Irak
Irak[1], pe Iraq[2] (Al ‘Irāq العراق), zo Republik Irak/Iraq (al Jumhūrīyah al `Irāqīyah الجمهورية العراقية) stumm hir hec’h anv. En norzh d'al ledenez arab emañ ar vro-mañ ha Baghdad eo ar gêr-benn anezhi. Muzulmaned (chiited ha sunnited) eus ar Reter-Nesañ eo an darn vrasañ eus an dud zo o chom enni, met kristenien a gaver niveruzik ivez. Arabed, Kurded ha Turkomaned eo ar pobloù niverusañ. Aloubet e oa bet gant ar Stadoù-Unanet e 2003, met e dibenn ar bloaz 2001 e tlefe ar soudarded amerikan bezañ aet kuit, nemet hag un emglev nevez a vefe kavet.
| جمهورية العراق Jumhuriyat Al ‘Iraq كۆماری عێراق Komara Iraqê | |||||
| |||||
| Ger-stur Allahu Akbar "Meur eo an doue" | |||||
 Lec’hiadur Iraq | |||||
| Yezhoù ofisiel | Arabeg Kurdeg | ||||
| Yezhoù rannvroel | Aramaeg Azerieg | ||||
| Kêr-benn | Baghdad | ||||
| Dizalc'h | 3 a viz Here 1932 | ||||
| Statud politikel | Demokratelezh parlamantel | ||||
| Prezidant | Barham Salih | ||||
| Ministr kentañ | Mustafa Al-Kadhimi | ||||
| Gorread -En holl -% dour |
438,317 km² 1.1% | ||||
| Poblañs - 2005 war-dro - Stankter ar boblañs |
28,807,000 66/km² | ||||
| Moneiz | Dinar Iraq | ||||
| Kan broadel | Mawtini | ||||
| Devezh ar vro | |||||
| Kod war ar Genrouedad | .iq | ||||
| Kod pellgomz | 964 | ||||
En em ledañ a ra Irak war al lodenn vrasañ eus Mezopotamia, unan eus kevell ar sevenadur. War ribloù ar stêr Eufratez, a dremen dre Vaghdad, e oa bet krouet ar skritur 3 000 bloaz zo.
E-pad pell amzer e voe an tiriad-se ul lodenn eus an Impalaeriezh otoman. Aloubet e voe gant ar Rouantelezh-Unanet e deroù an XXvet kantved. Start e oa bet an traoù evit an alouberien peurliesañ.
Goude taol-Stad Saddam Hussein, penn ar strollad Baath, e 1979 e oa bet tri brezel ma oa bet lazhet miliadoù a dud. Gwaskerezhioù gwadus, en o zouez gwaskerezhioù a-enep ar Gurded hag ar chiited, a oa bet ivez hag e-pad an dek bloavezhiad embargo. Torret e oa bet e renadur lik e 2003 gant ar Stadoù-Unanet. Abaoe an aloubidigezh-se ez eus brezel diabarzh en Iraq, ma vez stourmet ouzh an alouberien, ma vez taolioù spont ha ma stourm ar Sunnited, ar Chiited, ar Gurded an eil ouzh egile.
En eil plas emañ Irak evit an niver a viradoù tireoul er bed a-bezh hag ezel eo eus an ABET (ABET : Aozadur ar Broioù a Ezporzh Tireoul).
Gwelet ivez ar pennad Brezel Irak (2003-2011).
Istor
kemmañIrak zo kavell ar sevenadur sumerian (IIIe milved a-raok Jezuz-Krist). Eno e voe krouet ar skritur hag e oa bet kempennet an doureier a-zoare. Kregiñ a ra istor Irak da vare keodedoù-Stadoù Mezopotamia, da vare Šušan ha Babilon dreist-holl. Astenn a reas an Hitited o beli goude war ar vro, ha war o lerc’h e voe renet ar vro gant an Asirianed, ar Veded.
Traoniennoù an Tigris hag an Eufratez a voe dindan dalc’h meur a impalaeriezh war-lerc’h : an impalaeriezh sasanit, an impalaeriezh pers (o doa degaset ganto ar zoroastriegezh, ur relijion zo anezhi c’hoazh e proviñsoù zo), an impalaeriezh c’hresian (da vare aloubidigezhioù Alexandr Veur), ar vuzulmaned o tiskenn eus an (Diernezh Ummaya hag eus an Diernezh Abbassid), ha war-lerc’h an impalaeriezh otoman XIIIvet kantved, hag evit echuiñ an impalaeriezh trevadennel vreizhveuriat.
E-pad ar Brezel-bed kentañ e voe aloubet Irak gant ar Vreizhveuridi ha d’ar 1añ a viz Here 1919 e voe disklêriet e oa anezhi ur vro dizalc’h diouzh an impalaeriezh otoman. D’ar 25 a viz Ebrel 1920 e fizias Kevredad ar Broadoù (an aozadur a oa bet anezhañ a-raok ABU) er Rouantelezh-Unanet evit merañ Mezopotamia.
