Impalaeriezh roman ar Reter
Un danvez pennad eo ar pennad-mañ ha labour zo d'ober c'hoazh a-raok e beurechuiñ.
Gallout a rit skoazellañ Wikipedia dre glokaat anezhañ.
Impalaeriezh roman ar Reter zo un anv istoriografek roet da lodenn reter an Impalaeriezh roman en Henamzer diwezhañ hag er Grennamzer, al lodenn nemeti chomet en he sav adalek 476. Impalaeriezh Bizantion eo an anv a vez graet anezhi peurliesañ goude labour an istorour Hieronymus Wolf e 1557. Anv ofisiel an Impalaeriezh a oa Βασιλεία Ῥωμαίων (Basileia Rômaiôn), Imperium romanum e latin. Kergustentin a oa he c'hêrbenn, anv roet gant an impalaer Kustentin Iañ, e 330, da gêr Bizantion.
| Rann eus | Impalaeriezh roman, Medieval Rome  |
|---|---|
| Deiziad krouiñ | 17 Gen 395 |
| Anv er yezh a orin | Imperium Romanum, Βασιλεία Ῥωμαίων, Romania, Ῥωμανία |
| Relijion | kristeniezh |
| Anvet diwar | Kergustentin |
| Anv annezidi | romà d'Orient, romana d'Orient |
| Yezh ofisiel | gresianeg, latin, Medieval Greek |
| Sevenadur | Roman civilization |
| Kevandir | Europa, Afrika, Azia |
| Kêr-benn | Kergustentin |
| Daveennoù douaroniel | 41°0′55″N 28°59′5″E |
| Renad politikel | monarkiezh hollveliek, Dominate |
| Penn ar Stad | impalaer bizantat |
| Perc'henn war | Saint Hilarion Castle, Castello Normanno, Buffavento Castle |
| A zo stok ouzh | Impalaeriezh roman ar C'hornôg |
| Heuliet gant | Omeyad, Rashidun Caliphate, Impalaeriezh otoman, Empire of Trebizond, Emirate of Crete |
| Bet erlec'hiet gant | Emirate of Crete, Impalaeriezh otoman, Duchy of Brescia, Maona of Chios and Phocaea |
| Erlec'hiañ a ra | Impalaeriezh roman, Impalaeriezh roman ar C'hornôg |
| Yezh implijet | latin, Medieval Greek, Koine Greek |
| Studiet gant | Byzantine studies |
| Deiziad divodañ | 29 Mae 1453 |
| Istor | history of the Byzantine Empire |
| Relijion ofisiel | Eastern Orthodoxy |
| Oberennoù zo en dastumad | Art Institute of Chicago |
| Ekonomiezh an danvez | economy of the Byzantine Empire |
| Rummad evit ar c'hartennoù | Category:Maps of the Byzantine Empire |
| |
| Ur pennad eus an heuliad Henroma eo ar pennad-mañ | |
| Ar Vonarkiezh | |
| Ar Republik | |
| An Impalaeriezh | |
| Impalaeriezh ar C'hornôg | |
| Impalaeriezh ar Reter | |
Ur c’hemm a vez lakaet gant an istorourien etre an Impalaeriezh roman klasel hag hini ar Grennamzer hag abalamour da se e vez kaoz eus Impalaeriezh Bizantion peurvuiañ. Graet e vez e-giz-se anezhi rak an troc’h a weler etre an Impalaeriezh roman klasel, latin he yezh, diazezet war Roma padal eo diazezet he darn reter war ur sevenadur gresian a voe an darn nemetañ goude 476. Evito o-unan ne oa evit ar Vizantiz troc’h ebet etre an daou brantad-se, hini an Henamzer hag hini ar Grennamzer, ha betek ar fin e raent Bizantiz anezho o-unan, annezidi Βασιλεία Ῥωμαίων (Basileia Rômaiôn).
Fin Impalaeriezh Bizantion a zeuas e 1453 pa voe tapet Kergustentin gant an Otomaned, met diaesoc’h eo kavout ur penn-kentañ d’an Impalaeriezh-se. Lod a ginnig 330 pa voe savet Kergustentin ha lakaet anezhi da gêr-benn an Impalaeriezh, kroget e memes tro kristenadur ar bed roman, lod all a ginnig 395 pa voe rannet an Impalaeriezh roman etre mibien Theodosius Iañ, ha krouet Impalaeriezh roman ar Reter. Evit ul lodenn all e teu ar c’hemm etre ren Justinian Iañ, bet Impalaer etre 527 ha 565, an hini diwezhañ en doa klasket adtapet tachennoù kornôg an Impalaeriezh, ha ren Hieraklius, a gollas proviñsoù Egipt, Palestina, Afrika ha Siria hag a lakaas ar gresianeg da vezañ yezh an Impalaeriezh.
E-pad an amzer ma voe anezhi e voe an Impalaeriezh galloud pennañ mor Kreizdouar ar Reter, e-keñver armerzh, sevenadur hag arme. An tachennoù perc’hennet ganti a zo bet kemmet kalz e-kerzh an amzer. Dindan beli Justinian Iañ e voe tizhet harzoù pellañ an Impalaeriezh abaoe ar Vvet kantved, met kollet e voe un darn bras eus an tachennoù-se mui tachennoù Egipt, Palestina ha Siria ouzh an Arabed, hag aloubet ar menezioù Balkan ha darnoù eus Gres gant ar Slaved. Gant ar Vakedonianed (Xvet - XIvet kantved) e voe adtapet tachennoù zo e-pad un Azginivelezh a echuas gant aloubadeg an Durked en Anatolia (emgann Mantzikert e 1071) hag amzer ar C'hroaziadegoù, pa voe tapet Kergustentin gant ar Pevare Kroaziadeg e 1204 a wanaas da vat an Impalaeriezh, unan eus stadoù bihan ar rannvro, betek kouezhañ dindan beli an Otomaned. Ur galloud kristen eo Impalaeriezh roman ar Reter, met war zisheñvelaat ez a an daou zarn eus ar gristeniezh dre abegoù politikel, sevenadurel ha relijiel. Kavell ar gristeniezh ortodoks (pe ortodoksiezh) eo Impalaeriezh Bizantion.
Anvioù
kemmañAn Impalaeriezh roman ez eus anv amañ, o kenderc’hel abaoe Augustus betek hec'h impalaer diwezhañ Kustentin XI ha splann e oa evit annezidi an Impalaeriezh, anvet Impalaeriezh roman pe Impalaeriezh ar Romaned (Latin : Imperium Romanum, Imperium Romanorum; Gresianeg : Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων Basileia tōn Rhōmaiōn, Ἀρχὴ τῶν Ῥωμαίων Archē tōn Rhōmaiōn), pe Romania, Republik roman (Latin: Res Publica Romana; Gresianed: Πολιτεία τῶν Ῥωμαίων Politeia tōn Rhōmaiōn) ha Rhomais. Graet e veze gant annezidi an Impalaeriezh o-unan Romaned (Romaioi) ha Gresianed (Graikoi), betek an XIXvet kantved zoken. Implijet eo bet an anv Impalaeriezh Bizantion evit komz diwar-benn an Impalaeriezh roman er Grennamzer e 1557 gant Hieronymes Wolf en e levr Corpus Historiae Byzantinae, un dastumad mammennoù. Dont a ra eus anv kozh Kergustentin, Bizantion, diwar ar gêr bet savet e -612 evel un drevadenn eus Megara. Montesquieu a vrudas an anv e Bro-C’hall met en XIXvet kantved nemetken e teuas da vezañ brudet da vat an anv-mañ e-touesk an istorourien. Impalaeriezh roman ar Reter a vez implijet evit lakaat war wel eo ur c'henderc’hel eus Impalaeriezh roman an Henamzer. Meur a bobl a voe en Impalaeriezh ha derc’hel a rae hengounioù roman-hag-helennadek, met a-hed ar c’hantvedoù ne voe sellet gant an dud o chom e kornôg nemet al lodenn c'hresian, dreist-holl pa glaskjont adtapet hêrezh an Impalaeriezh roman. A-wezhioù e kaver neuze an anv Impalaeriezh ar C’hresianed dindan pluennoù kronikerien ar Grennamzer. A-hend all ez eus bet implijet gant ar bibien an anv Impalaer Romania (Imperator Romaniae) evit disheñvelaat diouzh Impalaer Roman (Imperator Romanum), un titl o doa roet da gKarl Veur hag e ziskennidi. Ne oa ket ezhomm da zisheñvelaat er bed arabek hag islamek, nag hini ar Slaved pa voe gwelet an Impalaeriezh evit Impalaeriezh roman, disteraet dindan anv Rûm. Betek an XXvet kantved e voe implijet an anv millet-i Rûm (broad roman) evit ober an ortodoksed en Impalaeriezh otoman.
