Pariz
| Pariz | |
|---|---|
| |
| |
| Anv gallek (ofisiel) | Paris |
| Bro | Enez-Frañs |
| Melestradurezh | |
| Stad |  Frañs
|
| Rannvro | Enez-Frañs (prefeti) |
| Departamant | Pariz (prefeti) |
| Arondisamant | Pariz (pennlec'h) |
| Kanton | Pennlec'h 20 kanton (an 20 arondisamant) |
| Kod kumun | 75056 |
| Kod post | eus 75001 da 75020 ha 75116 |
| Maer Amzer gefridi | Anne Hidalgo (PS) 2014-2026 |
| Lec'hienn web | paris.fr |
| Poblañsouriezh | |
| Poblañs | 2 113 705 ann. (2022)[1] |
| Stankter | 20 054 ann./km² |
| Douaroniezh | |
| Daveennoù lec'hiañ | 48°51′24″N 2°21′7″E |
| Uhelderioù | bihanañ 28 m — brasañ 131 m |
| Gorread | 105,40 km² |
kemmañ  |
|
Kêr-benn Bro-C'hall eo Pariz (Paris e galleg, distaget [paʁi]). Departamant ha pennlec'h departamant eo ivez, ha pennlec'h rannvro Enez-Frañs ivez. 2,187 milion a dud a zo o chom e kêr Pariz d'ar 1añ a viz Genver 2020. Parizianed eo an anv a vez graet eus an annezidi.
Savet eo bet war unan eus kammdroennoù ar Saena (daoust ma tlefer envel anezhi an Yonne hervez an hidrologourien[2]). Santez Jenovefa eo patronez Pariz, abaoe m'he doa graet da Attila, roue an Huned, chom hep tagañ ar gêr, gouez d'ar vojenn. Ger-ardamez Pariz, Fluctuat, nec mergitur (O wintañ-diwintañ ned a ket da sankañ) a zo liammet gant un arouez kozh-tre, hini ar vag, ar "Scilicet" e anv, a zo bet ardamez marc'hadourien an dour, mistri ar gêr er Grennamzer. Ur roll dibar en deus c'hoariet e istor Bro-C'hall abaoe ar Grennamzer ha betek hiziv.
Anavezet eo er bed a-bezh en abeg d'he monumantoù bras ha bihan, niverus an holl anezho, evel an Tour Eiffel hag ar Bolz-enor, ha d'he buhez sevenadurel ivez(Daveoù a vank). Un istor kozh a zo ganti hag ur roll armerzhel bras-tre kreñvaet gant he saviad ken eo deuet da vezañ un ahel a-bouez evit ar pellgehenterezh a-dreuz Europa(Daveoù a vank). Ul lec'h brudet evit ar c'hiz hag ar pompad eo ouzhpenn. Bodañ a ra war an dro ar galloud politikel, armerzhel, sevenadurel ha barnerezhel e Frañs.
Douaroniezh
kemmañHervez an EBSSA e oa 2 113 705 a dud o chom e kêr Pariz e 2022. Dre ma'z eo aet ar boblañs da leuniañ degadoù a gumunioù tro-dro (en XXvet kantved dreist-holl) eo bet termenet tolead kêr Pariz, 12 089 000 a annezidi e 2008 ennañ.
