Yann-Frañsez ar Gonideg
Yann Frañsez Vari ar Gonideg ( Konk-Leon 1775-1838 Pariz), a oa ur yezhour ha geriadurour brezhoneg. Un den a bouez eo en istor ar brezhoneg, rak kempennet en deus kalzik doare-skrivañ hor yezh ha degemeret eo bet e gemmoù gant an dud zo deuet war e lerc’h. Ul levr yezhadur ha geriadurioù en deus savet, ha troet en deus ar Bibl e brezhoneg. Gant e labourioù en deus degaset brud en-dro d’ar brezhoneg ha broudet en deus tud all da vont war studi hor yezh (Brizeug, Laenneg, Kervarker). Tad ar brezhoneg pe reizher ar brezhoneg zo bet graet anezhañ gant e ziskibien.
E vuhezAozañ
E diegezhAozañ
Ganet e oa e Konk-Leon d’ar 4 a viz Gwengolo 1775 en ur familh noblañsoù bihan.
Mab e oa da Yves-Charles Le Gonidec (Eozen Charlez ar Gonideg, e levr Lukian Raoul), a oa komis an tailhoù e Lokournan, ha da Anne-Françoise Pohon. E vamm a oa un intañvez addimezet e 1765, ha div verc'h he devoa: Marie-Jeanne ha Marie-Françoise de Penfeunteuniou. Ur verc'h all o doe an daou bried, a voe anvet Marie, met mervel a reas da zaou viz e 1766. Ur mab all o doe e 1770, François-Marie, met mervel a reas da bemp bloaz d'an 23 a viz Mae 1775. Ur verc'h all o doe e 1771, a varvas en deiz ma oa ganet. Ur mab all a voe ganet e 1772, anvet Nicolas-Marie. Ha Jean-François e 1775.
E 1777 e varvas ar vamm er gwentloù hag ar bugel dizanv a zouge, e Konk-Leon. Goude-se e voe dilezet ar vugale gant an tad a yeas da chom de Vro-Dreger. Advabet e voe ar vugale, hag an daou vab a voe advabet gant e voereb Jeanne-Renée de Kersaozon.
E vugaleajAozañ
Tremen a reas e vugaleaj e Trebabu, e ti e voereb Kersaozon. Mont a reas war e studi da skolaj Landreger etre 1787 ha 1791. E-pad an Dispac'h gall e voe harzet dre ma oa nobl, ha toullbac’het e Brest hag e Karaez etre miz Gwengolo 1793 ha miz Kerzu 1794. Mont a reas da guzhat da Drebabu, da vaner ar familh Kersaozon, ha da vaner Kerveatouz, e parrez Plouarzhel goude-se. Hogen, daoust d’ar pezh a voe kontet gantañ, ne seblant ket en dije kemeret perzh da vat er Chouanerezh. D’ar mare-se eo moarvat e krogas da vezañ troet gant ar brezhoneg ha d’e studiañ a-zevri.
Pell diouzh BreizhAozañ
E 1804, dindan Napoleon, ez eas da labourat evit ar Verdeadurezh ha dont da vezañ komis e Mererezh ar C’hoadoù. Labourat a reas e meur a gêr : Pariz, Hamburg (1812), Nancy, Moulins hag Angoulême. Eno e chomas meur a vloaz. E 1812 e varvas e dad e Lanvaodez, da 75 bloaz er baourentez.
NaonedAozañ
E Naoned edo o chom etre 1814 ha 1816. Eno, e 1816, e timezas da Jeanne Maljean, ur vaouez eus dugelezh Luksembourg. Ur mab o doa dija, Pierre-Xavier, ganet e 1808, unan all o doe e 1818, anvet Robert-Charles-Marie.
E labourAozañ
War e amzer vak e laboure war dachenn ar brezhoneg, o klask sevel un doare-skrivañ resis ha disklêriañ reolennoù ar yezhadur. E 1807 ez embannas e levr yezhadur (Grammaire celto-bretonne) ma tispleg reizh ar gerioù ha reolennoù ar c’hemmadurioù. Ne oa bet levr yezhadur ebet ken klok abaoe al levr Le Sacré Collège de Jésus, ennañ ur yezhadur hag ur geriadur, a oa bet embannet e 1657 gant an tad Maner. E Pariz e oa bet ezel eus an Akademiezh keltiek, ur gevredigezh ouiziek verrbad, krouet e 1805, ha ma veze kavet tud evel La Tour d’Auvergne pe Jacques Cambry.
