Nzinga Mbande

Nzinga Mbande Cakombe (c. 1582 – 17 a viz Kerzu 1663), anavezet ivez evel Ana de Sousa Nzinga Mbande, a voe rouanez (ngola e kimbundueg) rouantelezhioù an Ndongo ha Matamba, war tiriad ar bobl Mbundu, en Angola ar Su hiziv an deiz.
A-hed he buhez e stourmas ouzh Portugal evit difenn he bro ha mirout ouzh he fobl a vagañ kenwerzh ar sklaverezh. Ur vrezelourez hep he far e voe, hag anzavet eo evel unan eus renerien veur Afrika.

Nzinga Mbande
Ana de Sousa Nzinga Mande
Ganedigezh	c. 1582 Angola
Marv	17 a viz Kerzu 1663 Matamba, Angola
Tiegezh	Rouantelezh an Ndongo
Tad	Ngola Kiluanji Kia Samba, roue (ngola) an Ndongo
Mamm	Kangela Cakombe

Anvioù

Meur a stumm zo da anv Nzinga, hag anvioù disheñvel-krenn zo dezhi en abeg ma rae gant lies lesanvioù el lizheroù a eskemme gant Portugaliz.
Setu amañ ul lodenn anezho :

Ngola Ana Nzinga Mbande • Rainha N'Ginga • Rainha Ginga • Rainha Nzinga • Nzinga I • Rainha Nzinga Ndongo • Nzinga Mbandi • Nzinga Mbande • Jinga • Singa • Zhinga • Ginga • Ana Nzinga • Ngola Nzinga • Nzinga de Matamba • Rainha Nzingha de Ndongo • Ann Nzingha • Nxingha • Mbande Ana Nzingha.

Njinga e vefe stumm reizh he anv kimbunduek a-vremañ, distaget 'nʒiŋɘ. Meur a wech e skrivas-hi he anv evel « Ginga ».
Mwene Njinga Mbande eo anv anv a zo skrivet war sichenn he delwenn e Luanda.

Bugaleaj

E 1583 e voe ganet Nzinga Mande, d'ar roue Ngola Kiluanji Kia Samba ha d'ar rouanez Kangela.
Hervez an hengoun e voe anvet Njinga en abeg m'edo funig he begel tro-dro d'he gouzoug pa voe ganet, kujinga o talvout kement ha "kammañ", "treiñ" e kimbundueg ; lakaet da lorc'hus hag otus e veze lakaet hevelep bugale, hag ur furez a lavaras d'he mamm e teuje Nzinga da vezañ rouanez deiz pe zeiz.
Ur breur he devoa, anvet Mbandi, ha div c'hoar : Kifunji ha Mukambu.
Hervez he eñvorennoù, diwezhatoc'h en he buhez, he zad a reas brav dezhi p'he aotreas da arvestiñ tra ma oa o ren e rouantelezh ha p'he c'hasas gantañ da vrezelekaat.

Dont da rouanez

Da vare Nzinga Mbande e oa kresk bras e kenwerzh ar sklaved a-dreuz ar Meurvor Atlantel ; Bro-C'hall ha Bro-Saoz a zeuas e kevez ouzh Portugal, a zibabas neuze mont da ziazad ar stêr Kongo ha da Vervent Afrika. Pa voent erru e rouantelezh an Ndongo e troukveskjont anv ar roue, Ngola Kiluanji, gant anv arn tiriad, alese « Angola ».