Tiriadoù Impalaeriezh roman ar Reter
kemmañIstor
kemmañKenarroud
kemmañAloubet a oa bet darn reterañ ar mor Kreizdouar gant ar Romaned tamm ha tamm adalek 200 kt JK. Meur a bobl a oa en darn-se eus ar bed, etre Egipt, ar Reter-nesañ, Anatolia ha Gres. Alies-mat e oa muioc'h a gêrioù en tiriadoù-se a oa liammet ivez gant ar sevenadur hellenadek goude aloubadegoù Aleksandr Veur. Chomet eo stabiloc'h an tiriadoù-se e-pad an IIIe kantved eget er c'hornôg levezonet gant ar sevenadur roman, ar pezh en deus degaset un diorren ekonomikel en deus lakaet ar reter da vezañ pinvidikoc'h.
Orin an Impalaeriezh Bizantion : etre digreizennañ hag adkreizennañ ar galloud (285-395)
kemmañOrin an eil impalaeriezh a zo bet an diarkiezh (ren doubl) a stalias an impalaer Diokletian e 285 evit ma vefe difennet gwelloc'h harzoù ar Reter ouzh ar Varbared ha rannet al labour melestriñ, ar pezh zo bet graer betek 324 ha goude etre 337 ha 350, hag etre 364 ha 392 adarre a-raok ma voe rannet an Impalaeriezh roman e 395 etre daou vab Theodosius Iañ, Arkadius ha Honorius, betek dismantr an Impalaer er C'hornôg e 476 ha marv an Impalaer diwezhañ anavezet gant ar Reter e 480. Chomas a reas unanet a-walc'h e-keñver ar Gwir an div lodenn betek pell ha zoken goude ma oa bet kollet tiriadoù ar c'hornôg gant an Impalaeriezh er Vvet kantved. Daoust ma cheñchas a-wezhioù harzoù resis an div lodenn int bet aozet diwar ur rannadur Kornôg/Reter dre vras ar pezh a zonas an diforc'h sevenadurel etre ar C'hornôg ma oa implijet latin ar muiañ hag ar Reter ma oa implijet kentoc'h ar gresianeg. Ne oa ket rannet an Impalaeriezh avat, met kentoc'h e oa roet un tiriad da bep Impalaer d'ober ar memes labour warnañ hag egile. Kenlabourat a oant sañset ober daoust ma save alies jeu etre an Impalaerien.
Goude ur c'hlask lakaat pevar den o ren a vro e 293 gant Diokletian (daou augustus, daou caesar dindan beli an augustii), anvet an tetrarkiezh, n'en deus ket graet gwall verzh abalamour d'ar stourmoù levezon etre an impalaerien o deus kaset anezho d'ober brezel, e voe adkemeret ar galloud gant un nebeud re adalek 313 betek ma teuas Kustentin Iañ da vezañ Impalaer nemetañ.
E 330 e tivizas Kustentin krouiñ ur gêr nevez diwar Bizantion er Reter, adanvet Kêrgustentin evit lakaat anezhi da vezañ kêrbenn an Impalaeriezh. Un eil Roma a oa sañset bezañ, war ul lec'h dedennus e-keñver strategiezh, war an hentoù kenwerzh etre Azia hag Europa hag etre an Norzh hag ar Su. Degas a reas ivez cheñchamantoù armerzhel d'an Impalaeriezh, da skouer e-keñver ar moneiz, gant degas ar solidus a zeuas da vezañ moneiz diazez an eskemmoù e-pad kantvedoù. Ur reform relijiel a reas ivez oc'h anavezout ar gristeniezh e 313 a-raok lakaat e fri e-barzh aferioù an Iliz da vare Sened-Meur Nikaia e 325. Diskouez a reas ur soñj lakaat an Impalaeriezh da vezañ kristen a-hed e vuhez hag eñ a voe badezet a-raok mervel, evel ma oa kustum d'ar mare-se. Ne oa ket ar gristeniezh relijion nemeti an Impalaeriezh avat met hini an Impalaerien war-bouez Juluan II a zistroas d'ar Baganiezh.
Theodosius Iañ a renas war an Impalaeriezh a-bezh betek 395, an hini diwezhañ oc'h ober. Eñ a lakaas ar gristeniezh da vezañ an hini nemeti er vro o skarzhañ gouelioù pagan etre 391 ha 392 (ar C'hoarioù Olimpek diwezhañ a vije bet dalc'het e 393).
Koll an tiriadoù er C'hornôg (395-518)
kemmañGoude marv Theodosius Iañ e voe rannet an Impalaeriezh etre e vibien, Arkadius hag Honorius. E 410, pa oa Arkadius o ren e Kergustentin hag Honorius e Ravenna, e voe aloubet Roma gant ar Wizigoted, Alarig er penn anezho. Goude ar bloavezh-se e voe distabil a-walc'h an traoù er C'hornôg, met ar Reter a c'hellas en em dennañ a-drugarez d'e rouedad kêrioù ha d'e binvidigezh a aotreas anezhañ da baeañ truaj d'ar Varbared. Dindan Dheodosius II, mab Arkadius, e voe aloubet tiriadoù an Norzh gant an Huned hag ec'h asantas an Impalaeriezh kinnig un truaj d'o roue, Attila. Theodosius II a savas ivez mogerioù-kreñv e Kêrgustentin a zifennas ar gêr betek 1204. Gallout a reas an Impalaeriezh bezañ aketus war tachennoù all neuze : etre 435 ha 438 e voe embannet Kod Theodosius (Codex theodosianus e latin), a zastummas al lezennoù bet embannet abaoe 312. Ivez, dindan an impalaerien Pulkeria (c'hoar Theodosius II) ha Markianos e oa trubuilhet ar vuhez politikel gant an tabutoù relijiel pa dage disivouder pe disivouder an Iliz soutenet gant ar galloud. Dismantr a voe war an Impalaeriezh er C'hornôg er memes mare betek ma voa skrapet ar galloud gant ur senedour Orestus evit e vab Romulus Augustus e 475. Ar bloaz war-lerc'h, e 476, e voe diskaret an Impalaer er C'hornôg gant Odoakr, ur penn barbar ha kaset arouezioù ar galloud da Gêrgustentin evit anavezout e oa amañ ar galloud. Julius Nepos, an Impalaer er C'hornôg diwezhañ anavezet gant ar Reter a varvas e 480. Zeno a chomas neuze Impalaer nemetañ, met kollet en doa an tiriadoù er C'hornôg, a glaskas adtapout gant sikour an Ostrogoted renet gant Theodoric met ken dizalc'h a voe hemañ hag Odoakr. Pa varvas Anastanius Iañ e 518e voe leun chouk kefoù an Impalaeriezh gant 150 000 a aour, goude bloavezhioù ur ren mat war pinvidigezhioù an Impalaeriezh.
Klask derc'hel war an hêrezh roman (518-610)
kemmañ
Er VIvet kantved en em ledas impalaeriezh ar Reter hag e talc'has Justinian I (527-565) adc'hounit ar C'hornôg. Hemañ a zastumas ivez al lezennoù e Kod Justinian (Corpus iuris civilis).
Justinian hag ar renovatio imperii
kemmañEus ur familh munut e teu Justinian. Niz an Impalaer Justin Iañ eo, ur soudard ne ouie ket lenn a oa bet dibabet gant Anastasios da zont war e-lerc'h. Moarvat e oa bet fiziet ur galloud bras a-walc'h gant Justinian a-raok ma teuas da Impalaer e 527. Brudet-tre eo hennezh kar ober a ra al liamm etre Impalaeriezh roman an Henamzer hag hini ar Grennamzer : klasket en deus adtapet tiriadoù ar C'hornôg bet kollet ha moarvat e oa an Impalaer diwezhañ a gomze latin evit e yezh gentañ. Merket eo e ren gant klask ur renovatio imperii, da lavaret eo adsevel an Impalaeriezh. Levezonet eo bet kalz gant e wreg Theodora a-hed e ren.
Unan eus perzhioù kentañ e ren a oa an enklask en doa goulennet e 529 digant Yann Kappadokia ha nav den all evit adsevel al lezennoù roman. Diwar an enklask-se eo bet graet ar C'hod Justinian (Corpus iuris civilis) a zo bet diazez al lezennoù en Impalaeriezh betek ar fin, ha zoken hini ar Stadoù modern betek hiziv.
