Gwalarn (kelaouenn)
Un danvez pennad eo ar pennad-mañ ha labour zo d'ober c'hoazh a-raok e beurechuiñ.
Gallout a rit skoazellañ Wikipedia dre glokaat anezhañ.
Gwalarn a voe brudetañ kelaouenn lennegel vrezhoneg ar maread etre ar Brezel-bed kentañ hag an Eil brezel-bed. Krouet e voe gant Olier Mordrel ha Roparz Hemon. Embannet e voe adalek miz Meurzh 1925 da 1944. Ur 165 niverenn a yeas d'ober heuliad he niverennoù. Lakaet eo bet gant lod[1] da obererezh lennegel efedusañ a voe sevenet evit ar brezhoneg.
Istor
kemmañPetra eo bet spered Gwalarn ?
kemmañDa gentañ ne oa anezhi nemet ur stagadenn d'ar gelaouenn Breiz Atao, kent dont da vout ur gelaouenn en he unan adalek 1926 hag ur gelaouenn viziek adalek 1930. Ingal-hag-ingal e teuas er-maez bep miz, nemet e-pad an toullad mizvezhioù ma padas ar "Brezel diot" ma kemeras e aozerion perzh ennañ er bloavezhioù 1939 ha 1940. Ken pouezus e voe he levezon ma komzer alies eus Skol Walarn pe eus Luskad Gwalarn en un doare resisoc'h[2]. E 1941, ur skridaozer a c’heller divinout bezañ bet Roparz Hemon e-unan a skrivas : « N’eus ket da renkañ (kenlabourerien Walarn) evel aparchant d'ur skol unanet pe d’ur chapel lennegel, o vezann ma renas e-barzh '’Gwalarn digorded spered ha dibaberezh eus ar c’hentañ ».[3].
Mennad an diazezerion ha niverennoù kentañ Gwalarn
kemmañOber a reas o soñj Olier Mordrel ha Roparz Hemon sevel ur gelaouenn pe, da vihanañ, ur stagadenn a vije ar pal anezhi sevel ha krouiñ ul lennegezh vrezhonek arnevez diwar netra pe dost a-benn boueta spered tud desket-kaer ha prientinion. Kement-se a zlee servijout mennozhioù politikel dre reiñ d'an emrenerion ha d'an disrannerion vreizhat un diazez sevenadurel e-skeud distreiñ a-grenn diwar lizheradur an emsav kentañ, da lavarout eo hini ar varzhed hag an amzer dremenet, diouzh un tu ha diouzh an tu all lizheradur deol ar veleion.
E pennad kentañ '’Gwalarn, en ur skrid titlet "Premier et dernier manifeste de Gwalarn en langue française" e lenner kement-mañ : "N'eus azginivelezh vroadel ebet anez azginivelezh yezhel"[4].
Kentañ adniverenn lennegel drimiziek Breiz Atao a voe renet gant Roparz Hemon a zeuas da vout, tamm-ha-tamm, e-unan e penn Gwalarn. En hini gentañ e kaver un hir ag "Eur ger a-raok" hag en eil un dresadenn gant Reun Kreston da heul troidigezh pezh-c'hoari ar C'hembread A. O. Roberts "Ar c'houmoul a dec'h".
Daou rummad gwalarnerion
kemmañDiforc'hañ a reer daou rummad gwalarnerion peurliesañ.
Rummad kentañ Gwalarn
kemmañEr rumm kentañ e kaved tud bet ganet e penn kentañ an ugentvet kantved pe a-raok, tud bet galvet d'ar Brezel-bed kentañ, tolpet tro-ha-tro da Roparz Hemon : Abeozen, Jakez Riou, Youenn Drezen. Levezonet e voe an dud yaouank-se gant diaraogerion hag a glaskas pinvidikaat ar brezhoneg en un doare arnevez evel Frañsez Vallée pe Meven Mordiern. Aozerion rouesoc'h a genlabouras gant ar skipailhig-se a vare da vare evel Olier Mordrel, Jakez Kerrien pe Kerverzhioù, hemañ yaouankoc'h.