Kentañ testeni istorel eus Nzinga Mande a c'hoarvezas e 1623, pa voe kaset gant he breur ngola Mbande, d'un emvod-peoc'h e Luanda gant ar gouarnour portugalat João Correia de Sousa. Tri fal a oa d'an emvod, diwar gourc'hemenn roue an Ndongo : lakaat Portugaliz da zistruj kreñvlec'h Ambaca a oa bet savet war tiriad ar rouantelezh e 1618 gant ar gouarnour Mendez de Vasconcelos, digabestrañ lod eus e sujidi a oa bet paket gant an hevelep gouarnour etre 1617 ha 1621, lakaat termen da varaoderezh gopridi imbangala a oa e servij Portugal. Diouzh e du, ar gouarnour a c'houlenne en anv Portugal ul le a feizleunder digant roue an Ndongo.
Ne voe ket ar gouarnour evit delc'her penn da Nzinga Mbande, plegañ ha reas d'he gourc'hemenn, ha sinet e voe an emglev evel etre div Stad europat troad-ouzh-troad.-->

Evit kreñvaat ar feur-emglev e tivizas Nzinga Mbande andreiñ d'ar gristeniezh, bezañ badezet dindan an anv « Dona Ana de Sousa » en enor da wreg ar gouarnour, a oa he faeronez ivez. Daoust da gement-se, biskoazh ne zalc'has Portugaliz d'o ger : ne voe ket distrujet ar c'hreñvlec'h, ne voe ket distroet e sujidi d'ar roue – prizonidi brezel e oant, ha troet da sklaved e voent, ha ne voe ket lakaet an Imbangalaed da baouez gant o zargemedoù.
Da heul an trubarderezh-se e komprenas ar roue Mbande ne adtapje biken ar pezh en devoa kollet er brezel, hag en em lazhas a reas. Brud a redas neuze e oa bet pistriet gant e c'hoar Nzinga, ha Portugaliz a dennas splet eus ar vrud-se evit na anavout he gwir da vezañ rouanez.

Gant Nzinga ez eas ar galloud koulskoude, pa voe rejantez he mab Kaza, a oa gant an Imbangalaed d'ar mare-se, goude bezañ e lakaet da zistreiñ d'ar gêr. Biken ne renas Kaza avat ; diskredet eo Nzinga bezañ lazhet he mab en abeg d'e zivezhoni. Bezet pe vezet, rouannez an Ndongo e voe Nzinga, dindan an anv Ngola Ana Nzinga Mbande.
En ul lizher bet skrivet ganti e 1624 en em lakaas da senhora de Andongo, "itron Andongo", hag en ul lizher all e 1626 en em lakaas da rainha de Andongo, "rouanez Andongo", un titl a chomas ganti betek he marv.

Englev gant an Izelvroioù

E 1641, e voe lakaet seziz war Luanda gant Izelvroiz kevredet gant Rouantelezh Kongo. Kerkent e kasas ngola Ana Nzinga Mbande kannaded d'ar sezizerien, hag un emglev a voe sinet enep Portugaliz a gendalc'he da ac'hubiñ kreiz ar vro gant trevadennerien – gwazed an holl anezho – o devoa staliet o sturvod e Massangano.
Dre ma felle dezhi bezañ sikouret gant Izelvroiz evit adtapout an doaroù a oa bet kollet da Bortugal e stalias he c'hêr-benn nevez e Kavanga, e norzh douaroù hen he rouantelezh. E 1644 e voe trec'h war Bortugaliz e Ngoleme, hogen dic'houest e voe da dennañ splet eus an darvoud. Trec'het e voe d'he zro e 1646 e Kavanga end-eeun, ma voe paket unan eus he c'hoarezed ha dielloù a ziskoueze splann an emglev he devoa sinet gant rouantellezh Kongo. En dielloù-se edo ivez un eskemm lizheroù tre Nzinga hag he c'hoar, ma tiskuli honnezh raktresoù kuzh Portugaliz. Daou ziwezh zo d'an istor-se hervez an teuliadoù : da spierez e voe lakaet c'hoar ar rouanez, ha beuzet er stêr anvet Cuanza e portugaleg ; dont a reas c'hoar ar rouanez a-benn da dec'hel kuit da Vervent Afrika.

