Krouzh

Krouzh a reer e brezhoneg eus ur benveg dre gerdin kar d'al ludoù ha d'al lourennoù. Emdroet eo eus al lourenn e gwirionez, en ur vont war-du ar violin dre e wareg. En Europa a-bezh e veze sonet gwechall kent mont hogozik da get nemet e Kembre ma'z eo chomet hengounel abaoe an XII^vet kantved, ur 400 vloaz bennak kent ganedigezh ar violin e Lombardia.

Anv

Krouzh eo anv brezhonek^[1] ar benveg-seniñ a anver crwth (/ˈkruːθ/ e kembraeg, eus ar c'hentkeltieg *kruttos "tra ront" , en deus roet ivez ar gerioù gouezelek croit : ur bos, un tort, ur vronn, un duchennig^[2] ha cruit : un delenn, hep mar en abeg da stumm ront ar c'hef-dasson koulz er c'hrouzhioù koshañ hag en telennoù^[3]. E galianeg e oa crotta, chrotta hervez Fortunat^[4], ha rote e galleg, eus ar germaneg hrotta^[4].

Crouth ha crowd eo stummoù saoznek an anv ; roud zo eus ar sonerien pe ar farderien crwth en anvioù-tiegezh saoznek Crewther, Crowder, Crotherha Crowther^[5] ; eus crwth ivez e teu an anvioù-tiegezh skosat MacWhirter ha MacWhorter, e dave d'an delenn^[6].

Istor

Meur a zoare binvioù-seniñ kar d'ar c'hrouzh zo bet e Kembre, ken abred ha donedigezh ar Romaned er bloaz 43. Skeudennoù zo bet er Grennamzer adalek an XI^vet kantved, nebeut goude donedigezh ar wareg-seniñ en Europa ar C'hornaoueg^[7].

Kentañ gwech ma'z eo menet ar c'hrouzh en ur skrid eo e Nghyfreithiau Hywel Dda ("Lezennoù Hywel Dda", X^vet kantved). Ur genstrivadeg krouzh a voe en Eisteddfod kentañ, e kastell Cardigan en Aberteifi er bloaz 1176^[8].

En eil lec'h goude an delenn e oa ar c'hrouzh en urzhaz ar sonerezh e Kembre^[7].

Betek dibenn an XVIII^vet kantved e veze sonet ar c'hrouzh evit lakaat an dud da zañsal ; tamm-ha-tamm avat e voe distroadet gant ar violin.

Emdroadur

Lourenn

En Azia en Henamzer e voe ganet hendad ar c'hrouz, kent errout dre Drakia pe dre Lydia en Henc'hres ma voe anvet λύρα lyra.

Ouzh ur c'hef-dasson (ἠχεῖον icheíon) e veze staget div vrec'h (πήχεις pícheis) kromm ha kenstaget el laez dre ur yev (ζυγόν zygón). Ouzh ar yev-se e veze staget kerdin ha stegnet ouzh traoñ ar c'hef-dasson dreist ur pontig. Peder, seizh pe dek kordenn e katgut (χορδή chordí, alese ar ger "kordenn")^[9] a oa, hervez ar mare ha marteze hervez ar rannvro ivez^[10].

Kitar

Ar c'hitar (eus an asirianeg chetaraj; henc'hresianeg : κιθάρα kithára) zo testeniekaet e 1700 kJK en Asiria, e Henegipt, en Anatolia, e Henc'hres hag en Impalaeriezh roman kent en em strewiñ dre Europa a-bezh.

Daou gef-dasson plat pe waret a oa, gant ur speurenn etrezo ; digor e oa traoñ ar c'hef. Div vrec'h (unan verr hag unan hir a-wechoù) a oa stag ouzh ar c'hef ha kenstaget dre ur yev. Hervez ar mare e voe etre 4 hag 20 kordenn, evit gallout seniñ er mozoù niverus a oa er sonerezh henc'hresian ; katgut, kanab, seiz a c'helle bezañ implijet evit o fardañ. Piñset pe skrabet e veze ar c'herdin, hag an daou zoare a-bep-eil alies : ar bizied evit an eztaol hag ar skraberig (πλῆκτρον plíktron, eus πλήσσειν plíssein "skeiñ") evit sklaerder ha kreñvder ar son ; un dorn a lakae er c'herdin da seniñ dre ur skraberig, an dorn all o vougañ ar c'herdin na zleent ket froumal.

E dibenn ar IV^e kantved e voe darbet d'ar c'hitar mont da get en Impalaeriezh roman, pa lakaas an Iliz serriñ ar c'hoarivaoù : berzet e voe ar sonerezh koulz er vuhez foran hag el lidoù relijiel, ha berzet ivez ar c'hoariadegoù broadel. Gant pobladoù nann-kristen an Norzh hag ar C'hornôg e voe miret an hengoun a oa bet desket dezho gant an alouberien hag an drevadennerien. Dre C'hresianed Anatolia ec'h emdroas ar c'hitara, pazenn-ha-pazenn, betek ar gitar, ar bazenn gentañ o vezañ ar chrotta.^[11].

