

Galileo Galilei e voe ar skiantour kentañ o krediñ rannañ ur ventenn dre ur ventenn all zisheñvel, pa grede da ouizieien e amzer e oa ken sod hag ouzhpennañ troatadoù da eurvezhioù.
Pa jeder an tizh keitat neuze e lezer a-gostez argemmoù an tizh e-keit ha ma fiñv an draezenn, da lavarout eo an tizhoù predel. Da skouer :

Ur c'harbed a ya eus ul lec'h A betek ul lec'h B, 100 km an hed etrezo. A-hed an amzer e red ar c'harbed da 100 km/h. Kevatal eo an tizh keitat, 100 km/h, d'an tizh predel en degouezh-se.
An hevelep karbed a red eus A betek B, da 100 km/h bepred, gant un ehan a 15 munutenn e-kerzh ar veaj. Kemmet eo an traoù en degouezh-se : 80 km/h eo an tizh keitat, ha 100 km/h eo an daou dizh predel – mar lezer a-gostez an amzer rekis da dizhout 100 km/h (ar c'hwimm eo, a jeder e ${\text{n}}$ m/s²) hag an amzer rekis da dizhout an difiñv (ar gorrekadur, da lavarout eo ar c'hwimm leiel ${\text{-n}}$ m/s²).

A-c'houde labourioù ar matematikour alaman Gottfried Leibniz (1646-1716) war ar jediñ argemmek e c'hallas ar matematikour gall Pierre Varignon (1654-1722) termeniñ an tizh predel evel un hed peuznull rannet dre ur predad peuznull dre ar gevatalenn :

{\text{tizh predel}}={\frac {dh}{da}}

, m'emañ

{\text{h}}

evit an hed hag

{\text{a}}

evit an amzer.

Tizh linennek ha tizh a-spin

Un eeunenn a-spin ouzh ur c'helc'h

Tizh linennek a reer eus ar c'hementad a vetradoù a vez diskaret dre eilenn gant un draezenn o fiñval a-hed ul linenn eeun pe get, evel un hent etre div gêr.
Tizh a-spin a reer eus tizh linennek un draezenn o fiñval war trohed ur c'helc'h.

Mar lakafemp ur gantenn 1 m he skin ${\text{s}}$ da dreiñ tro-dro d'he c'hreiz gant un tizh linennek digemm – 1 dro dre eilenn, da skouer – ha mar sellfemp ouzh ur poent A war trohed ar gantenn hag ouzh ur poent B lec'hiet war hanter ar skin e kavfemp ez eo hiroc'h hent A eget hent B :

hirder hent A = $2\pi s=6,28{\text{ }}{\text{m}}\,$ ; 6,28 m/s e vefe tizh A bep tro neuze, da lavarout eo 22,6 km/h ;
hirder hent B = $2\pi s/2=3,14{\text{ }}{\text{m}}\,$ ; 3,14 m/s (11,3 km/h) e vefe tizh B bep tro neuze.

Div wech buanoc'h eget A e trofe B ; ha mard arsellfemp ur poent C lec'hiet 1 mm diouzh ar c'hreiz ? $2\pi s/1000=0,00628{\text{ }}{\text{m}}\,$ e vefe hirder e hent, neuze e vefe 0,00628 m/s e dizh (0,0226 km/h, 22,6 metr bep eurvezh). Difiñv e vez kreiz ur gantenn a lakaer da dreiñ, ha seul vuioc'h e pellaer diouzh ar c'hreiz, seul vrasoc'h e vez an tizh.

Tizh a-spin a reer eus an tizh-se abalamour m'eo stur ar fiñv a-spin gant trohed ar gantenn.
Disheñvel eo tizh pep poent diouzh hini pep poent all ha n'emañ ket war an hevelep kelc'h, hogen un niver hepken a droioù dre eilenn zo gant an holl boentoù ; aesoc'h neuze eo muzuliañ ha kementadiñ tizh un draezenn kelc'hiek dre gelc'htroioù dre eilenn (pe dre vunutenn, dre eur).

Buanded a-spin eo an termen a zere pa vez sturiet troiad un draezenn ; mentenn ar vuanded a-spin eo an tizh a-spin neuze.
Seul vrasoc'h ar vuanded a-spin (kelc'htorioù/eilenn), seul vrasoc'h ivez an tizh a-spin (m/s) ; seul vrasoc'h skin ar c'helc'h, seul vrasoc'h ivez tizh a-spin e drohed.
Kement-se a vez lakaet e pleustr evit diskouez tizh linennek ur c'harr war an hent : muzuliet e vez trohed ur rod ha lieskementet dre an niver a droioù dre eilenn, alese an tizh diskouezet e km/h ; seul vrasoc'h ar rod, seul nebeutoc'h a droioù evit diskar 1 km.

Unanennoù an tizh

Ar m/s eo unanenn ofisiel an SI, hogen unanennoù all a vez war implij war an dachenn etrebroadel.

