Marc'h

Marc'h
Equus caballus
Rummatadur filogenetek
Riezad :	Animalia
Skourrad :	Chordata
Kevrennad :	Mammalia
Urzhad :	Perissodactyla
Kerentiad :	Equidae
Genad :	Equus
Anv skiantel
Equus caballus Linnaeus, 1758
Spesadoù all :
Equus asinus : azen Equus grevyi : roudenneg Grévy Equus przewalskii : marc'h Przewalski Equus quagga : roudenneg ar stepennoù
D'ar vevoniezh e tenn ar pennad-mañ.

Ar c'hezeg zo loened bras pevarzroadek implijet a bell zo evit dougen tud pe traoù, pe evit stlejañ kargoù ponner en Europa hag e kornioù all eus ar bed. Ur marc'h a vez graet eus ar par, ur gazeg eus ar barez.

Ur gazeg o c'haloupat – Blizhadur gant Eadweard Muybridge (1887)

Polis saoz war-varc'h

Doare skiantel

Equus caballus eo an anv skiantel a vez graet eus ar bronneg unkarnek-se, eus genad al loened-kezeg.

Doñvaet eo bet a-gozh (d'an nebeutañ abaoe 4 000 bloaz) gant an dud : implijet e vez er gounezerezh, en dougerezh, evit an diduamant, evit krogadoù e sport ar marc'hegerezh, hag evit bezañ debret. En istor, betek an Eil brezel-bed d'an nebeutañ, e servije ar c'hezeg da loened-brezel, hag implijet e vezont c'hoazh e broioù 'zo gant ar polis.

Yezhadur ha liester

• Kezeg eo liester ordinal ar ger marc'h, met er c'hantvedoù tremen ez eus bet implijet liesterioù all evel merc'h, mirc'hi, mirc'hed, ha mirc'hien evit al loen par.
• Marc'hoù eo al liester evit an traoù.
• Kezekenned ha kezegenned evit ar parezed.

Roñse ha jav (chav) a vez implijet un tamm dre holl, met dreist-holl e Bro-Wened hag e Kreiz Breizh, ha gerioù hollek o ster int.

Gant aneval e vez graet ivez.

Diwar-benn ar marc'h

• An eal pe ar bouch eo an ebeulig.
• Blev ar marc'h a vez graet reun anezho ha moue (pe moueñ) eus ar blev war e gilpenn ha laez e c'houzoug.
• Ebeuliañ pe ealiñ a ra ar gazeg (a-wechou treiñ, pa dro an ebeul pa vez o tont er-maez).
• Marc'h-gouennañ pe marc'h sailher a reer eus ur marc'h kalloc'h (pe : anterin) pe ur marc'h-servij, a-wechoù un tarv-marc'h.
• Pa'z a war-raok ur marc'h dre sevel an daou bav war ar memes kostez ez a d'ar paz inkane.
• Re vihan ar marc'h eo an ebeul hag an ebeulez.
• Un inkane a zo ul loen-kezeg bihan evit an dimezelled. Gwelout ar ganaouenn an inkane gwenn.
• Ur marc'h reizh a zo aes da ren, ur marc'h amjestr a zo diaes da ren.
• Ur marc'h spazhet a zo ur marc'h spazh pe ur marc'h troc'h.
• Ur marc'h-samm a zoug sammoù.
• Ur marc'h-tenn a sach war un arar, pe war ur c'harr, a vez sterniet.
• Ur marc'h-limon.
• Ur marc'h skoemp pe skeudik a vez spontet aes.

Arouez

Arouez an nerzh eo ar marc'h.

• Kafe marc'h: kafe kreñv.
• Labourat evel ur marc'h: labourat kalz ha kalet.
• Ur marc'h-labour: un den a labour kalz.

Geriaoueg

Un toullad mat a c'herioù deveret zo.

Diwar anv al loen

• Marc'hekaat, marc'hekadenn,
• Marc'heg ha marc'heger zo tud a ya war varc'h.
• Marc'hegerezh, marc'hegiezh.
• Marc'hegezh ur marc'h a zo mont warnañ ; marc'hegezh tud zo ober vil pe droug dezho.

