Galatia a oa ur vro e menezioù kreiz Anatolia e Turkia a vremañ. Bevennet e oa en norzh gant Bithynia ha Paphlagonia, er reter gant ar Pontos, er su gant Lycaonia ha Kappadokia, hag er c'hornôg gant ar pezh a chome eus Phrygia, a oa bet aloubet an hanter anezhi gant ar Gelted[1]. Ankara, kêr-benn Turkia a vremañ, anvet Ancyra gwezhall, a oa ivez kêr-benn Galatia.

En anv-se e voe lakaet Galatia abalamour d’an divroidi gelt (Galated) a deuas d’ober o annez da greiz Azia-Vihanañ hag a renas ar vro adalek an IIIde kantved kent J.-K. Graet eo bet Galia ar reter anezhi hag ar skrivagnerien latin a rae Galli (Galianed) eus an annezidi.

Galatia kelt kemmañ

 
Penn ur Galat war un oberenn arz thraciat.

Orin ar C’halated eo an divroadeg kelt bras a aloubas Makedonia, renet gant ar penngadour kelt Brennos. Aloubiñ a reas Bro-C’hres e 281 kent J.-K. gant un arme vras ha, goude bezañ bet harzet en Termopiloù e-pad mizioù, e voe trec'h en Emgann an Termopiloù (279 kent JK) hag ‎e preizhas kêr Delfi.

D’ar memes mare e oa ur strollad Kelted all o treuziñ Trakia gant maouezed ha bugale. Kuitaet o doa strollad Brennus e 279 ha kaset e oant bet eno gant o fennoù bras, Leonorius ha Lutarius.

Anadiñ a reas an alouberien gelt-mañ en Azia Minor e 278 pe 277 kent J.-K. Evel alies e oa bet galvet an alouberien gant ar roue Nikomedes Iañ Bithynia, a c'houlenne o skoazell en ur stourm tierniezh a-enep d'e vreur. Tri meuriad a dreuzas a mor eus Thracia betek Asia Minor : an Trocmi, an Tolistobogii and an Tectosages. War-dro 10 000 brezelour a vije bet en o zouez hag ar memes niver a vaouezed hag a vugale. Faezhet e voent gant ar roue Seleukid Antiokos Iañ, en ur gombat ma voent karget gant olifanted brezel ar Seleukided.

Ne voe ket diouennet ar meuriadoù kelt koulskoude. Anneziñ a rejont un dachenn e-kreiz Anatolia o tiazezañ e-giz-se un dachenn gelt nevez en Azia Minor e reter Phrygia, a voe badezet Galatia. Kreñvaet e voent gant divroidi all eus Europa. Ac'hano e preizhent Bithynia hag an holl vroioù amezek.

 
Brezelour galat gloazet, delwenn eus agora an Italianed e Delos, war-dro 100 kent J.-K., Mirdi broadel arkeologouriezh Aten

Edo an dTolistoboii o chom er c’hornôg gant o c’hêr-benn Pessinus, an dTectosages, er c’hreiz, en-dro da Ancyra hag an dTrocmi, er reter, en-dro da gêr Tavium. Deskrivet eo bet renad ar C’halated gant Strabon : hervez ar boazioù kelt e oa rannet pep meuriad e pevar c’hanton. Pep kanton a oa renet gant ur penn bras (anvet tetrarc’h gant Strabo) gant ur barner hag ur jeneral dindanañ. Galloud ar barner a oa diharz nemet en aferioù muntr e vefe : barnet e vezent dirak ur c’huzul 300 den tennet eus an daouzeg kanton ha bodet en ul lec’h sakr, ugent lev e mervent Ancyra, a hañval bezañ bet ur c’hoad gwez-derv sakr, dre ma veze graet « Drynemeton » anezhañ. Lezet e oa bet ar pep brasañ eus an douaroù hag ar c’hêrioù d’ar Gapadokianed a baee tailhoù d’o aotronez nevez. Mont a re-se d’ober un noblañs brezelourien a veve a-gostez e tiegezhioù kreñvaet.

Ar C’halianed a oa bezelourien vras hag istimet e oant evit se. En em ginnig a raent evel goprsoudarded, o stourm war un dro en daou du a-wezhioù e brezelioù bras ar grez-se. E-pad bloavezhioù e voe preizhet hanterenn gornôg Azia Minor gant ar C’halianed, evel kevredidi eus an eil tiern gresian pe egile, hep koll bras, betek ar mare ma’z ejont a-du gant ar priñs seleukid renavi Antioc’hos Hieraks, a renas en Asia Minor. Hieraks a glaskas kannañ ar roue Attalus I Pergamum (241–197 kent J.-K.), met er c’hontrol, ar c’heodedoù hellenizet unanet gantañ, hag armeoù hemañ diwezhañ a bilas ar Gelted da vat meur a wezh, war-dro 232 hag a redias anezhe da chom peoc’h er vro ma oant o chom dija. Tem ar Galian o vervel (Un delwenn vrudet war ziskouez war blasenn Pergamum) a chomas unan eus ar re vrudetañ en arz hellenek e-pad ur remziad.

