Erwan Berthou
Erwan Berthou
Erwan Berthou
Anv pluenn Alc’houeder Treger, Erwanig, Kaledvoulc’h
Obererezh Barzh, arnodskridour, troour
Ganedigezh d'ar 4 a viz Gwengolo 1861
Pleuvihan, Banniel Treger Treger
Marv d'an 29 a viz Genver 1933
Pleuvihan, Banniel Treger Treger
Yezh skrivañ brezhoneg ha galleg
Luskad lennegel Emsav kentañ
Oberennoù pennañ
Dre an Delen hag ar C’horn-boud, Dindan dero an Drouized
Traoù ouzhpenn
Drouiz Meur Breizh (1904-1933)


Erwan Berthou pe Erwan Vertou (Yves Marie Berthou er marilhoù), ganet d'ar 4 a viz Gwengolo 1861 e kêriadenn Poull Poud, Pleuvihan, e Treger (Breizh) hag aet da anaon d'ar 27 a viz Genver 1933, e Pleuvihan ivez, a voe ijinour war ar minterezh, eil Drouiz Meur Breizh, barzh brezhonek ha gallek ha troour. Degemeret evel barzh gant Gorsedd Kembre en doe kemeret Alc’houeder Treger da anv-barzh ha deuet da vezañ drouiz e Goursez Vreizh en doe kemeret Kaledvoulc’h da anv-drouiz[1]. Meur a anv-pluenn zo bet implijet gantañ : Eskalibor, Erwanig, Klaskevara ha reoù all c'hoazh.
E-touez ar re gentañ o deus kemeret perzh en Emsav kentañ eo-eñ. Unan eus diazezerien an nevezdrouizelezh e Breizh hag e Bro-Chall e voe ivez.

Buhez kemmañ

Mab e voe da Erwan Berthou ha da Élisabeth Bidamant o doa un atant e kêriadenn Lan Canaf, adskrivet Nant Canaff gant ar skrivagner (Nant Kannañ[2]), ma oe ganet eno. Mont a reas a gloerdi bihan Landreger, da skolaj Lannuon ha da lise Nivet e Naoned. War an treloc'herezh (mécanique) e voe stummet hag en em engouestlas er Morlu gall e veajas kalz (Sina, Afrika, Antilhez). Teurel a reas e vrall, e 1891, en Havr-Nevez hag ez da Rochefort-war-Vor [3] ha d'an Havr-Nevez en-dro (1896-1898) ma labouras war an tresañ greantel evit fardañ kaoterioù-lestr di.
Dimeziñ a reas gant Élisabeth Mézeray[4], ur C'hallez eus Honfleur[5], d'an 12 a viz Mezheven 1892.
E 1898 e teuas en-dro da atant e dud evit klask bevañ diwar al labour-douar. Entanet e oa gant Breizh, abaoe ma oa bet lisead e kemeras perzh e-barzh embregennoù Taldir hag ez eas da Eisteddfod Kêrdiz e Bro-Gembre, er bloaz-se. Degemeret e voe evel bardd (barzh) Enez Vreizh gant an anv-barzh Alc'houeder Treger. D'ar 1 a viz Gwengolo 1900 e roas e skoazell evit sevel [[Goursez Breizh|Gorsed Barzed Gourenez Breiz Vihan]] e Gwengamp. Gant Taldir hag Alfred Lajat e lañsas Ti-Kaniri Breiz hag e kane gantañ.
Pa ne c'helle ket gounid e vuhez gant al labour-douar e voe rediet mont da Bariz evit labourat evel ijinour er stalioù Niclausse e 1900, e-lec'h ma veze fardet kaoterioù bras-tre. E 1904, pa roas e dilez an Drouiz Meur Yann ar Fusteg, Erwan Vertoù a voe dilennet gant ar Goursez evit kemer e blas. Kemer a reas an anv-drouiz, Kaledvoulc'h, anv brezhonekaet kleze Arzhur (Excalibur). Drouiz Meur e chomas betek e varv, met, pa voe gwanaet e yec'hed war-dro 1925 e tivizas ar Goursez e vo Taldir e gannad hag e erlec'hiad da zont (drouiz meur eiler).
E Meurzh 1910 e chomas, asamblez gant Paol an Diverrez, hag eñ an drouiz Tan Gwall, , tro-dro d'ar gwele ma voe gourvezet Yann ar Fusteg klañv warnañ. Deskrivas a reas an eurioù diwezhañ gant forzh estlammoù awenet gant an drouizelezh hag ar fealded d'e vestr speredel : "Nann, spered Lemenik ne strishaas ket ur vunudenn betek ar vunudenn diwezhañ hag a vezo ganimp da virviken!"[6].

Dont a reas en e gêriadenn e 1917 evit gwerzhañ an atant ha chom en un ti bihan gant e wreg. Gant al leve hed-buhez diwar ar gwerzh e soñje tennañ o feadra da vevañ. Pa 'z eas al lur gall war ziskar e kollas e danvez hag e voe skoet e wreg gant ar c'hlañved follentez war an holl. Skoazellet e voe gant e vignoned bloavezioù-pad hag ul labour gopret a voe kavet ganto, mirour mirdi ar Ragistor nevez krouet e Penmarc'h. Ne voe ket tu dezhañ e seveniñ, rak e voe skoet gant ar seizi ken e chomas en e di hep bezañ sikouret gant e wreg diskiant hag ne voe diskoachet e marv a-raok tri devezh.