Chrotta

Bibl Charles the Bald, folio 215v

Ur chrotta eus ar VI^vet pe V^vet kantved zo bet kavet en ur bez er Schwarzwald : hirgarrezek eo, stummet en un tamm prenn hepken eo ar c'hef-dasson, ar brec'hioù hag ar yev, dres evel ar c'hrouzh ; un doare all a oa deveret diouzh al lourenn, gant an traoñ kromm evel hini ur violin. Paot e oa an daou stumm en Europa betek ar XIV^vet kantved ; sonet e vezent gwech gant ar bizied, gwech gant ur wareg, hag anvet kitara ha chrotta war an dro. Nebeutoc'h a gerdin a oa, 8 d'ar muiañ. Sonn e veze dalc'het ar benveg e Henc'hres, a-led hag a-skouer en Asiria.

Ur soner chrotta zo skeudennet war follenn 215v Bibl kentañ Charles II , bet dornskrivet e 845-846], m'e weler o terc'hel ar benveg son hag a-skouer dirazañ, o vougañ ar c'herdin gant e zoen kleiz en ur o skrabañ gant e zorn dehou.

Goude ar bazenn-se e voe ouzhpennet un troad er c'hreiz evit ar bizied : meur a notenn a c'helled seniñ neuze, e-lec'h un notenn hepken dre gordenn al lourenn. Tro a oa da lakaat un dorn da dremen etre an troad hag unan eus kostezioù ar benveg, evit mougañ ar son, ha nebeutoc'h a gerdin a voe, 3 pe 4 hepken : dre-se e voe ganet ar c'hrouzioù kentañ^[12].

Sonerez lyra
Ur soner kithára
Ur soner chrotta

Hiziv

Pevar c'hrouzh kozh zo deuet betek ennomp.

Unan en Amgueddfa Werin Cymru (Mirdi broadel Kembre) e Sain Ffagan e-kichen Caerdydd, bet fardet e 1742 gant Richard Evans e Lanfihangel Bachellaeth, Sir Gaernarfon^[13].
Unan all e Llyfrgell Genedlaethol Cymru (Levraoueg Vroadel Kembre) en Aberystwyth.
An trede e Warrington Museum and Art Gallery, Warrington, Cheshire
Ar pevare e Museum of Fine Arts Boston, bet fardet en XIX^vet kantved gant Owain Tudur.

Meur a luder a-vremañ o deus fardet krouzhioù nevez, ha meur a zen zo bet ouzh o seniñ, un 20 bennak hepken avat ; ar Gembreadez Cass Meurig eo an hini brudetañ dre hec'h albom Crwth (2004).

Rummatadur

Hervez ar rummatadur Hornbostel-Sachs (Systematik der Musikinstrumente^[14]) ez eo ar c'hrouzh ur benveg dre gerdin (3), lieselfenn (32), e familh al ludoù (321), en is-familh al loudoù yevet hag al lourennoù (321.2), a zo binvioù gant ur c'hef-dasson e prenn.

Deskrivadur

Berrdres ur c'hrouzh : 1. Alc'hwezioù • 2. Yev • 3. Troad • 4. Taol-zasson • 5. Pont • 6. Toull-son • 7. Marc'h

Ur c'hrouzh zo ur voest kleuz hirgarrezek vihan (ar c'hef-dasson), dezhi div vrec'h yevet, un troad er c'hreiz etre an div vrec'h hag etre ar yev hag ar c'hef-dasson. En un tamm prenn hepken e veze fardet ar benveg gwechall ; kleuz e oa ar c'hef-dasson evel-just, evit amplaat ar son, ha kleuz ivez e veze an troad evel m'eo bet kavet dre zielfennañ krouzh Sain Ffagan dre skinoù X^[8]. Daou zoare prenn avat a zo bet implijet evit sevel krouzh Boston : skavenn-wrac'h (Acer sp.) ha pruñsenn (Picea abies). Hiziv e vez implijet tri zoare prenn alies, da skouer : onn (Fraxinus sp.) evit ar c'hef-dasson, pruñsenn evit an daol-zasson ha skavenn-wrac'h evit an troad^[15]. N'eus plezhell ebet ouzh an troad, lenkr eo evel hini ur violin, ha daou doull ront zo er an daol-zasson evit lezel ar son da zont er-maez.

Mentoù

A-vent eo krouzhioù Sain Ffagan (hirder : 55 cm ; ledander : 24 cm ; donder : 7 cm) ha Boston (57,5 x 24 x 7 cm).