D’an 3 a viz Here 1932 e teuas Irak da vezañ ur vro dizalc’h. Un unpenniezh e beli ar Rouantelezh-Unanet e oa. Skoazellet e voe ar Republikaned da vat gant an Alamaned e 1941, p’o doa graet an taol-Stad. Ar Vreizhveuridi avat o doa adsavet an unpenniezh.
E 1955, da vare ar brezel yen, he doa sinet Iraq emglev Baghdad hag evel-se e voe skoulmet ul liamm gant ar Stadoù-Unanet.
E 1958 en doa kemeret ar jeneral Kassen ar galloud da-heul un taol-Stad all. Hennezh a voe drouklazhet avat d’an 9 a viz C’hwevrer 1963 e-pad un taol-Stad nevez.
D’an 31 a viz Gouere 1968 e voe graet un taol-Stad adarre gant ar jeneral Ahmed Hassan al-Bakr. E 1979 e voe erlerc’hiet gant Saddam Hussein.
D’an 22 a viz Gwengolo 1980 e tisklêrias Saddam Hussein ar brezel da Iran abalamour da Chatt-el-Arab (delta an Tigris hag an Eufratez). Ar brezel Iran-Iraq pe brezel kentañ ar pleg-mor Arab-ha-Pers. Lakaet e voe un termen d’ar brezel e 1988 met ne oa bet gounid ebet.
E-pad an hañv 1990 e voe aloubet Koweit gant Iraq. Pennkaoz e voe an aloubidigezh-se da eil brezel ar pleg-mor Arab-ha-Pers. Da c’houde ar brezel e voe lakaet embargo war ar vro e-pad daouzek vloavezh, diwar ziviz an ABU. Ur spont e oa bet evit Irakiz (1,5 milion a dud bet lazhet).
D’an 20 a viz Meurzh 2003 e oa bet taget Iraq gant armeoù kenunvanet ar Stadoù-Unanet hag ar Rouantelezh-Unanet, hag un dek bro bennak all : Japan, Sukorea, Polonia, Spagn hag Italia. Diskaret e oa bet renad Saddam Hussein teir sizhun war-lerc’h. D’ar 1añ a viz Mae e voe lakaet un termen d’ar trede brezel ar pleg-mor Arab-ha-Pers. Abaoe eo aloubet ar vro gant an armeoù kenunvanet.
D’an 28 a viz Mezheven 2004 e oa bet lakaet war-sav ur gouarnamant da c’hortoz, diwar ziviz, hag Iyad Allaoui an hini eo a renas ar vro diwar ar mare-se. D’an 30 a viz Genver 2005 e oa bet aozet ur gwir dilennadeg demokratel, ar pezh na oa ket bet graet er vro abaoe 1953, daoust d’ar sponterien a glaske levezoniñ an dud da chom hep mouezhiañ. Chiited ha Kurded Iraq avat a oa bet ur c’halz anezho o vouezhiañ.
D’ar 6 a viz Ebrel 2005 e oa bet dilennet ur prezidant kurd Jalal Talabani evit ar wech kentañ en Irak.
D’ar 5 a viz Du 2006 e voe kondaonet Saddam Hussein d'ar marv, kerkoulz ha daou geneil dezhañ, gant lez-kastiz uhel Irak. Kaset e voent dirak al lez-varn-se evit bezañ lakaet 148 den eus ur gêriadenn chiit d'ar marv er bloavezhioù 1980.
D’ar 26 a viz Kerzu 2006 e voe distaolet galv Saddam Hussein ha d’an 30 a viz Kerzu 2006, da 6 eur vintin, e voe krouget.
Politikerezh
kemmañBetek 2003 e oa Iraq ur repubik ofisiel renet gant Saddam Hussein a rene ar vro abaoe ar 16 a viz Gouere 1979.
E 2003 e oa bet taget Iraq gant ar Stadoù-Unanet hag ar Rouantelezh-Unanet, skoazellet gant un dek bro bennak all. Rak-se e oa bet diskaret gouarnamant Saddam Hussein. Armeoù o tont eus ar Stadoù-Unanet, eus Polonia hag eus ar Rouantelezh-Unanet zo dreist-holl er vro abaoe.
- Gouarnamant da c’hortoz
D’an 3 a viz Mae 2005 e voe lakaet ar chiit Ibrahim al-Jaafari e penn ar gouarnamant da c’hortoz. Jahal Talabani, unan eus pennoù bras ar Gurded, zo prezidant nevez ar gouarnamant da c’hortoz.