Oberezhioù politikel kemmañ

E 1898 e roas e anv evit sevel Kevredigez Broadel Breiz (KBB) a voe an aozadur politikel kentañ a lakae Breizh da vezañ ur danvez politikel, met e kuitaas anezhi e 1905.
E 1911, pa savas Strollad Broadel Breizh e vanifestadeg e-keñver lid staliadur "delwenn ar vezh"[7] e Roazhon e oa deuet ar Varzhed hag o Drouiz Meur ne voe aotreet da lavarout tra dezho. En e levr tabut, "Les Vessies pour des lanternes", e tisklêrias Erwan Vertou ar pezh en doa intentet da embann : "Deuet e voe e Barzhed Vreizh da gemer perzh e lidoù Roazhon evit embann o lealded e keñver Bro-C'hall… Holl ar Varzhed a gav dipitus ma n'eo ket bet douget d'ar wirionez istorel gant an arzour, pa ne voe biskoazh ha ne vo ket biken ur seurt emstumm gant Breizh… " “Skolaj ar Varzed” (an anv all roet d'ar C'hoursez) ne felle ket seblantout bezañ disfiz ouzh ar galloudoù ha ne c'helle ket tostaat ouzh ar vroadelouriezh hag an dizalc'hiezh.
E 1912 e yeas gant Taldir hag darn vuiañ ar Varzhed evit grouiñ Unvaniez Arvor, un disrann da KBB.

E penn kentañ drouizelezh Breizh kemmañ

Ezel eus ar skipailh bodet gant Taldir evit reiñ lañs d'an drouizelezh e Breizh. Sachet e voe bet evezh ar varzhed gant ar barzhonegoù brezhoneg ampart en doe lakaet da embann. Diouzhtu e voe anvet da zrouiz, Alc'houeder Treger e anv-drouiz. Pa voe o chom e Pariz e c'hellas kaout darempredoù stank gant an Drouiz Meur, Yann ar Fusteg, un den gouizieg ha dedennet-tre gant mennozhioù nevez-drouizel ken e klaske roudoù relijion ar Gelted gozh. Diouzh-se e teuas da vezañ e ziskibl nesañ hag e warlerc'hiad. Klask a reas an daou drouiz nevez mammennoù kozh evit staliañ mat ar preder keltiek reizh a c'hellent kavout tramor p'en doe ar Gembreiz adkavout testennoù kozh, evel an Triadoù, bommoù ar Grennamzer adaozet gant Iolo Morgannwg. Troet ganto e voe embannet e 1906.

Kelaouenner kemmañ

Un den a studi hag ur skrivagner puilh e voe Erwan Berthou ha fent a oa ganto ivez. Skrivas a reas meur a bennad e brezhoneg hag e galleg. Adal 1898 da 1904 e skrive ingal e-barzh La Résistance, ur gelaouenn sizuniek embannet e Montroulez a oa an an drouiz Alfred Lajat perc'henn ha rener anezhañ. Bep sizhun e skrive ur pennad brezhonek anvet Trouz ar Zunvez. Pa 'z eas Alfred Lajat da Garaez evit reiñ harp da Taldir evit sevel kelaouennoù nevez (Ar Vro hag Ar Bobl) a savas pennadoù, darn politikel, darn lennegel. Pennadoù evit Kevre Breizh hag An Oaled renet gant Taldir e 19280 a savas ivez. Dont a reas e geriadur klotennoù er-maez e 1938 e-barzh An Oaled.

Arroudoù kemmañ

Spered fall ar C'Hallaoued en euz c'houezed dre holl ar gasoni, ar brezel hag ar vuhez fall. Hag, evel a lavaren eun tammik huelloc'h, red eo ive d'ar Gall milliget lakaat e spered da redek en Breiz evit ma gollo ar Vretoned o peuc'h-spered hag o flijadur.

La Résistance, 10/10/1903, p. 1d


Ni fell d'imp kaout al librentez ar vrasa, lezel peb hini libr da ober seurt a gar, gant na rei ket a drouk d'e nesan ; tud ar C'Hreizteiz fell d'ezhe lakaat an holl dindan-e, lakaat an holl da sonjal ha da lavarout evelte ; da laret eo, lakaat an holl dindan o zreid. Mar eo diod awalc'h ar Galloued d'o c'hredi, waz evithe. Ni, Bretoned, ni ar Geltied, tud didrec'huz, ni na lezfomp ket ken lakaat hualou endro d'hon zreid.

La Résistance, 24/10/1903, p. 1d


Na zo nemet sellet petra zo c'hoarvezet lec'h zo leun a C'Hallaoued... Na zo ket falloc'h eget eur Breizad troet war hent an drouk. Piou en euz-han distroet diwar an hent mad ? Ar C'Halloued. Hogen ar C'Halloued n'ouzont ket ar iez brezonek, neuze 'ta eo ar iez gallek eo an hini n euz hadet an drouk en hon bro, pehini oa ken fur bete neuze. Gwasa enebourien hon euz eta, eo ar Gallek hag ar C'Halloued.