Peurliesañ e oa desketoc'h ar skrivagnerion-se eget ar re a skrive e brezhoneg en amzerioù kent abalamour ma rejont studioù uhel er skol-veur pe er c'hloerdi. Dre o deskadurezh e oa anezho ur meni begenn pe un dibab tud desket-kaer : skolveuriet war ar saozneg e oa Roparz Hemon ; bet war arstudioù-uhel a-fed sevel-tier e oa Olier Mordrel ; danvez leaned e oa Jakez Riou, Youenn Drezen ; kelenner war ar galleg e oa Abeozen.
E niverenn 21 Gwalarn, ken abred hag ar bloavezh 1930, e kaved ur rentañ-kont eus ar pemp bloavezh kentañ, reoù ar rummad kentañ-se neuze en ur pennad anvet "Pemp bloavez e lennegez Vreiz". Gant Abeozen e voe displeget pegen start e voe kas ar gelaouenn-se da benn ken a-fed arc'hant ken evit tud gwall yaouank a zlee gounit o buhez, ouzhpenn bezañ tud a bluenn.
Eil rummad Gwalarn
kemmañWar-dro 1930 e teuas tud arall evit pinvidikaat danvez ha renabl ar re a gemere perzh er gelaouenn : Meavenn, Maodez Glanndour, Langleiz, Roperzh ar Mason, Loeiz Andouard. Ken desket hag ar rummad kentañ e oa ar re-se : doktor war an doueoniezh Maodez Glanndour, kelenner war an arzoù-kaer Langleiz...
Danvez ar gelaouenn
kemmañDisheñvel-mik e oa danvez Gwalarn diouzh pezh a gaved er c'helaouennoù brezhoneg arall. Da gentañ e kaved enni troidigezhioù diwar yezhoù anavezet gant hini pe hini a'r re a gemere perzh er gelaouenn, alese kembraeg, iwerzhoneg, saozneg, alamaneg, spagnoleg, galleg. Pa lavare an nen e oa re a droidigezhioù diwar yezhoù all e responte Roparz Hemon kement-se : "Ar Vretoned o deus ezhomm da zeskiñ petra eo al lennegezh"[5]. Se zo kaoz ivez ez eo lod muiañ eus an troidigezhioù brezhonek-se diwar skrivagnerion uhel bet desket er skol-veur gant ar walarnerion. Troet e veze ganto Shakespeare, Marlowe, Boccace, Calderon, Pouchkin ha skrivagnerion an Henamzer gresian-ha-roman. En holl ez eus bet un dousennad troidigezhioù c'hoariva gant Gwalarn. Daoust da gement-se e oa kalz nebeutoc'h a droidigezhioù e Gwalarn eget e Feiz ha Breiz kentañ.
Mod arall e kaved er gelaouenn-se oberennoù orin ar re he skrive. Tamm-ha-tamm, dre rannoù, e veze embannet romantoù Hemon (An aotrou Bimbochet e Breiz), danevelloù Abeozen pe bezhioù-c'hoariva Jakez Riou. Gant an eil rummad e veze muioc'h a varzhonegoù eget kent : Kanoù an noz Langleiz da skouer.
Estreget oberennoù a lennegezh a embannas Gwalarn peogwir ez embannas kentelioù Istor Mordiern pe ar studiadenn a savas Remont Jestin a-zivout ar voudhaadegezh.
