Arnold von Harff

Arnold von Harff (1471 e kastell Harff, Bedburg - miz Genver 1505) a oa ur beajer alaman eus ar XV^vet kantved a orin eus Köln, hag a veajas e meur a vro war zigarez pirc'hirinañ. Studiañ a reas o gizioù hag o yezhoù ha lakaat an holl ditouroù-se dre skrid. Dastum a reas roudoù eus meur a yezh e pad e veaj (1496-1499) : ar brezhoneg, ar sloveneg, an turkeg, an euskareg, an hebraeg, ar « sarasineg » (an arabeg), an albaneg, an hungareg, ar sirieg, an « etiopeg » (an amhareg), hag an armenieg.

Arnold von Harff a notenne war ur c'haier frazennoù pemdez a zeske o veajiñ dre ar broioù ergerzhet gantañ. Gras d'ar marc'heger-se eo deuet betek ennomp ar bommoù kentañ anavezet ganeomp eus ar brezhoneg komzet hag ar re nemeto e krennvrezhoneg, pell a-raok al labourioù dastum kaset da benn abaoe an XIX^vet kantved.

E veaj

E 1496, da 25 bloaz e krog gant e veaj a bado betek an 10 a viz Here 1499 (pe 1498 hervez an dornskridoù pe ar vurutellerien). Eus Köln e treuzas Su Bro-Alamagn, Aostria, hag Italia a-raok erruout e Roma. Mont a ra neuze da Venezia ma kemer ur vag da vont da Vro-Egipt ma tilestr en Aleksandria. Tremen a ra dre Gaero, er gouent Santez-Katell a-raok mont betek Mekka, Sri Lanka, proviñs Madras, inizi Komorez, Madagaskar, Zanzibar, hag ar C'hilimanjaro. Goude se e tiskenn an Nil da vont da Jeruzalem, Damask, Beirout, Alep, Kergustentin, Trakia, Bulgaria ha distreiñ a ra da Venezia. Ac'hann e veajas da Vilano, kreisteiz Bro-C'hall, Roncevaux, Pamplona, Burgos a-raok erruout e Sant-Jakez Compostella. Distreiñ a reas dre aodoù ar Meurvor atlantel : Bourdel, Naoned, Menez Mikael, Dreux, Pariz, Compiègne, Noyin, Valenciennes, Brusel, Aachen, ha Köln.

N'en deus ket graet ur pirc'hirinaj hepken : hini Roma, hini Jeruzalem, pe hini Sant-Jakez Compostella. Graet en deus an tri en ur wezh ! Tremenet eo ouzhpenn e broioù na oant ket lec'hioù pirc'hinaj kristen (Mekka, an Indez, ...)

Ar brezhoneg

Dont a reas da Vreizh, ha tremen a reas dre Naoned e 1499. Eizh vloaz a-raok, e 1491, e oa dispartiet roue Bro-C'hall, Charlez VIII, diouzh Marc'harid Aostria (1480-1530), c'hoar da Masimilian Iañ (1459-1519), roue Germania, hag impalaer da zont an Impalaeriezh c'herman, evit gallout eurediñ da zanvez-pried Masimilian, Anna Breizh. Bec'h a oa eta etre Alamagn ha Bro-C'hall, ha se zo kaoz marteze e teuas ar marc'heg betek Breizh dre ma brud dezhi en e vro moarvat d'ar mare-se.

E Naoned e tastumas ur spisc'heriadur brezhoneg/alamaneg izel. Deskiñ a ra dimp e veze komzet stank brezhoneg e Naoned e 1499. En tu all da se e weler e oa rannyezhoù e brezhoneg dija daoust ma oa un doare-skrivañ unvan d'ar mare-se ivez, ar pezh zo gwir evit an darn vrasañ eus ar yezhoù all ivez. Ne gaver ket kalz a gemmadurioù er gerioù dastumet. Ar ger-mell amstrizh "un" (um dirak p, b) ne oa ket c'hoazh emdroet en "un, ur, ul". Ar memestra a zlee bezañ gwir eus ar ger-mell strizh "an, am". Tost-kenañ eo ar brezhoneg dastumet diouzh an hini a vremañ ha diouzh rannyezh Gwenrann e lec'h ma veze komzet brezhoneg betek an XX^vet kantved.