Anv
kemmañ Stummoù skrivet
kemmañ
|
|
Gerdarzh
kemmañAnvet eo bet Pariz diwar anv meuriad galian, ar Parisii. Un nebeud martezeadennoù a zo bet kinniget evit displegañ an anv :
- Ar wrizienn c'halianek "kwar" a dalvezfe evit mengleuz, rak meur a hini a zo bet kleuziet er rannvro. (daveoù, mar plij)
- An doueez egiptat Isis, rak e talvezfe "per Isis" kloz pe templ Isis e egipteg. (daveoù, mar plij)
- Par a c'hellfe bezañ ur ger galianek evit lestr hag ul lestr eo ardamez Pariz. (daveoù, mar plij)
- Par a c'hellfe ivez bezañ ur ger galianek pario evit kaoter, chaodouron. per en brezhoneg a-vremañ. (daveoù, mar plij)
- Hervez ur vojenn anavezet mat e Breizh e vije liammet Pariz gant Kêr-Is ha Pariz ur ger par da hini Is. (daveoù, mar plij)
Istor
kemmañAn ostilhoù koshañ evit kleuziañ bet kavet war ribl ar Saena a zo bet deiziataet 40 000 bloaz. War takad Bercy ez eus bet kavet roudoù ur gêriadenn, savet war-dro 4000 war vrec'h sec'h ar Saena. Lakaet eo bet war-wel pirogennoù, priajoù, gwaregoù gant o biroù, ostilhoù graet e korn koulz hag e maen
N'eus kazi keloù ebet eus ar prantad etre ar ragistor ha mare ar galianed-romaned. M'eo bet graet ul liamm etre ar Parisii, ur meuriad galian, hag ar gêr a vo anvet Pariz, ne anavezer ket pelec'h ha pegoulz o deus savet ar "Parisii" o c'hêr-benn. Gwelet eo bet "Lutetia", ar gêr seizet gant Labienus, letanant Kezar e - 52 (troet e vez "Lutetia" da "Lutèce "e galleg). N'eus roud ebet eus ar gêr galian-se. Klasket e 'z eus bet e inizi ar Sen, enez ar Geoded, enez Saint-Loeiz pe war un enezenn a zo bet e genou ar stêr Bièvres. Nevez'zo eo bet kinniget ma vije bet ar gêriadenn e plas hini kavet e Nanterre tost d'ar Menez-Valerian. Ne oa ket Lutetia kêr-benn Galia, met Lugdunum (Lyon) eo bet hini ar C'halianed.
Ne oa ket kustum d'ar Romaned sevel o geodedoù e plas ar gêrioù galian ha setu perak ez eus bet ur gêr roman savet er c'hantved kentañ war ar riblenn gleiz war dinaou ar Menez Sant-Jenovefa. Ar c'hibelldioù a zo bet kavet war ar boulouard Sant-Jermen, an arena e-kichen ar straed Monge, ar c'hoariva e-kichen Skol ar vezegiezh hag ar vered e plas abati Port-Royal kozh. An ahel Norzh-Su (ar "cardo"") a oa ar straed Sant-Jakez troch'et gant an ahel Kornôg-Reter war-dro an niverennoù 172-174. Ar forom a oa e Norzh ar c'hroazhent betek ar straed Cujas. Kavet eo bet ur villa hag pevar di etre ar straed Sant-Jakez hag ar straed Gay-Lussac e 2006.
Krennamzer
kemmañ
Anv ez eus eus Pariz e fin ar IVe kantved hag e 508 e teu Hlodvig, roue ar Franked da staliañ e gêr-benn. Meneget eo iliz Sant-Jervaz er 4e kantved (war ar riblenn zehoù a-dreñv d'an Ti-kêr a-vremañ). En IXvet kantved ez eus anv eus ar mogerioù savet evit gwareziñ parrezioù Sant-Jervaz ha Sant-Jermen-Auxerre. Koulskoude e tismanstras an Normaned an holl savadurioù war ar riblenn gleiz. Pa savas ar Gapeted war an tron e 987 e oant perc'henn war div gêr a-bouez, Pariz hag Orleañs. O zad-ioù, Euzen Iañ, en doa klasket difenn Pariz diouzh an Normaned.
