Steredenn

Ur steredenn, pe ur sterenn, zo ur voull plasma zo ken bras he zreuzkiz (meur a gantad miliadoù kilometroù) hag he zolz ken e tizh al lodenn greiz – ar galonenn – ar wrez ret (war-dro ur milion a gelvinoù d'an nebeutañ) da loc'hañ un argerzh teuziadur nukleel. Kas a ra ar steredennoù eta skinadurioù er spektr gwelus, en eneb d'ar pep brasañ eus ar planedennoù evel an Douar hag a resev o energiezh dreist-holl eus ar steredenn pe eus ar stered a gelc'htroont en o zro. E-pad ul lodenn vras eus he buhez, kent d'he fourvezioù energiezh da vont da hesk, e vez ur steredenn e kempouez hidrostatek dindan levezon daou nerzh oc'h enebiñ : ar gravitadur, a c'hallfe lakaat ar steredenn da gouezhañ en he foull warni hec'h-unan, hag ar gwask sinetek a zeu eus an argerzh teuziadur nukleel, a c'hallfe, war ar c'hontrol, lakat ar sterenn da darzhañ. An Heol e-unan zo ur steredenn dibar a-walc'h zo heñvel a-walc'h e zolz, war-dro 2×1030 kg, ouzh hini ar stered all.

An Heol, ar steredenn dostañ d'an Douar

Perzhioù heverk

Ur steredenn zo ur c'horf-egor o treiñ warnañ e-unan. Sferek eo e stumm tamm-pe-damm, rak pladet eo ar pennoù-ahel gant nerzh ar steredenn o treiñ, ha frammet eo gant ar graviter. Pa grou ar steredenn ez a hidrogen hag heliom d'he ober dreist-holl. E-pad ar pep brasañ eus he buhez, e c'hoarvez en he c'hreiz un argerzh teuzadur nukleel. Ul lodenn eus an energiezh produet evel-henn zo skignet dindan stumm gouloù gwelus. An danvez a ya d'he ober zo ionizet hogos penn-da-benn abalamour d'ar wrez uhel zo en he c'hreiz.

An Heol eo ar steredenn dostañ d'an Douar. A-drugarez d'an energiezh a skign ez eo ganet ar vuhez. Seblantout a ra kalz skedusoc'h evit an holl stered all abalamour m'emañ tostoc'h : an eil tostañ d'an Douar, Alpha Centauri C zo 250000 gwezh pelloc'h. Peurliesañ ne weler ar steredennoù all nemet diouzh an noz, dindan stumm pikoù lugernus, pa ne vez ket mouchet o sked gant hini an Heol.

Bodet e vez ar stered e-barzh galaksiennoù. En ur c'halaksienn zibar, evel hon hini, Hent-Sant-Jakez, emañ meur a gantadoù miliardoù stered. E-barzh ar galaksiennoù e c'hall ar stered bezañ bodet e koskoriadoù liesek (un nebeud stered) pe e druilhadoù (eus meur a zegad da meur a gantad miliadoù stered).

E kartenn an oabl e weler ivez strolladoù stered anvet steredegoù. E gwirionez, ar strolladoù-se zo un touell a zeu eus gwered ar bannerezh mentoniezhel. Ar stered a ya d'ober ur steredeg a vez peurliesañ gwall zisheñvel o fellder diouzh an Douar, ha dre-se emaint e lec'hioù disheñvel eus an egor.

Ur steredenn he deus un tolz etre 0.07 ha 300 gwezh hini an Heol (par e-unan da 300000 gwezh hini an Douar, da lâret eo war-dro 2 x 10³⁰ kg). Er c'horfoù-egor zo disteroc'h o zolz ne c'hall ket loc'hañ argerzhioù teuzadur nukleel an hidrogen. Er c'horfoù brasoc'h avat e vez distabilderioù a laka anezhe de goll o zolz. Buhez ur steredenn zo diouzh an tizh ma tegouezh an dazgweredoù nukleel enni : Seul uheloc'h eo tolz ar steredenn seul brimoc'h eo an dazgweredoù nukleel ha seul verroc'h eo buhez ar sterenn. Ne bad buhez ar stered zo o zolz e-touez ar re vrasañ nemet un nebeud milionoù a vloavezhioù hepken. Padout a ra ur steredenn evel an Heol e-tro 10 miliard a vloavezhioù.

Ganedigezh ar stered

Krouiñ a ra ar steredennoù pa zesach ur goumoulenn gaz warni hec'h-unan ha pa rann e meur a gentsteredenn a domma a vuzul ma strishaont. Ur wezh kresket a-walc'h ar wrez e kalon ar steredenn e krog an hidrogen da deuziñ en heliom, ar pezh a bourchas an energiezh a vir outi a zesachañ warni hec'h-unan. Kregiñ a ra neuze prantad pennañ buhez ar steredenn. Kaset e vez kuit tamm-ha-tamm an energiezh produet gant ar steredenn, war un dro dre gendoug ha dre skignañ hag e kuita gorre ar steredenn dindan stumm skinadur, avelioù steredel ha neutrinoioù. Goude se e tepant hec'h emdroadur diouzh he zolz. Seul vrasoc'h eo seul varrekoc'h eo ar steredenn da gregiñ dazgweredoù teuziñ gant elfennoù kimiek pounneroc'h-pounner. Gallout a ra kevanaozañ karbon, ha goude se oksigen, neon, ha kement zo...

Produet e vez hogos an holl elfennoù pounneroc'h evit an heliom er stered (komz a reer eus kevanaoz nukleel steredel) e prantadoù diwezhañ o emdroadur. Pa vez bras a-walc'h tolz ur steredenn dezhi da gevanaozañ houarn ez eo tonket da echuiñ dindan stumm ur supernova : entarzhañ a ra he c'halon ha dispennet eo he gwiskadoù diavaez gant an argerzh. An dilerc'hioù lezet gant entarzhadenn ar galonenn zo ur c'horf fetis-kenañ, hag a c'hell bezañ pe ur steredenn neutronek, hag a c'haller dizoleiñ a-wezhioù dindan stumm ur pulsar, pe un toull du. Ar stered zo bihanoc'h o zolz a echu o buhez en doare habaskoc'h : koll a reont tamm-ha-tamm ar pep brasañ eus o zolz, a ya d'ober goude se un nivlenn bladennedel, strizhañ a ra goustadik o c'halonenn ha stummañ ur gorrez wenn.

Ar stered tostañ d'an Heol

Setu amañ skeudenn teirmentek lec'hiadur en 31 steredenn a zo tro-dro d'an Heol en ur voull 15 bloavezh-gouloù he zreuzkiz ; hervez an hedkorn hag al ledkorn eo reizhiad an daveennoù steredoniel.
Livet eo ar stered hervez o doare skalfadel, n'eo ket o liv gwirion. Ar steredennoù daougement pe dric'hement zo diskouezet a-vern ; an hini tostañ d'an Heol eo al lec'hiadur gwirion.
Lod steredennoù a c'heller gwelout gant al lagad, lod na c'heller ket abalamour ma'z eus kalz korrstered en o zouez.

Liammoù diavaez

• (fr) Prezegenn : « Petra eo ar stered ? » (gant Sylvie Vauclair)

Levrlennadur

• Marc Séguin & Benoît Villeneuve, Astronomie & Astrophysique, Masson, 1995 (ISBN 2761309294)
• Joachim Herrmann, Atlas de l’astronomie, le livre de poche, coll. « encyclopédies d’aujourd’hui », 1998 (ISBN 225306453X)