Er verdeadurezh hag en nijerezh : ar skoulm – 1 skoulm = 0,514444 m/s = 1,609344 km/h
En nijerezh hepken : ar Mach – Mach 1 = tizh ar son en aer sec'h, da live keitat ar mor ha pa vez 20 °C ar gwreverk = 343 m/s = 1 234,80 km/h^[1]

Skalfad an tizhoù

Dilec'hiadur ar c'hevandiroù : 3,6 x 10^-9 m/s d'ar buanañ (3,6 cm dre vloaz)

Gwepard (Acinonyx jubatus), herrekañ loen war an douar : 31,94 m/s (115 km/h)

Setu amañ un nebeud tizhoù keitat a zo bet muzuliet dre ar bed – war-eeun, dre jediñ pe dre vrasjediñ. E druz emañ an talvoudegezhioù rik.

	m/s	km/h	Evezhiadennoù
Dilec'hiadur ar c'hevandiroù	0,0000000036	3,6 x 10⁻¹²	War-dro 3,6 cm bep bloaz, hervez al lec'h.
Maligorn (Helix aspersa)	0,013	0,05	5,8 m d'an eur ; Herrekañ maligorn.^[2]
Den o kerzhout	1,25	4,5^[3]	Keitad uhel.
Den war varc'h-houarn	4,5	16,2	Diouzh an den, an dachenn, ar benveg ha liv an amzer.
Uhelañ tizh aotreet war an hentoù boutin gall	25	90
Reder a-vicher	10,43	37,58	Jamaika – Usain Bolt, kampionad ar bed, Berlin, 2009.
Pignerez	16.7	60,12	Taiwan – Skraber-oabl Taipei 101, 1 002 m/mn.
Uhelañ tizh aotreet war an hentoù-tizh gall	30,55	110
Gwepard (Acinonyx jubatus)	31,94	115	Herrekañ loen war an douar.^[2]
Korventenn	33	118,8	Nerzh 12 Beaufort e-pad 60 eilenn da nebeutañ.
Rinkin mako (Isurus oxyrhinchus)	34,44	124	Herrekañ loen er mor.^[2]
Uhelañ tizh aotreet war ar gourhentoù gall	36,11	130
Uhelañ tizh dre nerzh un den	37,02	133,284	Kanada – Sam Whittingham, 2009, war ur marc'h-houarn-gourvez^[4]
Falc'hun pirc'hirin (Falco peregrinus)	108,05	389	Herrekañ loen en aer ha war an Douar.^[2]
Spirit of Australia, Ken Warby	141,97	511,11	Aostralia – Herrekañ bag, 1978^[5].
Cessna Citation X+	271,66	978	Stadoù-Unanet – Mach 0.79 ; herrekañ nijerez nann milourel^[6].
Tizh ar son en aer sec'h, war live ar mor, 20 °C	343	1 234,8	Termenadur Mach 1^[7].
Lockheed SR-71 Blackbird	984	3 529,6	Stadoù-Unanet – Mach 3,3 ; Herrekañ nijerez er bed^[8].
Egorvulzun Endeavour OV-105	7 741,6	27 870	Stadoù-Unanet – Resped : 1992-2011^[9].
Tizh c'hweladur an Douar	465,1	1 674,36	Er c'heheder.
Tizh amestezel an Douar tro-dro d'an Heol	29 783	107 218,8	Etre 29 291 m/s ha 31 287 m/s.
Sonterezioù egor Helios-A hag Helios-B	70 220	252 792	Alamagn & Stadoù-Unanet – O treiñ tro-dro d'an Heol, 1974-1976^[10].
Tizh ar gouloù er peurc'houllo	299 792 458	1 079 252 848	Tizh uhelañ en hollved anavezet.

Rinkin mako (Isurus oxyrhinchus)
Herrekañ loen er mor
34,44 m/s (124 km/h)
Ur marc'h-houarn-gourvez
karennet evit ar c'hevezadegoù
37,02 m/s (133,3 km/h)
Spirit of Australia
Herrekañ bag ar bed
141,97 m/s (511,11 km/h)
Lockheed SR-71 Blackbird
Herrekañ nijerez ar bed
980,4 m/s (3 529,6 km/h)

Herrekañ karrbed war an douar
Mach 8,5 = 2 868,05 m/s (10 324,98 km/h)
Stlejell-fuc'hell,US Air Force, 2003
An egorvulzun Endeavour
7 741,6 m/s (27 870 km/h)

Notennoù

↑ Diouzh an endro eo tizh ar son en aer.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ha^2,3 (es) Franz Rey, Julia Rodríguez, Jahel Sanzalazar, Campeones todo terreno: los animales más rápidos, Elsa, 1998 Google Books
↑ (fr) CCHST
↑ (en) WHPSC2009
↑ (en) Spirit of Australia
↑ (en) Cessna
↑ Ar fizikour aostrian Ernst Waldfried Josef Wenzel Mach (1838 1916) a dermenas ar ventenn-se, a zistager /'maχ/, "Mac'h".
↑ (en) MiGFlug
↑ (en) NASA
↑ (en) WILKINSON John, New Eyes on the Sun: A Guide to Satellite Images and Amateur Observation, Springer,2012 (ISBN 978-3-6422-2838-4)

Porched an treuzdougerezh – Gwelit ar pennadoù hag ar rummadoù diwar-benn an treuzdougerezh.

Porched Fizik

[1] Diouzh an endro eo tizh ar son en aer.

[CTT-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ha^2,3 (es) Franz Rey, Julia Rodríguez, Jahel Sanzalazar, Campeones todo terreno: los animales más rápidos, Elsa, 1998 Google Books

[3] (fr) CCHST

[4] (en) WHPSC2009

[5] (en) Spirit of Australia

[6] (en) Cessna

[7] Ar fizikour aostrian Ernst Waldfried Josef Wenzel Mach (1838 1916) a dermenas ar ventenn-se, a zistager /'maχ/, "Mac'h".

[8] (en) MiGFlug

[9] (en) NASA

[10] (en) WILKINSON John, New Eyes on the Sun: A Guide to Satellite Images and Amateur Observation, Springer,2012 (ISBN 978-3-6422-2838-4)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]