Klask a reas ober peoc'h gant ar Bersed evit bezañ dieub da adtapout an tiriadoù er C'hornôg, neuze e sinas e 532 un emglev gant Khosrau Iañ evit paeañ truaj dezhañ. Ar memes bloavezh e tarzhas emsavadegoù Nika e Kêrgustentin. En arvar e oa buhez Justinian, betek lakaat anezhañ da soñjal tec'het kuit met e wreg a lakaas anezhañ da cheñch ali, hervez ar vojenn o lavaret e oa ar "pourpr ul liv mat evit mervel". Dont a reas a-benn da adkemer kontrol ar jeu, met lezel a reas betek 35 000 emsavadeger marv war e lerc'h.
Hêrezh Roma : un Impalaeriezh gant Roma enni
kemmañDiouzhtu war-lerc'h, e 533 e krogas da aloubiñ Afrika a oa e krabanoù ar Vandaled abaoe 429. Ar jeneral Belisarius a zeuas a-benn da gemer Kartada met kenderc'hel a reas pennoù meuriadoù ar vro da stourm a-enep ar Vizantiz betek 548. D'ar memes mare, en Italia ostrgotek, marv ar roue Theodoric, e niz Athalaric hag e verc'h Amalasuntha a lezas muntrer an hini diwezhañ, Theodabald da ren ar vro, daoust ma oa gwan e aotrouniezh. Klask a reas Justinian profitañ eus ar jeu en Italia evit aloubiñ ar vro hag adlakaat Roma en Impalaeriezh Roman. Kregiñ a reas da gas tud e Sikilia e 535 gant berzh met diaesoc'h e teuas ar jeu war ar c'hevandir ken start e oa rezistañs an Ostrogoted. Goude bezañ lakaet seziz war Naplez ha Roma e teu a-benn Belisarius da dapout Ravenna e 540. E-keit-se, e 535, e klaskas ar roue Ostrogot kas ar pab Agatepus Iañ da Gêrgustentin evit goulenn ma vije tennet holl armeoù ar Vizantiz eus Italia ha Sikilia, hep berzh avat. E-pad e amzer e Kêrgustentin e teuas a-benn ar pab da ziskar patriarch ar gêr eus e gador evit bezañ, monofizist avat, daoust ma oa gwarezet gant Theodora. Adunanet e voe an Ostrogoted dindan ren ar roue Totila avat ha ganto e teuas an tu-kreñv da vezañ : tapout a rejont Roma adarre e 546. Kaset e voe Belisarius en-dro da Italia e 544 met gant nebeut-tre a soudarded ha galvet e voe adarre da Gêrgustentin e 549 evit bezañ erlec'hiet gant un tizhog eus Armenia, Narses e 551 ha 35 000 soudard. Trec'het e voe Totila en emgann Taginae hag an hini az eas d'e heul, Teia, a voe trec'het en emgann Mons Lactarius e 552. Daoust ma chomas Goted evit herzel hag e teuas Franked hag Alemanned da glask aloubiñ ar vro e voe echu gant brezel Italia. En Hispania wisigotek e c'halvas ar denjentil Athanagild sikour ar Vizantiz a-enep ar roue ha neuze e teuas a-benn Justinian da gaout kontrol un darnig eus ar vro.
Er Reter e voe astennet ar peoc'h bet sinet gant ar Bersed gant 50 vloaz ouzhpenn e 561. Kudenn en doa Justinian memestra gant ar Slaved a zeue da dagañ ar Balkanoù, met ivez gant an Huned, ar pezh a lakas Justinian da c'hervel Belisarius en-dro evit trec'hiñ anezho.
Troc'hoù gant ar sevenadur klasel
kemmañBerzet e oa bet al liesdoueelezh gant ar Stad da vare Theodosius Iañ met de dalvez ket n'en doa levezon ebet sevenadur gresian-ha-roman war ar vro. Kenderc'hel a reas ar brederourien, evel Yann Philoponus, lakaat mennozhioù kristen da astenn an nevezplatonegezh, met e oa an tu-kreñv gant an doueoniezh gristen. Serret e voe Akademiezh Plato e 529, ar pezh a ziskouezas pegen cheñchet e oa an traoù. Adalek ar mare-se e voe gouestlet pep tra da azeuliñ Doue e giz ar gristenien : kanoù-lid Romanos ar Melodist a voe skrivet d'ar memes poent ma oa bet adsavet Iliz ar Furnez-Santel (Iliz Hagia Sophia), goude emsavadegoù Nika. E 537 e voe echu an Iliz-veur nevez, a voe unan eus arouezioù pennañ an ti-savouriezh bizantion. doueoniezh prederouriezh
Diaesterioù heulidi Justinian
kemmañAdalek ren Justinian e voe taget an Impalaeriezh gant kleñvedoù, dreist-holl ar vosenn Justinian a lazhas ur bern tud hag a wanaas galloud ekonomikel ar vro.
Pa varvas Justinian Iañ e 565 ez eas Justin II en e lerc'h. Nac'h a reas paeañ an truaj d'ar Bersed padal e teuas d'ar memes koulz al Lombarded da aloubiñ Italia. E fin ar c'hantved ne chome nemet un drederenn eus tiriad Italia e daouarn ar Vizantiz. Rankout a reas an Impalaer da heul Tiberius II dibab etre e enebourien : arc'hant a roas d'an Avared evit bezañ dieub ober brezel d'ar Bersed. Trec'hioù a reas e jeneral Mauricius met ne viras ket an truaj paeet dezho d'an Avared aloubiñ an Impalaeriezh. Tapout a rejont kreñv-lec'h Sirmium e 582 ar pezh a lezas ar Slaved da vont en tu-mañ d'an Danav.
Dibabet e voe Mauricius da vont da heul Tiberius II ha dibab a reas lakaat e fri e brezel diabarzh ar Bersed evit adlakaat Khorsau II war e gador-roue, dimezet gant merc'h an Impalaer, ha gant un emglev a astennas tiriadoù ar Vizantiz er Reter hag a lakaas anezho da vezañ dieub evit ober brezel d'ar Slaved. Tagañ a reas ar Slaved hag an Avared betek 602, o lakaat anezho da gilañ en tu-all d'an Danav. N'en doa bet brud vat an Impalaer avat hag daoust d'e drec'hioù, un heuliad divizoù graet evit espern arc'hant a vagas un emsavadeg a-enep dezhañ evit lakaat Phokas en e blas. Muntret e voe gant e familh.
Un Impalaeriezh kemmet en he harzoù hag en he sevenadur (610-678)
kemmañBrezel gant ar Bersed, koll dirak an Arabed
kemmañMuntr Mauricius a enaouas ar brezel gant Persia adarre, pa zeuas Khorsau II da aloubiñ proviñs vizantat Mezopotamia. Doare Phokas da ren a voe gwelet fall gant Sened Kêrgustentin ha buan e tiwanas kabaloù a-enep an Impalaer. A-benn ar fin e teuas Heraklius eus Karthago war vag, un ikonenn warni, evit diskar an Impalaer ha kemer e lerc'h e 610. Digeriñ a reas Heraklius ur mare a cheñchamantoù bras evit an Impalaeriezh, a-fet tiriad, politikerezh met ivez a-fet sevenadurel.
Taeroc'h e teuas ar brezel a-enep ar Bersed neuze. Aloubiñ a rejont proviñs Siria ha tapout a rejont Damask ha dreist-holl Jeruzalem, en ur skrapañ ar Groaz Wir da Ktesiphon, o c'hêrbenn. Enep-argadiñ a reas Heraklius o prezantiñ e vrezel evel unan santel, gant un ikonenn bras eus ar C'hrist bet diskouezet e raok an armeoù, en un doare heñvel ouzh troioù ikonenn ar Werc'hez tro-dro da Gêrgustentin pa oa bet lakaet seziz war ar gêr gant an Avared e 626, asambles gant ar Bersed hag ar Slaved. Padout a reas ar brezel etre ar Vizantiz hag ar Bersed eus 602 betek 628. Goude seziz Kêrgustentin (etre Mezheven 626 ha Gouere 626) e kilas tamm ha tamm arme ar Bersed en Anatolia betek ma c'hellas Heraklius aloubiñ Mezopotamia ar Bersed e-lec'h ma voe distrujet o arme gant ar Vizantiz e 627 e Nineveh. E 629 e c'hellas Heraklius mont betek Ktesiphon e-lec'h ma adtapas ar Groaz Wir a voe adlakaet e Jeruzalem gant lidoù meur kerkent, e-pad ma oa ar Bersed oc'h en em dagañ en ur brezel diabarzh. Rankout a rejont ar Bersed rentañ Ejipt hag ar Reter-nesañ, met skuizhet e oa bet an div vro gant ar brezel, gouest da vezañ preizhet gant an armeoù muzulman a oa o paouez diwan. Trec'het e voe ar Vizantiz ganto e Yarmouk e 636 pa gouezhas Ktesiphon en o c'hrabanoù ar bloaz goude.