D’an 30 a viz Genver e oa bet dilennet un ur vodadenn vroadel vonreizhañ, a ya 275 sez d’hec’h ober. Dilennet e voe ur prezidant nevez ha daou vesprezidant. Da c’houde e voe anvet ur ministr kentañ gant an tri den-se hag ur gouarnamant nevez ivez e-lec’h ar gouarnamant da c’hortoz. Anv a oa ivez gant ar 14,2 milion a irakiz enskrivet war roll an dilennerien (hervez priziadur Bodad dilenn Iraq) da zilenn, hervez o rannvro, an 51 ezel eus Kuzul Baghdad hag an 41 ezel zo e pep hini eus ar 17 Kuzul-proviñs. Ar Gurded o doa ivez da zilenn ar 111 kannad eus ar vodadenn emren.
E-pad devezh an dilennadeg e voe graet gwalldaolioù ma oa bet marvet 36 den, 30 anezho ne oant ket soudarded. Daoust d’ar feulster ne oa ket bet Irakiz evit chom hep mont da vouezhiañ : 58 % eo ar feur perzhiañ (8 456 266 o doa mouezhiet). Aet e oa ar maout gant Kevredad unanet Iraq, ul listenn [[chiit] harpet gant an aiatola meur Ali al-Sistani. 4 075 000 den o doa mouezhiet evitañ, bezet 48,1%. 2 175 000 mouezh (25,7 %) a oa aet gant ar C’hevredad kurd ; 1 168 000 mouezh (13,8 %) gant listenn ar Ministr kentañ kozh Iyad Allaoui ; 150 680 mouezh (1,7 %) gant liestenn ar prezidant kozh sunnit Ghazi al-Yaouar. Disoc'hoù an dilennadeg
Bodad skrivañ ar Vonreizh, bet skrivet lezenn diazez Iraq gantañ a-raok ar 15 a viz Eost 2005, zo enni 55 ezel, en o zouez 25 sunnit. Kinniget en doa da bobl Iraq mouezhiañ al lezenn diazez-se d’ar 15 a viz Here 2005 : 61 % eus ar geodediz o doa kemeret perzh er vouezhiadeg-se, daoust ma oa bet klasket mirout outo ober. 4 den a oa bet marvet en holl er vro. Anavezet e oa bet an disoc’hoù d’ar a viz Here 2005 : 78 % eus Irakiz o doa demegeret ar Vonreizh met e daou broviñs sunnit (Salah ad Din hag Al Anbar ne oa ket bet degemeret. Lavaret he doa ar Bodad dilenn dizalc’h, staliet e Baghdad, e oa bet doujet da reolennoù etrebroadel an demokratelezh.
D’an 8 a viz Mezheven [[2006] en deus ar Parlamant degemeret anvidigezh ministred an Difenn, an Diabarzh hag ar Surentez vroadel, ar pezh na oa ket bet graet abaoe an 20 a viz Ebrel, da lavaret eo abaoe m’eo bet kemeret ar galloud gant gouarnamant ar Ministr kentañ Nouri al-Maliki. Ar Sunnit Abdul-Qadre Mohammed Jassim zo bet anvet da vinistr an Difenn. Ar Chiited Jawad al-Bolani ha Cherwan al-Waili zo bet anvet da vinistr an Diabarzh ha da vinistr ar Surentez vroadel.
Proviñsoù
kemmañ18 proviñs (muhafazat (unander), muhafazah (liester)) a ya d’ober Irak :
Douaroniezh
kemmañ
- Gorread : 437 072 km² (en o zouez 4 910 km² a ledennadoù dour)
- Harzoù : 3 650 km
Kerioù pennañ
kemmañArmerzh
kemmañFeur deskiñ lenn ha skrivañ an oadourien (% 2000-2004) :
- Hollad : 39
- Paotred : 55
- Merc’hed : 23
Er blegenn e oa armerzh ar vro da-heul aloubidigezh ar vro met krog eo d’ober berzh en-dro daoust d’an diasterioù zo anezho hiziv c’hoazh er vro. Kresk bras zo : 29,3 miliard a zollarioù eo ar produadur diabarzh kriz (PDK), tra ma oa 18,4 miliard e 2005 gant ur produadur broadel kriz (PBK) dre zen a 780 $ e 2002, hervez ar Bank-bed.
An eoul-maen eo barregezh kentañ ar vro. 2,03 milion a varilhadoù tireoul a veze produet bemdez e 2004 daoust ma oa kudennoù surentez er vro. Priziet e voe miradoù tireoul Iraq da 115 miliard a varilhadoù e 2004. N’eo ket reizh ar sifroù-se, war a seblant, hervez arbennigourien zo. Gant-se e oa Iraq en trede plas, dres war-lerc’h Arabia Saoudat hag Iran, evit an niver a viradoù tireoul.