Izelvroiz e Luanda a gasas skoazell da ngola Nzinga, ha gant o harp e c'hallas ar rouanez faezañ ul ad portugalat e 1647 ; da heul an trec'h-se e lakaas seziz war Massangano, met adtapet e voe Luanda gant Portugaliz ha Braziliz renet gant Salvador Correia de Sá.
E 1648 e kilas Nzinga betek Matamba, ma kendalc'has da stourm ouzh Portugal. Betek tremen an oad a 60 vloaz e kasas he-unan he soudarded war an tachennoù-emgann.

An diwezh

Nzinga Mbande o kevraouiñ gant Portugaliz

E 1657, d'an oad a 75 vloaz ha hi skuizh gant ar brezel hir, e sinas Nzinga un emglev-peoc'h gant Portugal ; pa ne felle ket dezhi e vije rouantelezh Ndongo ha Matamba etre daouarn an Imbangalaed e lakaas en emglev ur mellad a redie Portugal da sikour gant he ziegezh da virout ar galloud.

• Pa'z erruas Nzinga Mbande e burev ar gouarnour e voe lakaet un tapis war al leur eviti da azezañ, ar pezh a rae un isurzhiadez anezhi hervez kustum he bro.
  Pa voe nac'het ur gador outi e lakaas unan eus e vevelien da azezañ war an tapis, ha hi a azezas war e zivskoaz a-hed an emvod evit bezañ a-live gant ar gouarnour kadoriet.

Peogwir n'he devoa mab ebet da ren war he lerc'h e klaskas reiñ ar galloud d'an tiegezh Ngola Kanini dre lakaat he c'hoar da zimeziñ gant João Guterres Ngola Kanini evit ma vije rouanez d'he zro. Nac'het e voe an dimeziñ gant an Iliz avat, a gadarnaas e oa João dimezet dija en Ambaca.

Daoust da gement-se e tistroas Nzinga d'an Iliz, evit merkañ he diforc'h diouzh ideologiezh an Imbangalaed. Ur beleg kongoat, Calisto Zelotes dos Reis Magros, a gemeras da gofesour personel. Daou veleg kabusin, Antonio da Gaeta kent Giovanni Antonio Cavazzi da Montecuccolo, a aotreas da brezeg he fobl.
A-drugarez da skridoù hir an daou veleg-se e ouzer diwar-benn buhez ar rouanez hag he rouantelezh.

A-boan echuet ar brezel e krogas ar rouanez da adsevel he rouantelezh a oa bet gwallgaset gant an emgannoù ha gant ar gounezerezh askoridik.
Strivañ a reas da adlakaat tud a oa bet sklaved en o lec'h er rouantelezh, hag aotre a roas d'an ez-sklavezed da c'henel bugale.

Daoust d'an Imbangalaed bezañ aloubet su ar rouantelezh ha klasket meur a wech he zidronañ e varvas ar rouanez Nzinga e peoc'h, d'an oad a 80 vloaz.
Ur brezel-diabarzh a darzhas a-c'houde he marv met gant he ziegezh e chomas ar galloud, a-drugarez da Francisco Guterres Ngola Kanini.
Portugaliz a dennas splet eus marv ar rouanez kozh evit aloubiñ tiriad kreiz Mervent Afrika, ma kavjont peadra da vagañ o c'henwerzh sklaved. Dizehan e voe stourmet outo evelato, ha ret e voe dezho gortoz an XX^vet kantved evit bezañ mistri war an dachenn.

Hêrezh

Delwenn Nzinga e Luanda

Hiziv c'hoazh e talc'her koun eus ngola Nzinga en Angola, ma touger bri d'he speredegerezh, d'he barregezh war ar politikerezh, an diplomatiezh hag ar gadouriezh.
He anv a voe roet da unan eus straedoù pennañ Luanda, hag e 2002 e voe savet un delwenn anezhi da geñver 27vet deiz-ha-bloaz dizalc'hiezh Angola.

E 2006 e voe diskouezet ur pezh-c'hoari gant Elizabeth Orchardson-Mazrui, Nzinga, the Warrior Queen e Nairobi.
E 2013 e voe embannet ur film brazilat, Njinga – Rainha de Angola.