Un Impalaeriezh roman gresianek he sevenadur
kemmañKil ar Vizantiz dirak an Arabed a gendalc'has war-lerc'h. Kollet e voe Jeruzalem, met pas ar Groaz Wir a voe kaset d'ar gêrbenn, met dreist-holl proviñsoù pinvidik ar Reter-Nesañ hag Ejipt. Cheu a oa etre ar proviñsoù-se, a chome feal d'ur sell resis war natur ar C'hrist, hini ar monofizistiezh, hag ar c'hreiz en doa degemeret dogm an daou natur d'ar C'hrist, ar pezh a voe sellet gant Ilizoù Antioch, Jeruzalem hag Aleksandria evel liesdoueegezh. Degemer a rejont neuze mat a-walc'h ar vuzulmaned e grede start en un Doue unvan hag e leze anezho da chom kristen e-keit ma voe paeet un truaj, an dhimmi dezho. Koll a reas neuze an Impalaeriezh ul liesseurted relijiel, met ivez sevenadurel ha yezhel kar komzet e veze yezhoù all estreget ar gresianeg e proviñsoù-se : arameeg e Siria-Palestina, kopteg (da lavaret eo ejiptianeg) en Ejipt. Bed ar Vizantiz a zeuas da vezañ ur bed gresian hag ortodoks neuze.
Kregiñ a reas an Arabed da dagañ Azia Vihanañ, war zouar ha war vor e memes koulz, ha lakaat a rejont seziz war Kêrgustentin etre 674 ha 678. Kilañ a rejont dirak ijinadenn an tan gresian a zistrujas o bigi. Un emglev a Beoc'h e voe sinet etre ar Vizantiz ha ar c'halifad omeyad. Tagadennoù an Arabed a zistrujas memestra sevenadur kêrel Anatolia, pa dec'has annezidi ar vro e kêrioù brasoc'h mogeriet-kreñv, ha digreskiñ a eas ar boblañs e Kêrgustentin zoken a dremenas eus 500 000 annezad da 40 000 evit an istimoù bihanañ. Karterioù a-bezh eus ar gêr a zeuas da vezañ parkeier ha pradeier, evel en holl gêrioù an Impalaeriezh. Adalek 618 e kollas ivez ar bigi leun a greun a zeue eus Ejipt ha neuze ne voe ket roet ken ed digoust da annezidi ar gêrbenn e-giz ma veze graet gwezhall.
Kemmet e voe aozadur an Impalaeriezh gant sistem an themoù renet gant ur galloud brezel ne responte nemet dirak melestradur an Impalaer.
An troc'h bras a zo bet a-fet politikerezh ha sevenadurel a zo lakaet gant lod evel fin ar bed bizantat, ha neuze ne bije an Impalaeriezh Bizantion ur stad heulier nemetken eus an Impalaeriezh roman. Dav eo amsaviñ o deus kendalc'het annezidi an Impalaeriezh da lavaret e oant Bizantiz goude ar mare-se, daoust d'ar c'hemmoù.
Diaesterioù ha enkadennoù an Impalaeriezh (678-867)
kemmañGourdrouz ar Vulgared, an Arabed hag ar brezelioù diabarzh
kemmañGant ar brezelioù er Reter e oa bet kaset kuit ur bern soudarded a zifenne ar Balkanoù, ar pezh a lezas ar Slaved da aloubiñ douaroù e Su an Danav, sikouret ivez gant ar memes emdroadur hag en Azia Vihanañ, treuzfurmadur ar c'hêrioù en annezoù bihan kreñvaet. Dont a reas ivez ur bobl nevez, ar Vulgared, ur bobl durk a gendeuzas war-lerc'h gant ar Slaved. Trec'hiñ a rejont an armeoù bizantat e 680 e Su an Danav.
Klask a reas Kustentin IV sinañ peoc'h gant khan ar Vulgared Asparukh, ar pezh a lezas Bulgaria da ren war meuriadoù slav a anaveze gwezhall gallout ar Vizantiz warno, met Justinian II a glaskas kentoc'h ober brezel a-enep dezho. Daoust d'e drec'hioù e tiskouez e ziaezamantoù evit treuziñ Thrakia ha Makedonia pegen gwan e oa deuet da bezañ beli Kêrgustentin er rannvro.
Klask a reas Justinian II terriñ galloud an dud veur a chome e kêrioù o kreskiñ o zailhoù hag oc'h envel tud eus diavaez ar metoù-se war postoù ar melestradurezh met sevel a reas un enebiezh outañ a gasas anezhañ kuit e 695, betek kavout repu gant ar gKazhared hag ar Vulgared. Sikouret ganto e tistroas e 705 da Gêrgustentin evit adkemer ar galloud ha ren a reas dre ar spont diwar-neuze, o lazhañ e enebourien, o lakaat ar boblañs war evezh. Un emsavadeg all a gasas anezhañ kuit e 711.
An Impalaerien da heul a glaskas kreñvat an Impalaeriezh, Leon III oc'h adaozañ ar vro war diazezoù melestriñ solutoc'h, e vab Kustentin V o tapout trec'hioù a-enep an Arabed e Siria hag a-enep ar Vulgared e Balkanoù. Met ne voe ket a-walc'h a-enep ar Slaved, an Arabed a dapas an tu-kreñv o kemer Kriti ha Sikilia etre 820 ha 863, ha dreist-holl ar Vulgared hag an Impalaer Krum.
E-kreiz ar gorventenn : etre an ikonoklasmiezh ha taolioù a-enep unvanidigezh an Impalaeriezh
kemmañAbaoe ar IVe kantved e oa hejet an Impalaeriezh gant tabutoù, taer a-wezhioù, diwar ar relijion met biskoazh ne zeuas da vezañ ken taer hag en VIIIvet ha IXvet kantved hag an ikonoklasmiezh. Ur pouez bras o doa ar skeudennoù (ikonennoù) er bed bizantion, a servije evel ul liamm etre an dud hag ar Sent ma ne oa ket Doue e-unan. Implij ar skeudennoù a oa deuet da vezañ stankoc'h-stankañ hag aon o deus bet ar strollad ikonoklast (a-enep ar skeudennoù) e vije pedet d'an ikonenn ha pas d'an hini livet warni. Levezon kil ar Vizantiz dirak an Islam a zo bet tabutet ivez, dreist-holl o c'houzout ne veze ket implijet kement ar skeudennoù gant poblañs ar Reter a oa tuet war an nestorianiezh pe ar monofiziezh. E-pad ur prantad e seblant an Impalaeriezh bezañ klasket broudañ implij ar skeudennoù relijiel a-enep ar bed muzulman diskeudenn : implij skeudenn ar C'hrist war e voneiz gant Justinian II a seblant bezañ mammenn diviz ar c'halif da broduiñ e voneiz dezhañ, ar moneiz islamek kentañ. Met etre 726 ha 730 e cheñchas an traoù dindan beli Leon III. Kil ar Vizantiz ouzh an Arabed ha tarzh ur menez-tan e Thera o deus kendrec'het an Impalaer e oa Doue e fulor a-enep ar gristenien abalamour d'o re a implij ar skeudennoù. Klasket e oa erlec'hiañ ikonenn ar C'hrist bet lakaet nepell eus Dor Chalke en e balez gant ur groaz, ar pezh a vroudas un emsavadeg a-enep dezhañ. Un tabut diwar-benn implij ar skeudenn a seblant bezañ diwanet e proviñsoù Anatolia abaoe deroù an VIIIvet kantved e-giz met Leon III a lañsas ur politikerezh ofisiel en o enep. Kendalc'het ha brasaet e voe politikerezh Leon III gant e vab Kustentin V (741-775), ar pezh a guzhas e daoulagad an istorourien ikonodul (a-du gant ar skeudennoù) berzhioù e ren a-enep an Arabed hag ar Vulgared. Kas a reas a-benn ur Sened-Meur, e stumm ur Sened-Iliz, evit kondaoniñ implij ar skeudennoù, met ne voe ket degemeret evel Sened-Iliz na gant ar C'hornôg na gant ar Reter diwezhatoc'h abalamour ma ne oa deuet patriarch (pe ur c'hannad dezho) ebet : Antioch, Aleksandria ha Jeruzalem a oa dindan beli an Arabed, Kêrgustentin a oa dibatriarch ha ne voe kaset den ebet gant Roma. Ne voe ket renket an tabut avat ha skridoù a bep seurt a zo bet produet gant an daou du evit arguzenniñ o folitikerezh : gant an Impalaer e-unan eus kostez an ikonoklasted, gant ur manac'h eus Damask eus tu an ikonoduled. Tamallet eo bet Kustentin V da vezañ bet taget gantañ ar manatioù hag ar venec'h, a oa sañset bezañ kreñvlec'hioù an ikonoklasmiezh : sañset en dije bodet menec'h ha seurezed Kêrgustentin en Hippodrom evit rentañ anezho d'ar vuhez geodedel en ur zimeziñ anezho ha lakaet anezho da bourmen daou ha daou, dorn en dorn. Ne voe ket ken taer e vab Leon IV a glaskas zoken lakaat an daou du da gomz kenetrezo evit tizhout ur c'hempouez met cheñch a reas al lanv da vat pa varvas hag e renas e wreg Irena ar vro evit o mab Kustentin VI. Evit broudañ darempredoù mat gant Roma e aozas ur Sened-Meur e Nikaea e 787 evit aotreañ implij ar skeudennoù gant an Iliz. Degemeret e voe ar Sened-se e-touez ar Senedoù-Iliz abalamour ma teuas kannaded eus an holl batriarched hag e voe asantet gant Roma. Kenderc'hel a reas an Impalaerien da heul da souten implij ar skeudennoù betek Nikephoros Iañ hag daou ren berr war e-lerc'h e 814.