La Résistance, 23/07/1904, p. 1c


Oberennoù kemmañ

  • Cœur breton, Godfroy, 1892. Barzhonegoù.
  • La Lande fleurie, Pariz, Lemerre, 1894. Barzhoneg
  • Les Fontaines miraculeuses, Pariz, Lemerre, 1896. Barzhonegoù.
  • Âmes simples, Pariz, Lemerre, 1896. Barzhoneg dramaek.
  • Dihun Breiz, Pariz, Le Dault, 1901, 16 p[8]., Moulerez Sant Gwilherm.
  • Dre an Delen hag ar C’horn-boud, Pariz, Le Dault, 1904, 214 P[9]., René Prud'homme, Moriz an Dault.
  • Istor Breiz hag ar Gelted (gant Abalor ha Pol Diverres), Pariz, Le Dault, 1910, 128 p.
  • Kevrin Barzed Breiz pe Reizadur ar Werzoniez Vrezonek, 1913.
  • Les Vessies pour des lanternes. Dans les coulisses du régionalisme breton, Pariz, E. Figuière, 1913. 248 p. Difenn ar Goursez. Flemmskrid.
  • Avalou-Stoub, Gwengamp, Toullec et Geoffroy, 1914, 18 p. Barzhonegoù.
  • Lemenik skouer ar Varzed, Gwengamp, Toullec et Geffroy, 1914, 184 f. Adembannet ha lakaet e peurunvan dindan titl Lemenik skouer ar Varzhed, Mouladurioù Hor Yezh, 2001, 126 p. ISBN2-86863-131-2. Buhezskrid Yann ar Fusteg.
  • Irvin ha lore, Gwengamp, Toullec et Geffroy, 1914. Barzhonegoù.
  • En bro Dreger a-dreuz parkoù. In : An Oaled-Le Foyer breton, 1927. Adembannet ha lakaet e peurunvan gant Mouladurioù Hor Yezh, 1985. Emvuhezskrid.
  • Daouzek abostol, 1928.
  • Kaledvoulc'h, Dindan dero an Drouized, Pariz, Heugel, 1931, 143 f. Arnodskrid.
  • Noz Nedeleg, Pariz, Heugel, 1932.

Troidigezhoù kemmañ

  • Triades des Bardes de l'Île de Bretage = Triadennou Barzed Enez-Vreiz troet diwar ar c'hembraeg e galleg hag e brezoneg, Pariz, Publications de l'Occident, 1906. Adembannet gant Embannadurioù Beltan, dindan titl Trioedd Barddas Ynys Prydain Iolo Morgannwg = An Triadoù = Triads of Bardism = Les Triades, Drouized Vreizh, 2, 1987, 52 p. Lennegezh kembraek kozh.
  • Jacques-Henri Bernardin de Saint-Pierre, Hostaliri Suratt (troidigezh e brezhoneg eus L'hôtel de Sirate), Gwengamp, Toullec et Geffroy, 1916, 18 p[10]. (diwar Le Café de Surate, 1790), Toullec ha Geffroy, Gwengamp, 1916.

Levrlennadur kemmañ

  • Lukian Raoul, Geriadur ar skrivagnerien hag ar yezhourien vrezhonek, Al Liamm, 1992.
  • Thierry Châtel, Vie et œuvre d'Yves Berthou, Ingénieur, poète et... grand-druide (1861-1933), Brest, Éditions du Liogan, 1997. Tezenn verraet.
  • Francis Favereau, Lennegezh ar brezhoneg en XXvet kantved, 1900-1918, L. 1, Skol Vreizh, : 2001. p. p. 37;46-62.
  • Lionel Henry, Dictionnaire biographique du Mouvement breton : XXvet-XXIvet kantved, Fouenant, Yoran Embanner, 2013. Pennad : Bertou, Erwan
  • Georges Cadiou, Emsav : Dictionnaire critique, historique et biographique, Coop Breizh, 2013. Pennad : Berthou, Yves Marie.

Notennoù ha daveennoù kemmañ

  1. Hervez reolennoù Goursez Vreizh, titl drouiz a veze un derez uheloc'h da vezañ roet d'ar Varzhed (ar skrivagnerien) hag an Oviz (ar reoù all).
  2. Canaff a zo ar furm gozh eus kannañ, hervez Albert Deshayes, Dictionnaire des noms de lieux bretons… p. 264.
  3. Distaget gantañ evel-se, e-barzh Lemenik, skouer ar Varzhed.
  4. Mézeray war Geopatronyme
  5. Elisa Anatalie Amandine MESERAY war Geneanet
  6. Skrivet gantañ e-barzh Lemenik skouer ar Varzhed, chabistr diwezhañ.
  7. Delwenn Anna Vreizh o plegañ he daoulin dirak ar roue gall dirak ti-kêr Roazhon.
  8. Dihun Breiz
  9. Dre an Delen hag ar C’horn-boud
  10. Hostaliri Suratt