Degemeret buan-tre o deus Irakiz an teknologiezhioù kehentiñ nevez (4,5 milion a dud koumantet d’ar pellgomz – pellgomzerioù difiñv ha pellgomzerioù hezoug – e miz Eost 2005, pa oa 883 000 den koumantet hepken a-raok an aloubidigezh. 147 000 den a veze koumantet d’ar Genrouedad e miz Meurzh 2005 e-skoaz e 2002, ma ne oa nemet 4500).
N’eo ket kemmet al lezennoù sokial a oa bet lakaet da dalvezout gant renadur Saddam Hussein. N’eo ket mui Kengevread Hollek ar sindikadoù ar sindikad nemetañ er gennad (bihan) prevez. Kevread irakat ar sindikadoù, ar sindikad nemetañ anavezet gant ar Stad, zo bet lakaet en e lerc’h. Er gennad foran emañ ar c’hevread-se ivez, daoust ma’eo berzet ar sindikadoù gant al lezenn. Sindikadoù dezho skourroù emren a vod dreist-holl kelennerien ha tud a labour er gennad tireoul. ABET (ABET : Aozadur ar Broioù a Ezporzh Tireoul).
Poblañs
kemmañ
Annezidi : 26 074 906 (miz Gouere 2005)[1]
- Arabed (75~80 %) (sunnited : 18 %, chiited : 50~55 %)
- Kurded (22~25 %)
- Turkomaned (2~3 %) (sunnited an darn vrasañ anezho)
Relijionoù : 97 % eus an dud zo muzulmaned, 55 % anezho zo chiited. 3 % a gristenien, ortodoksed an darn vrasañ anezho, zo o vevañ er vro, dreist-holl e Baghdad hag en trowardroioù.
Sevenadur
kemmañLenn ivez
kemmañ- Brezel Iran-Iraq
- Brezel Koweit, 1990-1991
- Oberiadenn Korventenn an dezerzh (Operation Desert Storm)
- Brezel Irak, 2003
- Oberiadenn Dieubidigezh Iraq (Operation Iraqi Freedom)
- Dilennadeg Bodadenn Vroadel Irak, 2005
Liammoù diavaez
kemmañ- (fr) Fichenn dre ar munud diwar-benn Iraq, Holloueziadur Encarta
- (en) Lec’hienn gouarnamant Iraq
- (en) Kuzul Broadel Iraq
- (en) Lec’hienn ofisiel evit adsevel Iraq
- (fr) Istor an aloubidigezhioù en Iraq
- (fr) Burev e karg eus ar programm Iraq IraqTireoul en eskemm boued
- (fr) Heuliañ brezel Iraq « eus Bayrūt 1982 da Vaghdad 2003 » gant LibanVision
- (fr) Keleier diwar-benn stourmoù ar merc’hed hag ar stourmoù sokial en Iraq
- (fr) Iraq aloubet gant an Amerikaned
- (fr) Lec’hienn diwar-benn ar brezel en Iraq
- (fr) Savboent marksour : ar bed goude ar brezel en Iraq - gant Alan Woods
Levrlennadur
kemmañ- Chris Kutschera (dindan renerezh), Bernard Kouchner (rakskrid), Le Livre noir de Saddam Hussein, Embannadurioù, 2005, Pariz, ISBN 2-915056-26-9.
Notennoù ha daveennoù
kemmañ- ↑ Levr Istor-Geografiezh, 6vet, TES.
- ↑ Geriadur brezhoneg An Here, 2001, p. 1430.
Afghanistan • Arabia Saoudat • Armenia2 • Azerbaidjan1 • Bahrein • Bangladesh • Bhoutan • Brunei • Egipt3 • Emirelezhioù Arab Unanet • Filipinez • India • Indonezia5 • Iran • Iraq • Israel • Japan • Jordania • Jorjia1 • Kambodja • Kazac'hstan1 • Kiprenez2 • Kirgizstan • Korea an Norzh • Korea ar Su • Koweit • Laos • Liban • Malaysia • Maldivez • Mongolia • Myanmar • Nepal • Oman • Ouzbekistan • Pakistan • Qatar • Rusia1 • Republik Pobl Sina • Republik Sina (Taiwan) • Singapour • Siria • Sri Lanka • Tadjikistan • Thailand • Timor ar Reter4 • Turkia1 • Turkmenistan • Viêt Nam • Yemen
Stadoù ha n'int ket anavezet: Nagorno-Karabac'h2
Tiriadoù gant ur statud ispisial: Hong Kong • Makao • Palestina
1. En Europa evit un darn. 2. En Azia e-keñver douaroniezh met a vez sellet outi evel un tamm eus Europa evit abegoù istorel ha sevenadurel. 3. En Afrika evit ar braz. 4. Lakaet a-wechoù en Oseania. 5. En Oseania evit un darn.