E 1821 e lakaas embann ur geriadur kelt-ha-brezhonek (Dictionnaire celto-breton ou breton-français), a voe adembannet, goude e varv, dre aked Kervarker e 1850.
Goude-se e labouras war ur geriadur galleg-brezhoneg. Met lakaet en doa e soñj ivez treiñ ar Bibl e brezhoneg, rak gouzout a rae e oa bet ul levezon bras war ar c’hembraeg gant troidigezh ar Bibl er yezh-se. Broudet e voe d’e ober gant pastored eus Kembre. E droidigezh eus an Testamant Nevez (Testament Nevez hon Aotrou Jezuz-Krist) a voe embannet e 1827 en Angoulême, gant skoazelloù arc’hant o tont eus ar Bible Society e Londrez. En abeg da se ne voe ket aotreet gant eskob Kemper, an aotrou Poulpiquet (1759-1840), ar pezh a dalvez ne voe ket implijet en ilizoù.
Mont a reas war e leve e 1834 ha mont da Bariz ma kavas un tamm labour e kompagnunezh an Assurances générales, savet ha renet gant ur Breizhad, an aotrou Gourkuñv. Dilennet e voe ar Gonideg da ezel eus an Ensavadur Istorel (Institut Historique) e 1834. Labourat a rae neuze war e c’heriadur galleg-brezhoneg, a voe embannet dre aked Kervarker e 1847 (Dictionnaire français-breton). Mervel a reas e Pariz d’an 12 a viz Here 1838.
Douaret e voe e bered Lokrist, e-kichen Konk-Leon. War e vez e weler ur maen-koun, warnañ enskrivadurioù e brezhoneg hag e kembraeg.
- Pennad-pennañ : Bez ar Gonideg e Konk-Leon
Goude e varvAozañ
Goude e varv e voe adembannet gant Kervarker e yezhadur (1839), e c’heriadur brezhoneg-galleg (1850) hag e c’heriadur galleg-brezhoneg (1847), ha gant Amable Troude e zaou c’heriadur ivez (1860) hag e v-Bibl santel (1866).
Reizhadennoù ar GonidegAozañ
- Gwelout ar pennad Geriadur ar Gonideg.
LevezonAozañ
Bras e voe levezon ar Gonideg evit azginivelezh ar brezhoneg, daoust ma ne oa ket ur skrivagner dispar ha daoust ma c’heller tamall dezhañ bezañ bet un tammig re c’hlanyezhour. E zibaboù evit un doare-skrivañ resis a voe degemeret diouzhtu gant Kervarker (1815-1895), aozer Barzhaz Breizh ha brudet-bras en XIXvet kantved. Heuliet e voe dibaboù ar Gonideg gant muioc’h-mui a dud war-lerc’h, dreist-holl goude ma vije savet eskob Kemper, an Aotrou Joseph-Marie Graveran (1793-1855), a-du ganto e 1840. Diskibien niverus en devoe, dreist-holl Kervarker a gendalc’has gant e labour geriadurouriezh. En XXvet kantved e talc’has Frañsez Vallée ha Roparz Hemon d’an hent bet treset gantañ.
Gwelet ivezAozañ
OberennoùAozañ
- Dictionnaire celto-breton, 1821 [3]
- Katekiz historik 1821.
- Testamant nevez hon aotrou Jézuz-Krist. Trôet é Brézounek, gant I.F.M.M.A. Le Gonidec. e ti Trémeau, Angoulem, 1827 [4]
- Dictionnaire breton-français, 1850. Embannet gant Kervarker [6]
- Vocabulaire, édition de 1860 revue par A. E. Troude : Vocabulaire français-breton [lire en ligne] ; Vocabulaire breton-français [lire en ligne], Prudhomme, Saint-Brieuc.
- Bibl Santel pe Levr ar Skritur Sakr - Embannadur 1866 - L. Prud’homme. (Levr kentañ, Eil levr).
- Bizitou d'ar Sakramant Sakr ha d'ar werc'hez santel, lékéat é Brézonek gant ann aotrou Le Gonnidec. Adembannet gant A. Troude. 1867 [7]
LevrlennadurAozañ
- Louis Dujardin. La vie et les œuvres de Jean-François-Marie-Maurice-Agathe Le Gonidec, grammairien et lexicographe breton, 1775-1838, Imprimerie Commerciale & administrative, 17 rue jean-Jaurès, Brest, 1949.
Liammoù diavaezAozañ
- Liamm war du geriadurioù brezhonek, ha hini ar Gonideg: [8].