Sell Roparz Hemon war Walarn e 1941
kemmañE 45vet niverenn ar sizhunieg Arvor e taole un den a c’hell krediñ bezañ Roparz Hemon e-unan ur sell a-dreñv war obererezhioù he c’helaouenn : « Deuet eo Gwalarn a-benn. Bodet he deus bet brientinion Breizh tro-war-dro dezhi, ken eo aet da vezañ ar gelaouenn vrezhonek dreist ar re all, kreizenn ha kalon ar vuhez gefredel er brezhonegva. Saveteet he deus ar brezhoneg eus an diskar diremed. Staliet he deus troadoù evit ul lennegezh uhel. »[6]
Hêrezh Gwalarn
kemmañWar-lern a-bennrc'h ar brezel ez adkemeras tud Gwalarn gant hent al lennegezh arnevez e brezhoneg, tro-dro d'ar gelaouenn Al Liamm.
Levrlennadurezh
kemmañ- Disanv (Roparz Hemon war a greder), « Gwalarn, revue littéraire mensuelle en langue bretonne ». E-barzh Arvor, niv. 44 ha 45, 2 ha 9 Du 1941.
- Per Denez, « Gwalarn ». E-barzh Al Liamm, niv. 50, 1950
- Yann-Ber Piriou, « Gwalarn ». E-barzh Le Peuple Breton, niv. 53-58, 1968
- Youenn Olier, Istor hol lennegezh I : Skol Walarn, Imbourc'h (192 pajenn), 1974 - 1975
- Yvon Gourmelon, "Un nebeut notennoù diwar-benn Gwalarn", Ar Falz, niv. 26, pp. 10-16, 1978
- Per Denez, "Kannadig Gwalarn ». E-barzh Hor Yezh, 1980
- Vefa de Bellaing, « L'influence de Gwalarn ». E-barzh Dalc'homp Soñj, niv. 24, 1988
- Gwalarn, histoire d'un mouvement littéraire, katalog diskouezadeg, Bibliothèque municipale de Brest, 1989
- Ronan Huon, "Histoire de Gwalarn", 1989
- W. Calin, The Modern Novel in breton and the quest for a european litteratur, 1997
- Frañsez Favereau, Heuliad studiadennoù diwar-benn Gwalarn hag an oberourien liammet ganti. E-barzh Lennegezh ar brezhoneg en XXvet kantved : Breiz Atao hag ar re all el lennegezh, 1919-1944, Skol Vreizh, 2003, p. p. 238-513.
- Gwendal Denez & Erwan Hupel, « An Attempt to renew Breton Literature ». E-barzh Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium, Levrenn 29, p. p. 70-80.
- Erwan Hupel, Gwalarn, Histoire d'un mouvement littéraire en Bretagne, Roazhon, 2010, 416 pajenn. Tezenn doktorelezh dindan karg Gwendal Denez soutenet dirak Skol-veur Roazhon 2.
- Gerhard von Tevenar, Die Zeitschrift Gwalarn und die neuere Sprachbewegung in der Bretagne, hep bloaziad
- E koun Youenn Drezen, Embannadurioù al Lanv, 2022.
- Tristan Loarer, « Gwalarn (1925-1944), premier soufle d’une littérature nationale ». E-barzh La littérature de langue bretonne des origines à nos jours, Gourin, Embann ar Menezioù Du, 2024, p. p. 198-202. 9782494693111
Gwelet ivez
kemmañLiammoù diavaez
kemmañNotennoù ha daveennoù
kemmañ- ↑ Tristan Loarer, da skouer, 2024.e
- ↑ Hervez an titl gallek a dibabas Erwan Hupel evit an dezenn nemeti diwar-benn Gwalarn : Gwalarn, Histoire d'un mouvement littéraire en Bretagne.
- ↑ « Gwalarn, revue littéraire mensuelle en langue bretonne ». E-barzh '’Arvor, niv. 44, 2 Du 1941.
- ↑ "Il n'est pas de renaissance nationale sans renaissance linguistique", niverenn gentañ Gwalarn, miz Meurzh 1925
- ↑ Ur Breizhad oc'h adkavout Breizh, Roparz Hemon, 1972
- ↑ Arvor, niv. 45, 1941.