• Markiz Sade, en e levr La Philosophie dans le boudoir, ou Les instituteurs immoraux, embannet e 1795, a ra dave da Nzinga :

« Zingua, reine d'Afrique, immolait aussi ses amants². — ² Voyez l'Histoire de Zingua, reine d'Angola. »

Andonioù

Pennañ

• (en)Linda Heywood & John K. Thornton, Central Africans, Atlantic Creoles, and the Foundation of the Americas, 1585-1660, Cambridge University Press, 2007 (ISBN 978-0-521-77065-1) — Gwellañ danevell ren Nzinga, bet savet diwar studiañ kement diell a zo.
• (pt) Adriano Parreira, Economia e sociedade em Angola na época da rainha Jinga: século XVII, Editorial Estampa, Lisboa, 1997 (ISBN 978-9-7233-1260-7)
• (pt) José Eduardo Agualusa, A rainha Ginga: E de como os africanos inventaram o mundo, Quetzal, Lisboa, 2014 (ISBN 978-9-8972-2160-6)

All

• (it) (fr) (pt) Giovanni Antonio da Montecuccolo Cavazzi, Istorica descrizione de tre regni Congo, Matamba ed Angola, Bologna, 1687 ; lakaet e galleg gant Jean Baptiste Labat, Relation historique de l'Éthiopie, 5 levrenn, Paris, 1732 ; lakaet e portugaleg gant Graziano Maria Saccardo da Leguzzano, Descrição histórica dos tres reinos Congo, Matamba e Angola, emb. Francisco Leite de Faria, Lisboa, 1965.
• (it) Antonio Gaeta da Napoli, La Meravigliosa Conversione alla santa Fede di Christo della Regina Singa, Napoli, 1668.
• (pt) António Brásio, Monumenta Missionaria Africana, Agencia Geral do Ultramar, 15 levrenn, 1952-1988.
• (pt) António de Oliveira de Cadornega, História geral das guerras angolanas (1680-81), Agencia Geral do Ultramar, 1972, teir levrenn.
• (de) Beatrix Heintze, Studien zur Geschichte Angolas im 16. und 17. Jahrhundert – Ein Lesebuch, Rüdiger Köppe, 1996 (ISBN 978-3-9276-2096-4) – Lizheroù ar gouarnour Fernão de Souza zo el levr.

Levrlennadur

• (en) David Birmingham, Trade and Conflict in Angola: The Mbundu and Their Neighbours under the Influence of the Portuguese 1483-1790, Oxford University Press, 1966 (ISBN 978-0-19-821630-8)
• (en) A. J. R. Russell-Wood, The Potuguese Empire, 1415-1808, Johns Hopkins University Press, 1998 (ISBN 978-0-8018-5955-7)
• (en) Ivan van Sertima, Black Women in Antiquity, Transaction Books, 1985 (ISBN 978-0-8785-5982-4)
• (en) Cheikh Anta Diop, Precolonial Black Africa: A Comparative Study of the Political and Social Systems of Europe and Black Africa, from Antiquity to the Formation of Modern States, A Cappella Books, 1987 (ISBN 978-1-55652-088-4)
• (en) Chancellor Williams, Destruction of Black Civilization: Great Issues of a Race from 4500 B.C. to 2000 A. D., Third World Press, 1994 (ISBN 978-0-88378-030-5)
• (en) Kenny Mann, African Kingdoms of the Past : Kongo Ndongo – West Central Africa, Dillon Publisher, 1996 (ISBN 978-0-382-39298-6)
• (en) Patricia McKissack, The Royal Diaries – Nzingha: Warrior Queen of Matamba, Angola, Africa, 1595, Scholastic Press, 2000 (ISBN 978-0-439-11210-9)
• (en) John Parker, African History – A Very Short Introduction, Oxford University Press, 2007 (ISBN 978-0-1928-0248-4)

Liammoù diavaez

• (en) Black History Heroes"