Ren Irena a voe diaes-tre ken bras e seblante he c'hoantoù e-keñver he galloudoù. Gant marv he mab Kustentin VI e kemeras ar galloud hec'h-unan dindan titl basileia met tamallet e voe bezañ drouklazhet he mab. Er c'hornôg, e Rouantelezh ar Franked a gontrolle brasañ tiriadoù bet roman gwezhall, e voe gwelet an darvoudoù-se evel ur sede vacante : evito ne oa ket ken eus un Impalaer[1]. E 800 e voe kurunet Karl Veur « Impalaer ar Romaned » daoust ma roas mouezh ar « Romaned », da lavaret eo ar Vizantiz. O klask tud evit he souten e kinnigas Irena eured gant Karl Veur met biskoazh ne voe graet. Impalaer Mikael Iañ a rankas anavezout titl ar Frank e 812.
E 813, da heul marv Nikephoros Iañ en ur brezel a-enep ar Vulgared hag o Impalaer Krumm ha dilezel Mikael Iañ e teuas Leon V ag Armenia war ar gador-roue. Evitañ e oa liammet an diaezamantoù-se gant ar skeudennoù ur wezh ouzhpenn, ar pezh a soñjas ivez un darn eus an arme : soudarded a zeuas da Iliz an Ebestel Sant da bediñ Kustentin V da ren an armeoù ha saveteiñ an Impalaeriezh. Merzet en doa Leon V e oa marvet an holl Impalaerien ikonoklast en o gwele padal e oa bet diskaret, drouklazhet pe lazhet en emgann ar re o doa klasket adlakaat ar skeudennoù e plas. Kregiñ a reas da gemer meur a ali diwar-benn an ikonoklasmiezh a-raok kemer un diviz. Goude bezañ adkavet disoc'hoù ar Senedoù bet dalc'het war ar poent-mañ abaoe kant vloaz e tivizas e 815 an Impalaer tennañ an ikonenn veur ar C'hrist diouzh Dor Chalke ar Palez. Kadarnaet e voe e ziviz da zistreiñ d'an ikonoklasmiezh gant ur sened en Iliz Hagia-Sophia er memes bloaz. Heuliet e voe gant e vab Mikael II hag e vab-bihan Theophilius met pa varvas hemañ ne oa ket ken kreñv al lanv ikonoklast. E wreg Theodora, a rene ar vro evit o mab Mikael III, a adlakaas implij ar skeudennoù e pleustr e 843, hep kondaoniñ a re ne raent ket ganto.
An tu-kreñv gant ar Vizantiz en-dro (867-1025)
kemmañPa'z eas Bazil II war ar gador-roue e krogas ur prantad nevez evit an Impalaeriezh, renet gant Impalaerien gouest ha youlek. Un distro politikel e voe ha tremen a reas ar Vizantiz eus difenn harzoù an Impalaeriezh betek adpakout tachennoù nevez. Ouzhpenn un distro politikel ha soudardel e voe un "azgivinelezh" e-keñver an arzoù, ar prederouriezh hag al lennegezh. Strivañ a raed evit adsevel ur mare alaouret bet "kollet" abalamour d'an aloubadegoù slav ha d'ar brezelioù a-enep an Arabed. Daoust ma ne oa ket ken ledan tiriad an Impalaeriezh hag e mare Justinian Iañ e oa unvanoc'h a-fet yezh ha sevenadur.
Brezel a-enep an Arabed
kemmañKerkent ha deroù e ren en em lakaas Bazil Iañ da zifenn aodoù Dalmatia diouzh an Arabed ha tamm ha tamm e adtapas kontrol ar rannvro. Kaset e voe neuze menec'h da avieliñ ar Slaved (Kirill ha Method), gant ur stourm levezon a-enep Iliz Roma a glaske ober kemend-all. Klask a reas ivez adtapout Malta met poblañs an enezenn a gemeras tu an Arabed hag e argasas ar Vizantiz.
Kreñvaet e voe galloud ar Vizantiz en Italia ar Su avat pa adtapjont Bari e 873 gant peurrest Su ar gourenez, a chomo bizantat e-oad 200 vloaz. Mont a reas war-raok er Reter ivez a-enep an Abbassided. Ne oa ket peurvat an traoù avat, dreist-holl dindan ren Leo VI ma voe kollet Sikilia d'an Arabed ha taget Thessaloniki ganto ivez. Daoust ma oa kreñvaet lestraz an Impalaeriezh e chomas dibosupl adtapout Kriti diouto ivez e 911.
Gwanoc'h e voe ar Vulgared goude marv an tsar Simeon Iañ e 927 ar pezh lezas ar Vizantiz da lakaat nerzh er Reter. Brezel a voe kaset e Mezopotamia e 943 betek adtapout Edessa. Etre 963 ha 976 e voe renet an Impalaeriezh gant daou Impalaer-soudard, Nikephoros II Phokas (963-969) ha Yann Tzimiskes (969-976) a aloubas tiriadoù e Siria en-dro. Aleppo a voe adtapet gant Nikephoros Phokas e 962 a-raok ma voe skarzhet an Arabed eus Kriti ar bloaz war-lerc'h, ar pezh a baouezas an tagadennoù war Gres hag ar mor Egea. Kenderc'hel a rejont ar stourm betek adtapout Kiprez e 965 hag Antioch e 969 a voe krouet ur proviñs nevez eviti. Yann Tzimuskes az eas pelloc'h, betek Damask ha Liban, o kaout spi e-pad ur mare da adtapout Jeruzalem. Kreiz ar galloud muzulman avat a chomas e peoc'h avat.
Brezel a-enep ar Vulgared
kemmañStourmoù levezon war ar Slaved a gendalc'has etre Roma ha Kêrgustentin, dreist-holl evit gouzout pehini a heulio ar Vulgared. Un aloubadeg gant tsar ar Vulgared Simeon Iañ e 894 a lakaas ar Vizantiz da baeañ truaj, daoust m'o doa argaset an arme bulgar. Marv Leo VI e 912 a lezas Simeon da arsailh Kêrgustentin gant ur arme bras. Daoust ma oa re greñv mogerioù ar gêr evit ar Vulgared e voe ken spontet pennoù bras an Impalaeriezh ma voe pedet Simeon e-barzh da reseviñ an titl basileus ("impalaer") ar Vulgared ha da ginnig unan eus e verc'h da zimeziñ an Impalaer yaouank Kustentin VII. Un emsavadeg a verzas an eured avat ha tagañ a reas ar Vulgared Andrinoupolis. Tostoc'h e teuas neuze ar Stad bulgar en ur mare ma rankas ar Vizantiz stourm gant daou du, hep kaout an digarez da stourm a-enep ur bobl ne oa ket kristen. Un argad kaset gant Leo Phokas ha Roman Iañ Lekapen e 917 a voe ur c'hwitadenn vras evit ar Vizantiz, ha distrujañ a reas ar Vulgared Gres an Hanternoz ar bloaz war-lerc'h a-raok kemer Andrinoupolis adarre ha ober seziz Kêrgustentin e 924. Marv Simeon e 927 a zismantras galloud ar Vulgared, o sevel peoc'h adarre etrezo hag ar Vizantiz, a stourmas kentoc'h a-enep an Arabed neuze. Taget e voe ar Vulgared gant ar Rous Kiev renet gant Sviatoslav Iañ.