Spisc'heriadur alamaneg izel/brezhoneg

Setu amañ ar gerioù dastumet gant Arnold von Harff :

Alamaneg izel	Krennvrezhoneg bro an Naoned^[1]	Brezhoneg a vremañ
Broit	bara	bara
Wijn	gwin	gwin
Wasser	doir	dour
Fleysch	kick	kig
Keess	follideck	fouloudeg, fourmaj
eyer	ony	ur vi (un u, e Bro-Dreger)
Essich	gwinagere	gwinegr
Eyn hoen	oinge	ur yar
eyn visch	pisket	pesked
Sals	haelen	holen
Guet	mat	mat
Buess	drock	drouk
Ich	me	me
Jae	ja	ya
Neyn	narinck	nann (ne rin ket, naren)
Eyn man	noetz	un den
Eyn frauwe	honoreck	ur wreg
Got	doie	doue
Der duuel	deabole	diaoul
Eyn wijrt	am mestres	ar vestrez
Eyn wirinne	annetisses	an ostizez
Essen	dribit	debriñ
Drincken	hifit	evañ
Slaeffen	gorwet	kousket (gourvezet : allongé)
eyn kertz	golo	goloenn
Heuwe	fenun	foenn
Stroe	kolun	kolo, kolon (vannetais)

Un nebeud sifroù
Alamaneg izel	Krennvrezhoneg bro an Naoned^[2]	Brezhoneg a vremañ
Eyn	vin	un
Tzewy	duwe	daou
Drij	try	tri
Vier	peier	piar (brezhoneg Gwened)
Vonff	pempe	pemp
Sees	gwech	c’hwec’h
Seuen	see	seih (brezhoneg Gwened)
Acht	eiff	eih (brezhoneg Gwened)
Nuyn	nae	nav
Tzeyn	deck	dek
Hundert	caut	kant
Dusent	mile	mil

Un nebeud frazennoù implijet stank
Krennvrezhoneg Bro an Naoned	Brezhoneg a vremañ
Madan meker	Ro din-me kerc'h
Dematio	Demat deoc'h
Nosmat	Noz vat
Madin nent la renis ?	E-men emañ an hent etrezek Roazhon ?
Pe gauo eo ?	Pe anv eo ?
Me vel tin paia	Me a fell din paiañ
Gwalget mar rochet !	Gwalc'hit ma roched !

Notennoù

↑ skrivet evel ma oa er skrid orin.
↑ Skrivet eo ar c'hrennvrezhoneg evel ma oa e skrid ar marc'heg.

Levrlennadur

Émile Ernault, Le Breton d'Arnold von Harff, H. Champion, 1911
Malcolm Henry Ikin Letts, Eberhard von Groote, The pilgrimage of Arnold von Harff, knight: from Cologne through Italy, Syria, Egypt, Arabia, Ethiopia, Nubia, Palestine, Turkey, France, and Spain, which he accomplished in the years 1496 to 1499, Hakluyt Society, 1946, 2 levrenn
"Le breton d'Arnold Von Harff", Celticum, Nnn 22, 1975
"Aux origines du breton: Le glossaire vannetais du Chevalier Arnold von Harff, voyageur allemand du XVème siècle", Ogam-Celticum, 1984, Nnn 26, Christian-Joseph Guyonvarc'h
- Rentañ-kont taerik gant ar c'helenner Klaus Siewert. Tamall a ra outañ, e-touez traoù all, bezañ graet e vad nemet eus un dornskrid pa'z eus meur a hini anavezet (Zeitschrift für celtische Philologie 44 (1991), p.239-272).
"La vile chez Arnold Von Harff", gant Annie Faugère in La Ville: du réel à l'imaginaire : actes du colloque de Rouen, 8-10 novembre 1988, levrenn 162 eus Publications de l'Université de Rouen, ISBN 2877750205

Liammoù diavaez

Gwelet pajennoù eus levr A. Von Harff e lec'hienn al Levreaoueg Bodley.

[1] skrivet evel ma oa er skrid orin.

[2] Skrivet eo ar c'hrennvrezhoneg evel ma oa e skrid ar marc'heg.

[1]

[2]