Kerdin

C'hwec'h kordenn e reun loen-kezeg zo, stag ouzh 6 alc'hwez-kendoniañ metalek sanket er yev war ul linenn pe ziv (lod zo 3 + 3, pe 3 + 2 ouzh krouzh Boston). Dre gein ar yev e vezont lakaet da dremen dre doulloù ha stegnet e vezont a-us an daol-zasson dreist ur pont betek ur marc'h e traoñ ar benveg ; war an daol-zasson emañ ar pont, ur penn anezhañ stok ouzh an daol hag ar penn all en toull a zo dindan an div gordenn voutañ ; plat eo ar pont, setu e c'heller taravat ar 6 kordenn war un dro gant ar wareg. E-maez an troad e vez stegnet an div gordenn voutañ ; ar peder c'hordenn all zo stegnet a-us an troad dre ur genn a zo er penn anezhañ.

Seniñ

Kendoniañ

Edward Jones, Bard to the Prince of Wales, a zispleg en e Musical and Poetical Relicks of the Welsh Bards penaos kentoniñ benveg an Aboriginal Brittons, eus ar gordenn skiltrañ d'an hini voutañ^[16].

Merkit ez eo an notennoù re ar skeuliad keidesaouek a soner hiziv e bed ar C'hornôg ; Do4 eo ar pevare notenn Do war glavier ur piano 88 notenn ennañ ; 261,626 Hz eo talm Do4 (440 Hz eo hini La4, roet gant ar bondoner).

1 : Re5 Y crâs-dant "Ar gordenn skiltr/lemm"		587,33 Hz
2 : Re4 a'i vyrdon "hag he zalc'henn"		293,665 Hz
3 : Do4 Byrdon y llorv-dant "Dalc'henn ar gordenn voud"		261,626 Hz
4 : Do5 Y llorv-dant' "Ar gordenn voud"		523,251 Hz
5 : Sol4 Y cywair-dant "An notenn-alc'hwez"		391,995 Hz
6 : Sol3 a'i vyrdon "hag he notenn voud"		195.998 Hz

Ur benveg dibar eo ar c'hrouz e gwirionez : ne c'hall seniñ nemet sonerezh a zo bet aozet evitañ, dres evel pib veur Bro-Skos. War-dro un eizhvedell ha hanter (Sol-Re) eo skalfad ar benveg.

Sonadennoù

Lodennoù eus sonerezh ar c'hrouzh er Grennamzer zo deuet betek ennomp dre zornskrid an telenner hag eilskriver Robert ap Huw (1580-1665)^[17] ; sonerezh hen evit an delenn eo, met lod anezhañ a c'heller seniñ gant ar c'hrouzh. Bihan-tre eo an niver a sonadennoù eus an XVIII^vet kantved a zo deuet betek ennomp ; biskoazh evit doare n'eus bet dastumadoù sonerezh evit ar c'hrouzh. Pezhioù hengounel all a c'hall bezañ kempennet evit ar benveg avat.

Kement den a zo mennet da seniñ ar c'hrouzh a rank kavout penaos seniñ, ha petore sonadennoù a c'heller seniñ. Lod tud a glask tonioù krennamzerel, lod all a dro war-du an tonioù hengounel a veze sonet kent steuzidigezh ar benveg, lod all c'hoazh ne sonont ar c'hrouzh nemet evit eilañ binvioù all en ul laz, ha lod ivez a aoz sonadennoù nevez.

Da zalc'hennoù taravet gant ar wareg e talv an div gordenn izelañ alies, daoust ma c'heller o seniñ gant ar biz-meud evit reiñ lusk d'ur sonadenn ; a-drugarez d'ar c'hwec'h kordenn ez eo ar c'hrouzh ur benveg klotadek-kenañ, setu ez eo savet ar c'hrouz evit seniñ pezhioù klotadek skoret gant dalc'hennoù, evel ar meulganoù hag ar plygain carols, a vez kanet da veure an Nedeleg. Azasaat sonadennoù bet skrivet evit ar viel a c'heller ivez, koulz ha tonioù a soner gant binvioù kar d'ar c'hrouz : ar jouhikko finnat hag ar hiiu kannel estonian, da skouer.

Ur jouhikko finnat
Un hiiu kannel estonian

Liammoù diavaez

Commons

Muioc'h a restroù diwar-benn

Krouzh

a vo kavet e Wikimedia Commons.

(en) Parry, John & Williams, Evan. Ancient British Music. London, 1742 Lenn en-linenn. Kavet : 06/02/2023.
(en) 'Crwth Tunes'. Kavet : 06/02/2023.
(en) 'Sbonc Bogel sonet gant Cass Meurig. Kavet : 06/02/2023.
(en) 'Sbonc Bogel sonet gant Cass Meurig. Kavet : 06/02/2023.