Distrujañ ar Vulgared a voe pal pennañ ren Bazil II (976-1025), lesanvet Bulgaroctaune « lazher Bulgared », diwanet marteze diwar distruj e armeoù e Porzh Trajan (un ode tost da Ihtiman e Bulgaria) pa oa yaouank. Rankout a reas gortoz ur pennad bras a-raok en ober avat, ha lezel ar Vulgared da astenn o galloud e Balkanoù, ken tapet e oa gant emsavadegoù en Anatolia. Pa grogas ar brezel da vat e padas kazi ugent vloaz. Goude trec'hioù bras e oa boaz Bazil II da dismantrañ kreñv-lec'hioù ar Vulgared bep bloaz gant e armeoù, tamm ha tamm, ha bazenn da vazenn. Distrujet e voe arme ar Vulgared en Emgann Kleidion e 1014 : hervez an testennoù e voe dallet 99 soudard diwar 100 ha kaset e voent holl a vagadoù 100 kaset gant an hini ne oa ket bet dallet. Lavaret eo bet e varvas an tsar Simeon a-drumm pa welas restajoù e arme. E 1018, pa gouezhas kreñvlec'h diwezhañ ar Vulgared e voe ebarzhet ar vro en Impalaeriezh. Abaoe Heraklius n'o doa ket tizhet bevennoù an Impalaeriezh ar stêr Danav.
Darempredoù gant Rous Kiev
kemmañDarempredoù lies he deus bet an Impalaeriezh gant ar Stad nevez bet savet gant ar Slaved tro-dro Kiev. Ul levezon bras en feus bet an darempred-se war istor Slaved ar Reter, da gentañ gant ar c'henwerzh etre an div vro a zegasas ul levezon sevenadurel war Kiev. Da gentañ e voe merket o darempredoù gant feulster : klask a reas ar Rus' tagañ Kêrgustentin e 860 ha meur a wezh adarre, memes o vont dre tu azian ar Bosfor e 941. Basil II a verzas pegen kreñv e oa ar Rus' ha klask a reas degas anezho dindan levezon Kêrgustentin dre ar relijion. Eured Vladimir Veur gant ar briñsez Anna Porphyrogeneta e 988 ha kristenadur Rous Kiev a skoulmas darempredoù kreñv diwar neuze. Pedet e voe arzourien, ti-savourien, beleien roman da gristenekaat ar vro ha sevel ilizioù a vil-vern er vro, pa glaskas ar Slaved bezañ implijet evel soudarded gant ar Vizantiz (Gward Varanged).
Ne dalvez ket eo bet peoc'hus o darempredoù goude ar gristenadur zoken. Kemer perzh a reas Rous Kiev e brezelioù a-enep ar Vizantiz eus tu ar Vulgared e 968-971 ha goude zoken e voe tagadennoù war aod ar Mor Du betek Kêrgustentin. Paeet e voe truaj dezho ha sinet emglevioù a oa o zu kreñv gant ar Rus', da skouer goude ur brezel e 1041 a ziskouezas mat e c'helle Kiev bezañ gwelet evel ur galloud meur.
Barr nevez un Impalaeriezh gozh
kemmañEvit meur a abeg e vez gwelet ar mare-se evel barr an Impalaeriezh Bizantion, evit an istorourien a lak war wel ar c'hemm gant an Impalaeriezh roman klasel. Ma pouezer war kendalc'h ar Stad roman abaoe Aogust eo ur poent barr nevez goude ur mare diaes. Bazil II a zo gwelet evel un Impalaer barrek, a voe gouest da astenn an Impalaeriezh eus Armenia betek Kalabria, oc'h ebarzhiñ Bulgaria, Georgia, un darn eus Armenia, goude bezañ adtapet Kriti, Kiprez hag Antioch. Ne voe ket astennoù berr strategel met gwir adaloubadeg proviñsoù a oa bet kollet met a veze gwelet evel darnoù eus Impalaeriezh ar Vizantiz.
Dinan Leo VI e voe echuet gant treuzskrivadur al lezennoù e gresianeg. 60 levrenn az a d'ober e oberenn a voe diazez an holl lezennoù deuet war-lerc'h hag a vez studiet c'hoazh. Treset e voe en-dro harzoù an themoù gantañ evit kempouezañ gant ar c'hreiz (Kêrgustentin). Berzhioù brezel an Impalaeriezh a roas pouez d'ar pennoù bras er maezioù avat hag a wanaas ar beizanted dieub a voe kazi lakaet da served.
Kêrgustentin a greskaas adarre d'ar mare-se, o tizhout 400 000 anneziad er XVvet kantved, a-drugarez d'un aozadur melestriñ efedus a c'hellas degas pinvidigezhioù d'ar gêr dre ivez ar c'henwerzh etre Kornôg ha Reter dre Hent ar Seiz.
Enkadennoù a bep seurt (1025-1081)
kemmañUn troc'h relijiel etre ar Reter hag ar C'hornôg
kemmañDarvoudoù relijiel a-bouez a c'hoarvezas d'ar mare-se, goude daou c'hant vloaz a eskemmoù diaes etre Iliz Roma hag Iliz Kêrgustentin. Kristenadur ar Slaved gant Kirillos ha Methodius en doa bet ul levezon bras war kartenn relijiel Europa ha taer e voe ar c'hevezerezh etre an div Iliz evit degas ar paganed d'ar gristeniezh, ar pezh a vagas meur a dagadennoù etre beleien an div Iliz.
Kerkent hag adalek fin prantad ma oa bet ar bibien dindan beli Kêrgustentin ez eas an div Iliz war daou hent disheñvel. Tostaat a reas ar bibien ouzh ar Franked evit bezañ gwarezet ouzh al Lombarded ha dibab ar rejont Karl Veur evit bezañ Impalaer er C'hornôg, ar pezh voe gwelet evel trubarderezh er Reter. E memes koulz e voe lakaet ouzhpenn ar filioque e Kredo Iliz Roma, hep goulenn ali gant an ilizioù all. Grevus e oa an ouzhpennadenn-se evit an ortodoksed kar seblantout a ra lavaret emañ ar Spered Santel dindan an Tad hag ar Mab en Drinded, ar pezh az a e-enep unvaniezh an Drinded ma n'eo ket kevatal an holl dudennoù enni. Lakaat a ra ivez ret krediñ e Jezuz evit bezañ savetaet, ar pezh n'emañ ket e kredennoù kristenien ar Reter.
Un enkadenn veur a vrasaas an troc'h e 1054, anavezet evel ar Chism meur ar C'hornôg. D'ar 16 a viz Gouere e teuas tri c'hannad eus ar pab da skritellaat war an aoter e oa eskumunuget patriarch Kêrgustentin ganto d'ar Sadorn vintin e-pad al liderezh doueel en Hagia Sophia, hep kaout un aotre gant ar pab, a oa marv abaoe deroù ar miz ouzhpenn-se. Respont a reas ar patriarch en ur eskumunugañ an tri c'hannad. Ne oa ket ken grevus hag ar pezh zo bet lavaret diwar e benn met kemeret eo bet an darvoud evel an hini en doa troc'het ar gumuniezh.
Brezelioù diabarzh ha diavaez
kemmañPolitikerezh brezel Nikephoros II, Yann Tzimiskes ha Bazil II a voe paeet un nebeud bloavezhioù war-lerc'h gant enkadennoù a-bep seurt en Impalaeriezh a-bezh. Implij stank ar c'hroprsoudarded a lezas difenn ar vro e daouarn estrañjourien a c'helle cheñch tu gant ma vijent paeet muioc'h. Ouzhpenn-se e oant kaer-ruz hag Impalaerien ne oant ken troet war-zu an arme a lezas ar soudarded-se dic'hopr ha neuze dilabour dreist-holl abalamour ma ne oa ket ken dañjerus ar broioù tro-dro ha ne oa ket dav ken kempenn kreñvlec'hioù evit difenn an harzoù. Gwahoc'h e voe gwelet an arme evel un dispign didalvoud hag evel ur gourdrouz politikel zoken. Hejet e voe ivez aozadur kozh an themoù a voe diaezet war bagadoù arme savet gant keodedourien evit difenn ar vro. Daoust ma oa leun-chouk koufroù an Impalaeriezh goude marv Bazil II e voe renet fall gant e heulidi, a savas jeu etrezo rak ne lezas an Impalaer merc'hed nemetken war e lerc'h ha buan e teuas kevezerezh levezon etre paotred a glaskas dont da Impalaer o timeziñ gant unan eus merc'hed Bazil. Strivañ a rejont evit kreñvaat armerzh ar vro met ne zeujont a-benn nemet da zistabilañ anezhi, ar pezh a greskaas ar prizioù hag a zigreskas talvoudegezh ar moneiz. Ur sistem moneiz a oa bet lakaet e plas abaoe seizh kant vloaz a voe diskaret en un nebeud dekadoù.