Met ne oa ket diskaret da vat nerzh ar C’halated. Implijet e voent gant Roue Pergamum e-unan er brezelioù drastus a rae o reuz en Azia Minor. Anv zo ivez eus ur strollad e gopr gant Ptolemaios IV en Egipt a yeas kuit d’o bro abalamour d’ur fallaenn heol. E deroù an eil kantved kent J.-K. ez ejont a-du gant ar roue seleukid Antioc’hos Veur, ar roue seleukid diwezhañ a glaskas lakaat en-dro Asia Minor en e zalc’h. Trec’het e voe ar roue gant ar Romaned avat.

E 189 kent J.-K. e kasas ar Romaned un egerzhadenn renet gant Caius Manlius Vulso en o enep. Faezhet e voent da vat. Adalek neuze e oa diskaret o nerzhioù hag e teujont da vevañ dindan galloud rouantelezh ar Pontos . Dieubet e voent gant brezelioù Mithridates ma teujont da vezañ kevredidi c’hredus eus Roma.

War-dro 64 kent J.-K. e teuas Galatia da vezañ ur stad-pratik eus an impalaeriezh roman. Ne voe ket doujet ouzh ar c'hustumoù kozh ha tri fenn (anvet e gaou tetrarked) a voe anvet, unan evit pep meuriad. Met unan eus ar pennoù-se, Deiotarus a lakaas e grabanoù war an div detrarc'hiezh all, da vare Cicero ha Julius Caesar, hag a voe anavet ar Romaned evel roue Galatia nebeut goude.

Galatia roman kemmañ

 
Proviñs roman Galatia war-dro 120.

Pa varvas an trede roue, Amintas, e 25, e voe staget Galatia ouzh an impalaeriezh roman gant Augustus. Daoust da se e adsavas Pilamenes, hêr ar roue, un templ a oa dediet d'an doueez frijian, e-kichen Ankara, evit azeuliñ Augustus (Ar Monumentum Ancyranum), e testeni eus e fealded. War mogerioù an templ-se an hini eo eo bet dalc'het ar pep brasañ eus Res Gestae Augustus betek ennomp. Nebeut eus ar proviñsoù a voe ken feal ouzh Roma.

E-pad e eil beaj avielerezh Paol, gant Silas ha Timotheos (Aktoù 16:6), a weladennas Galatia, e lec'h ma chomas klañv ("Lizher d'ar C'halated" 4:13), ha ma prezegas an Aviel. E-pad e drede beaj e treuzas holl vroioù Galatia ha Phrygia (Aktoù 18:23). E-pad e veajoù e voe degemeret gant birvilh e Galatia. E Lystra e voe start-kenañ mirout ouzh an engroez da ober aberzhioù en enor da Baol, o soñjal e oa doueed anezhañ hag eus Barnabas (Ober a raent Hermes ha Zeus anezhe) (Aktoù 14:8-23), ur wezh pareet gant Paol un den "a oa nammet a-vihan ha n'en doa ket kerzhet morse" (Aktoù 14:8). Skrivet eo e teuas betek "beleg Zeus, a oa e dempl e-kichen dor ar geoded, gant oc'hen ha garlantezennoù hag a felle dezhañ kinnig un aberzh war un dro gant an engroez" (14:13). Paol a c'houlennas groñs gante chom hep ober ; diwezhatoc'h e voe badaouet gant un engroez Galated (Aktoù 18:19-20) ha lezet eno. En desped da se, ul lodenn eus ar C'halated a seblant bet gounezet d'ar relijion nevez (Gal.1:2b, e lec'h ma implijer ar ger lies "Ilizoù Galatia").

Ar C'halated a gomze atav ur yezh keltiek e koulz Sant-Yerom (347420 CE) a skrivas e veze komzet tost ar memes galianeg gant Galated Ancyra ha Treveri Augusta Treuerorum (Treves) e (Gallia belgica)[2].

War-dro 386-95 div broviñs nevez a gemeras lec'h Galatia : Galatia Prima ha Galatia Secunda or - Salutaris a oa staget outi ul lodenn eus Phrygia.

Notennoù kemmañ

  1. Strabon, Plinius, Natural History 5.42
  2. Commentaire de l'épitre aux Galates, II, Chez Migne, Patrologia Latina XXVI, c. 382

Liammoù diavaez kemmañ