Loened

• Marc'h-koad, anv all an ebeul-koad pe ar gazeg-koad
• Marc'h-mor
• Marc'h-raden
• Marc'hvran (Corvus corax)

Traoù damhañval ouzh ur marc'h

Graet e vez marc'h ivez eus binvioù zo, graet evit dougen traoù a bep seurt.

• Marc'h-avel, a vez lakaet war beg tour an ilizoù pe an tier.
• Marc'h-dor : lakaet e vez nor nor war he marc'hoù; divarc'het e vez an nor a-wechoù.
• Marc'h-du, anv roet d'ar stlejerez dre vurezh a steje bagonioù war un hent-houarn.
• Marc'h-houarn, ur benveg da bourmen warnañ a-c'haoliad ; ur marc'hhouarner eo an den a ya war ur marc'h-houarn ; marc'hhouarnerezh eo ar sport.
• Marc'h-kañv
• Marc'h-karr, ur benveg lakaet dindan brec'hioù ur c'harr evit ma chomo a-blaen e-pad ma vezer ouzh e gargañ.
• Marc'h-koad, anv meur a venveg.
• Marc'h-krampouezh, ur benveg ma veze lakaet ar c'hrampouezh da yenañ, en amzer ma vezent ledanoc'h evit hiziv ha ral al listri bras a-walc'h d'o lakaat.
• Marc'h-levr
• Marc'h-livañ, ur seurt marc'h-koad.
• Marc'h-nerzh
• Marc'h-plouz
• Marc'h-tan, ur benveg kaset gant ur keflusker dre enleskiñ da bourmen warnañ a-c'haoliad ; ur marc'htaner eo an den a vez ouzh e sturiañ.

Troiennoù

• Bezañ ar marc’h, marc’h Hamon, (o vale) etre daou zen: bezañ gwarizi etreze.
• Bezañ pennek evel ur marc’h-koad.
• Debriñ evel ur marc’h : evel ur pemoc'h, ur porc’hell, tri forc’hell.
• Kaout c’hoant da gaout ar marc’h hag an arc’hant (hag arc’hant ar marc’h) : kaout c'hoant da gaout pep tra.
• Koll ar marc’h hag ar c’habestr: koll pep tra.
• Labourat evel ur marc’h : labourat kalet.
• Lakaat ur marc’h er stern : sterniañ anezhañ ouzh ur c'harr.
• Mont war varc’h, war marc’h Hamon, war gein ar marc’h (rous, ruz) ouzh ub: heñveldra.
• Sevel war lost ar marc’h : a-drek un den, war ur marc'h.

Lavaroù ha krennlavaroù

• A bep liv, marc’h mat / A bep bro, tud vat.
• Ar marc'h a reud ouzh ar c'hentroù / A ra gaou bras ouzh e gostoù.
• Ar marc’h a sach a vez hopet warnañ.
• Ar marc’h a-raok a vez lavaret « Yao » dezhañ.
• Arabat klask kaout ar marc’h hag an arc’hant.
• Arabat mont primoc’h eget ar marc’h hon doug, amzer zo.
• Biskoazh kemend-all ! Pevar lagad d’ar marc’h dall !, da verkañ ar souezh.
• « Deomp adarre » en deus lazhet meur a varc’h a vez lavaret da respont da unan en deus lavaret « Deomp adarre », evit lakaat an dud da adkregiñ gant al labour.
• Lagad ar mestr a lard ar marc'h / Hag a laka ed da gouezhañ en arc'h.
• Meur a varc’h mat zo marvet o vont adarre.
• Ne dalv ket ar boan sutal Pa ne fell ket d’ar marc’h staotal.
• N’eo ket ar c’herc’h ar muiañ gonezet an hini a ra ar muiañ a vad d’ar marc’h.
• N’eo ket ar marc’h a c’hounez e gerc’h / A zebr anezho bep gwech (pe : war-lerc’h).
• N’eo ket diouzh ar vent e vez prenet ar marc’h.
• N’eo ket gwellaat a ra ar marc’h pa vez ret e varc’hegezh re alies.

Pennadoù kar

• Ebeul
• Inkane
• Kazeg

Sellit ouzh ar ger Marc'h er
wikeriadur, ar geriadur frank.