Buan goude marv Bazil II e teuas enebourien nevez a-enep ar Vizantiz. Dont a reas Normaned da dagañ proviñsoù Sud Italia. Profitañ a rejont eus an enkadenn relijiel etre Roma ha Kêrgustentin evit aloubiñ douaroù a oa re an Impalaeriezh. Seizet e voe Reggio, kêrbenn Kalabria e 1060 gant Robert Guiscard. Bari a gouezhas e 1071 ha neuze ez eas diwar wel roudoù diwezhañ galloud ar Stad vizantat en Italia ha roudoù diwezhañ sevenadur Gres er vro. Kollet e voe ivez aod Dalmatia war ar Groated d'ar memes mare.
Gwashoc'h e voe an traoù eus kostez ar Reter. Dont a reas ur bobl nevez, an Durked Seldjouk da gregiñ da dagañ an Impalaeriezh Bizantion tro-dro da Armenia etre 1065 ha 1067. An darvoudoù mallusañ-se a greñvaas pouez pennoù-bras Anatolia a lakjont unan diouto e penn an Impalaerien, Romanos Diogenes, e 1068. Brezel a reas gant e holl nerzhioù a-enep an Durked en Anatolia met, trubarded gant izili e arme, e c'houzañvas ur c'holl souezh en Mantzikert e 1071 e-lec'h ma voe paket gant ar Sultan Alp Arslan. Doujet e voe ha ne voe ket goulennet re digant ar Vizantiz da zilezel. Met kerkent ha distroet e Kêrgustentin e voe diskaret Romanos IV hag erlec'hiet gant Mikael Doukas, enebet gant un darn eus ar pennoù-bras, ar pezh a aotreas an Durked da aloubiñ ar brasañ eus Anatolia, o kemer Nikaea evel o c'hêrbenn, 90 km pell diouzh Kêrgustentin.
Stok ha stok gant ar C'honôg : ar gKomnened hag ar C'hroaziadegoù (1081-1185)
kemmañE-pad ur c'hantved e voe renet an Impalaeriezh gant ar memes familh, ar gKomnened. Pemp Impalaer a zo bet, met tri o deus renet e-pad ar muiañ eus ar prantad-se : Alexios Iañ, Yann II ha Manuel Iañ. Klask a rejont holl adsevel an Impalaeriezh e-pad ar mare-se (renovatio imperii), e-keñver an arme, an armerzh hag ar politikerezh ha daoust ma oa gwelloc'h an traoù n'int ket deuet a-benn da vont betek-penn o raktres. Met daoust ma oa an Durked Seldjouk e kreiz an Impalaeriezh en Anatolia e voe graet muioc'h war-dro ar Gornôgiz, dreist-holl an Normanded.
Ar C'hroaziadegoù a voe darvoudoù pennañ ren an Impalaerien-se, dreist-holl an hini kentañ, Alexios Iañ. Ur roll pennañ en deus c'hoariet ennañ pa sikouras an armeoù kroaziet betek an Douar Santel hag ul levezon bras en deus bet ar sevenadur bizantat war ar re groaziet hag Europa ar C'hornôg war-lerc'h. Ouzhpenn evit an-dra-se e kreskas an darempredoù etre ar Reter hag ar C'hornôg : ar c'henwerzh a zeuas da abegiñ bezañs niverus ar Venizianed (a oa ur proviñs kozh eus an Impalaeriezh da gentañ) e Kêrgustentin, asambles gant Italianed all (60 000 a vije bet er gêr d'ar mare-se, un drederenn eus ar boblañs a-bezh). Eskemmoù a bep tu a zo bet neuze e-keñver an arzoù hag ar sevenadur.
Ur c'hrec'h nevez a voe ar prantad evit levezon an Impalaeriezh ha chom a reas Kêrgustentin kêr bennañ ar gristeniezh. Desachet e voe ivez an deskidi gant sevenadur Henc'hres kenkoulz hag implij modern ar gresianeg. Un istorourez bennañ he deus skrivet d'ar mare-se, Anna Gomnena, merc'h an Impalaer Alexios Iañ.
Alexios Iañ hag ar Groaziadeg Kentañ
kemmañGoude ur prantad hej-dihej da heul emgann Mantzikert e voe ur prantad adsevel dindan ar Gomnened. Isaak Iañ (1057-1059) a voe bet Impalaer a-raok met rankout a reas lezel e blas d'ur familh all, ar re zDoukas a-raok ma teuje e niz a-benn da tapout ar galloud e 1081. Kerkent ha seizet ar galloud gantañ e rankas Alexios Iañ diwall diouzh an Normaned renet gant Robert Guiscard a dagas an Impalaeriezh e meur a lec'h, betek them Thessaloniki, sikouret gant e vab Bohemond a dTarento. Pa'z eas Robert Guiscard d'an anaon e 1085 e voe dinec'het ar Vizantiz evit ur prantad hag ar vloaz war-lerc'h e varvas ar sultan, ar pezh a darzhas e vro e meur a dammoù. Alexios a drec'has ivez ar bPechneged e 1091.
Peogwir e oa stabil an traoù er C'hornôg e c'hellas Alexios ober war-dro armerzh an Impalaeriezh ha labourat war an difenn, a oa bet dismantret en dekadoù a-raok. Ne voe ket a-walc'h avat evit adtapout an tiriadoù bet aloubed gant an Durked. Kas a reas kannaded neuze da Sened Piacenza e 1095 da gomz gant ar pab Urban II diwar-benn kristenien ar Reter o lavaret e c'houzañvent kalz hag e kendalc'hjent da c'houzañv ma ne vije kaset sikour ebet gant ar C'hornôg. Un digarez e voe evit Urban II evit kreñvaat unvaniezh Europa ar C'hornôg ha degas Iliz ortodoks dindan beli Roma.
D'ar 27 a viz Du 1095 e c'halvas Urban II ar pobloù kristen d'ar Groaziadeg e-pad Sened Clermont : gervel e reas anezho da gemer o armoù, da livañ ur groaz warno ha da vont d'ar Reter da adtapout Jeruzalem digant ar vuzulmaned e stumm ur birc'hinaj armet. Kontrol d'ar pezh a oa gortozet e voe heuliet ar galv gant berzh bras.
O c'hortoz goprsoudarded, ha pas kement-se anezho, e oa Impalaer ha souezhet-mik e voe pa gomprenas e teue niverus ar Gornôgiz. Ne oa ket prest evit merañ ur arme ken niverus ha ken amsent. Gwashoc'h c'hoazh evitañ e oa Norman an hanter eus pennoù bras ar Groaziadeg, unan anezho o vezañ Bohemond, mab Robert Guiscard. Ouzhpenn-se e ranke tremen ar groazidi dre Gêrgustentin, ar pezh a roas memes tra un tamm kontrol d'ar Vizantiz. En eskemm da reiñ heñcherien ha soudarded e c'houlennas digant pep penn bagad ul le da rentañ kement douar a oa d'an Impalaeriezh a-raok Mantzikert (betek Antioch neuze) dezhañ.
Dre-se e teuas a-benn Alexios da adtapout an darn vrasañ eus Anatolia betek seziz Antioch. Peogwir ne oant ket bet sikouret, o doa soñjet pennoù bras ar Groaziadeg e oa nullet o le, hep gouzout en doa divizet Alexios mont d'o sikour gant e arme, a-raok bezañ kendrec'het gant Etienne a Vlez e oa kollet pep tra dija ha mont war-gil. Adalek neuze e viras ar groazidi holl diriadoù a dapjent, ha pa vijent bet re an Impalaeriezh a-raok Mantzikert. Bohemond a voe Prĩns Antioch ha mont a reas d'ober brezel a-enep ar Vizantiz a-raok anavezout e oa gwaz an Impalaer e 1108. Freuzet e voe neuze gourdrouz an Normaned diwar-se.
Diskennidi Alexios hag ar C'hroaziadegoù all
kemmañMab Alexios, Yann II Komnenos a zeuas war e-lerc'h e 1118 pa varvas e dad. Ren a reas betek 1143. Devod, Yann II a glaskas dizober an droug a oa c'hoarvezet d'an Impalaeriezh e Mantzikert hanter-kant vloaz zo. Brudet eo evit e zoare just ha muzuliet da ren. Un skouer a voraliezh eo evit ur mare ma oa kri-tre ar pennoù bras ha se zo kaoz e lavarer e tenne da vMarkus Aurelius.