Notennoù

↑ (br) (fr) Herbert, Perig & Ewan, Jil. Geriadur bihan ar sonerezh. Lesneven : Hor Yezh, 1990, pp. 44 ha 105 ; liester : krouzhioù.
↑ (en) Macbain, Alexander. An etymological dictionary of the Gaelic language. Stirling : Eneas Mackay, 1911, p. 109. Kavet : 06/02/2023.
↑ A. Macbain, p. 111
↑ ^4,0 ha^4,1 (fr) Dottin, Georges. La langue gauloise. Paris : Librairie C. Klincksieck, 1920, p. 249. Kavet : 06/02/2023.
↑ (en) 'Surname Database'. Kavet : 06/02/2023.
↑ (en) 'House of Names'. Kavet : 06/02/2023.
↑ ^7,0 ha^7,1 (en) Baines, Anthony. The Oxford companion to musical instruments. New York : Oxford University Press, 1992, p. 86. Kavet : 06/02/2023. (ISBN 978-0-19-311334-3)
↑ ^8,0 ha^8,1 (en) 'Rhagor'. Kavet : 06/02/2023.
↑ Katgut : neud fardet diwar bouzelloù ul loen, diwar ar saozneg cattle "chatal" ha gut "bouzellenn".
↑ (en) 'Encyclopædia Britannica, 1911, pp. 177-178. Kavet : 06/02/2023.
↑ (en) 'Encyclopædia Britannica, 1911, p. 765. Kavet : 06/02/2023.
↑ (en) 'Encyclopædia Britannica, 1911, pp. 177-178. Kavet : 06/02/2023.
↑ (cy) (en) 'Amgueddfa Werin Cymru'. Kavet : 06/02/2023.
↑ (de) Hornbostel, Erich Moritz von & Sachs, Curt. Systematik der Musikinstrumente. Ein Versuch.. In : Zeitschrift für Ethnologie, levrenn 46. Berlin : Behrend & C°, 1914, p.579. Kavet : 06/02/2023. — Furmad .PDF. Kavet : 06/02/2023.
↑ (en) Krouzhioù fardet e Slovenia. Kavet : 06/02/2023.
↑ (en) Jones, Edward (1784). Musical and Poetical Relicks of the Welsh Bards. London, 3vet embannadur, 1808 p. 122. Kavet : 06/02/2023.
↑ (en) 'The Robert ap Huw manuscript'. Kavet : 06/02/2023.

[1] (br) (fr) Herbert, Perig & Ewan, Jil. Geriadur bihan ar sonerezh. Lesneven : Hor Yezh, 1990, pp. 44 ha 105 ; liester : krouzhioù.

[2] (en) Macbain, Alexander. An etymological dictionary of the Gaelic language. Stirling : Eneas Mackay, 1911, p. 109. Kavet : 06/02/2023.

[3] A. Macbain, p. 111

[GD-4] 4,0 ha^4,1 (fr) Dottin, Georges. La langue gauloise. Paris : Librairie C. Klincksieck, 1920, p. 249. Kavet : 06/02/2023.

[5] (en) 'Surname Database'. Kavet : 06/02/2023.

[6] (en) 'House of Names'. Kavet : 06/02/2023.

[OC-7] 7,0 ha^7,1 (en) Baines, Anthony. The Oxford companion to musical instruments. New York : Oxford University Press, 1992, p. 86. Kavet : 06/02/2023. (ISBN 978-0-19-311334-3)

[Rhagor-8] 8,0 ha^8,1 (en) 'Rhagor'. Kavet : 06/02/2023.

[9] Katgut : neud fardet diwar bouzelloù ul loen, diwar ar saozneg cattle "chatal" ha gut "bouzellenn".

[10] (en) 'Encyclopædia Britannica, 1911, pp. 177-178. Kavet : 06/02/2023.

[11] (en) 'Encyclopædia Britannica, 1911, p. 765. Kavet : 06/02/2023.

[12] (en) 'Encyclopædia Britannica, 1911, pp. 177-178. Kavet : 06/02/2023.

[13] (cy) (en) 'Amgueddfa Werin Cymru'. Kavet : 06/02/2023.

[14] (de) Hornbostel, Erich Moritz von & Sachs, Curt. Systematik der Musikinstrumente. Ein Versuch.. In : Zeitschrift für Ethnologie, levrenn 46. Berlin : Behrend & C°, 1914, p.579. Kavet : 06/02/2023. — Furmad .PDF. Kavet : 06/02/2023.

[15] (en) Krouzhioù fardet e Slovenia. Kavet : 06/02/2023.

[16] (en) Jones, Edward (1784). Musical and Poetical Relicks of the Welsh Bards. London, 3vet embannadur, 1808 p. 122. Kavet : 06/02/2023.

[17] (en) 'The Robert ap Huw manuscript'. Kavet : 06/02/2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]