Tostaat a reas ouzh an Impalaeriezh santel roman german evit stourm a-enep Normaned Sikilia. Trec'h e voe gantañ a-enep ar bPetcheneged, an Hungariz hag ar Serbed.
Diwezatoc'h e troas e aked war ar Reter a-enep an Durked en Azia Vihanañ. Kemm a reas kempouez ar galloudoù er Reter o lakaat an Durked da gilañ hag oc'h adsevel kreñvlec'hioù bizantat en Anatolia o lakaat Raymond Poatev, priñs Antioch, da anavezout e oa dindan beli ar Vizantiz. Ren a reas ivez ur Groaziadeg gant armeoù an Impalaeriezh hag reoù ar Stadoù kroaziet en Douar Santel evit en em ziskouez evel rener ar bed kristen, met daoust d'e nerzh e voe dipitet gant trubardiezh ar re groaziet. Arsailh a reas Antioch e 1142 met mervel ar reas ar bloaz war-lerc'h. Trec'het e voe Raymond Antioch gant an Impalaer nevez, Manuel Iañ Komnenos.
Manuel Iañ Komnenos a reas brezel tro-dro d'an Impalaeriezh, er Reter kenkoulz hag er C'hornôg. E Palestina ez eas a-gevred gant Rouantelezh Jeruzalem hag e aloubas Egipt ar Fatimided gant ul lestraz bras asambles gant ar re groaziet. Anavezet e voe evel aotrou ar rouantelezhioù kroaziet, dreist-holl war Antioch ha Jeruzalem. Tagañ a reas Su Italia e 1155 evit kontrolliñ en-dro porzhioù-mor ar vro met un dizemglev gant ar re deuet a-gevred gantañ a lakaas an dagadenn da c'hwitañ. E memes koulz e reas berzh en ur aloubiñ kreisteiz Rouantelezh Hungaria e 1167, goude emgann Smirnium. Ar bloaz war-lerc'h e voe aloubet kazi holl aod Adriatek. Emglevioù a veze sinet gant ar pab hag ar Rouantelezhioù er C'hornôg ha degemer a reas gant berzh an Eil Kroaziadeg.
Ne voe ket ken brav an traoù er Reter avat. Trec'het e voe Manuel gant an Durked e 1176 en emgann Myriokephalon, met ne voe ket ken grevus ar c'holl eget ar pezh a oa gortozet ha trec'h en devoe war-lerc'h war an Durked en-dro. Yann Vatatzez, e penn an armeoù bizantat, a c'hellas zoken bodañ soudarded war e hent en Anatolia, ar pezh a ziskouez pegen kreñv e oa deuet an arme vizantat en-dro dindan beli Manuel.
Azginivelezh an XIIvet kantved
kemmañUr bolitikerezh brezelek a voe kaset gant Yann ha Manuel, gant sevel mogerioù nevez tro-dro d'ar c'hêrioù ha kreñvlec'hioù all, ha daoust d'un nebeud kolloù e voe astennet harzoù an Impalaeriezh ha stabilaet anezhañ. Diwar-se e tiorroas ar sevenadur bizantion en-dro.
Armerzh
kemmañUnan eus armerzhioù aet ar muiañ war-raok en Europa e oa an Impalaeriezh e-pad kantvedoù ha kantvedoù. Kergustentin a oa ar gêr ma tremene ar c’henwerzh etre Azia ar Reter pellañ, Europa, hag ar bed arabek ha muzulman, da skouer gant Hent ar Seiz. Bosenn Justinian hag aloubadegoù an Arabed hag ar Slaved o doa lakaet an armerzh da wanaat a-raok ma lakaas reformoù Kustentin V an Impalaeriezh da vont war-raok adarre betek 1204. Evit Europa ar C’hornôg a wele an Impalaeriezh evel ul lec’h pinvidik mor. Gant ar Pevare C'hroaziadeg e voe distrujet greanterezh an Impalaeriezh ha kreñvaet pouez ar varc’hadourien italian er mor Kreizdouar. Daoust da strivoù ar Palaiologoi da adsevel armerzh an Impalaeriezh e voe re wan o beli war o ziriad hag ar c’henwerzh evit ma vefent efedus o c’hreñvaat armerzh Kergustentin en-dro. Beli ar gouarnamant a oa bras a-walc’h war an armerzh, dre al lezenn, ar reolennoù bet savet gantañ, an tailhoù hag ivez an niver a fonksionerien hag al labourioù publik.
Relijion
kemmañUr c'hezarpabouriezh e oa an Impalaeriezh : an Impalaer a zo e karg ar Stad hag an Iliz impalaerel ha diazezet e oa doktrinoù ha politikerezh ar Stad war ar reizhkredenn gristen. An ideologiezh a lakae splann penaos e oa an Impalaeriezh skeudenn Rouantelezh an Neñv war an Douar, ha neuze e oa e bal bezañ un Impalaeriezh hollvedel, da lavaret eo e vije an holl gristenien izili an Impalaeriezh hag annezidi ar bed kristen. Eus an Henamzer e teu ivez boazioù an Impalaeriezh roman diwar-benn ar relijionoù ha neuze ar boaz a veze gant an Impalaerien da gemer perzh en aferioù an Iliz, ar pezh a oa kreñvaet gant ar soñj ma oa an Impalaer kannad ar C'hrist war an Douar. Gallout a reer diverraen an holl draoù-se en ur ger-stur : « Un Doue, un Impalaer, un Iliz ». Biskoazh ne oa bet aozet an darempredoù etre ar Stad hag an Iliz en un doare sklaer avat.
Gant koll proviñsoù ar c'hornôg ha gwander Roma e savas Iliz Kergustentin evel kreizenn bennañ ar bed kristen etre ar VIvet hag an XIvet kantved, ha daoust da gudennoù an Impalaeriezh adalek an XIvet kantved e chomas Patriarkelezh Kergustentin a-bouez-tre er bed ortodoks, dre e levezon war ilizoù-mamm aozet war tachennoù bet kollet gant an Impalaeriezh. Betek amañ e chom an Iliz ortodoks ar savadur stabilañ eus an Impalaeriezh.
Aozet eo an Iliz ortodoks war divizoù ar pemp Sened-Iliz, a rankont bezañ lakaet da dalvezout gant an Impalaer, dre al lezenn. Abaoe 388 e rank holl geodedourien an Impalaeriezh bezañ « kristenien katolik » (hervez gerioù al lezenn), da enebiñ ouzh ar baganed met ivez ouzh an ariaded, a-wezhioù ar Yuzevien. Daoust da lezennoù an Impalaer ne zeuas morse an Iliz ortodoks a-benn da reprezantiñ an holl geodedourien en Impalaeriezh, pe abalamour ma oa niverusoc'h c'hoazh ar baganed er c'hantvedoù kentañ, pe abalamour ma savas dizemglev etre an ilizoù lec'hel diwar-benn poentoù kredennoù. Sañset e veze diskoulmet an holl gudennoù-se dre ar Senedoù-Iliz met a-wezhioù ne voe ket doujet ouzh divizoù an eskibien gant Ilizoù zo, da skouer evit kredenn un-natur ar C'hrist (pe monofizism) bet lakaet er-maez eus al lezenn gant Kergustentin, met lakaet evel kredenn veur gant Ilizoù Antioch, Jeruzalem hag Aleksandria. Dizemglev a savas ivez en Impalaeriezh diwar-benn an ikonennoù, ar pezh a lakaas an Impalaeriezh dost d'ur brezel diabarzh. Avielet e oa bet ar Slaved er memes koulz, ar pezh a astennas ar bed ortodoks e-keñver Patriarkelezh Roma. Dizemglev a savas tamm ha tamm etre Roma ha Kergustentin, dreist holl diwar-benn mont en-dro an Iliz, betek m'en em weljont evel Ilizoù brizhkredenn an eil hag egile goude ar C'hroazadegoù.
Ur vinorelezh a-bouez e oa ar Yuzevien, anavezet gant al lezennoù roman-ha-bizantat. A-wezhioù e oant bet hegaset met peurvuiañ e voent lezet e peoc'h.
Gwelet ivez
kemmañ- Roll an Impalaerien roman
- Impalaerien Bizantion, evel ma vez graet eus an Impalaerien roman ar Reter abaoe ar XVIvet kantved
- Impalaeriezh roman ar C'hornôg