War ar riblenn zehoù e kaver kêriadennoù bihan savet en XIvet kantved : Sant-Marzhin-ar Maezioù, Sant-Jermen-Auxerre, Sant-Jervaz. Dibab a reas Loeiz VI, roue Bro-C'hall (e 1108) evel sez pennañ e veli ha chom a reas eno muioc'h Fulup II (1190–1220). Er mare-se e voe adsavet karterioù ar riblenn gleiz hag e savas Fulup II ur c'hlozadur mogerioù evit peder rannger war ar riblenn zehoù: ar C'hastellig (Châtelet), ar C'hoc'hu, ar Grev ha Sant-Jermen-Auxerre hag ar ranngerioù etre Menez Sant-Jenovefa ha straed ar Saena. Er XIVvet kantved e savas Charlez V (1371–1380) ur c'hlozadur ledanoc'h war ar riblenn zehoù ha betek Port-Royal war ar riblenn gleiz.
Er Grennamzer e teu da vezañ Pariz ur gêr ma'z eus kalz artizaned, micherourien, marc'hadourien enni hag ivez studierien. Broudet eo an diorroadur gant ezhommoù al lez ha re an Iliz. Temz-spered ar re vihan koulz hag hini ar vourc'hizien a lak anezho da abegiñ. Renet e vez dizurzhioù bras gant ar studierien ivez.
E 1358 e tarzhas ar c'hentañ devezh reveulzi a zo bet e Pariz : dre ma ne c'helle ket rediañ an Daofin (a vo Charlez V) da zoujañ ouzh e venozhioù e vroudas Étienne Marcel ur reveulzi evit kemer kontrol ar palez roueel (daou guzulier an Daofin a voe muntret) hag ar gêr. Hemañ, penn ar vourc'hizien, en doa kendrec'het ar bobl e veze gouarnet fall ar rouantelezh. Trec'het e oe gant al lu roueel pelloc'h.
E 1382 e c'hoarvez emsavadeg ar "Maillotins" (kas a raent melloù ganto) pa nac'he pobl vihan Parize vije paeet un dell nevez.
E 1413, Simon Caboche, penn an tuad bourgognat, a renas ur reveulzi vras gant meur a lazhadeg tuidi an Armagnac e-doug ar Brezel Kant Vloaz. Seizet e oe kreñvlec'h ar Bastille, met trec'het e oe ar g"Cabochidi" gant tuad Armagnac e 1414.
Eus Herri IV betek Monarkiezh Gouere
kemmañDindan Herri IV e oe savet savadurioù bras gant ur raktres savouriezh (Plasenn ar Roue, Plasenn ar Vosges hiziv). E warlec'hiad Loeiz XIII a astennas klozadur ar riblenn zehou betek ar "boulouardoù" (ar re-se digoret goude m'eo bet dismantret ar mogerioù nevez gant Loeiz XIV, 1643–1715). En XVIIIvet kantved e voe savet ur c'hlozadur evit kontrolliñ an telloù-kêr diwar intrudu ar Feurmerien jeneral. Enklozet e oa an unneg arondisamant kentañ, met ne goloe ket an tolpad-kêr nemet ar c'hwec'h kentañ.
E 1648 e krogas ur prantad trubuillhoù e Bro-C'hall pa veze Anna Aostria ha Mazzarino, he c'hentañ ministr, o verañ ar rouantelezh en anv Loeiz XIV, hag eñ ur bugel. Anvet eo bet ar seurt emsavadeg padus-se, ar "Fronde" (fronder = abegiñ). Krogañ a reas un emsavadeg dibar e Pariz, devez ar bardelloù d'an 26 a viz Eost 1648 diwar abeg harzherezh tri guzulier-parlamant. Evit gwir ez eus bet meur a zevezh ar bardelloù e Pariz (1588, 1648, 1830, 1832, 1848, 1851, 1871, 1944). E 1652 e klaskas ar priñs Condé kemer Pariz gant harp ar Spagnoled. Harzet gant ar Barizianed dindan urzhioù Turenne ez eas Condé da benn mont tre gant harp dugez a Vontpensier a lakaas kanolioù ar Bastille tennañ war lu ar Roue.
Ne blije ket Paris da Loeiz XIV en devoa miret en e soñj devezh ar bardelloù pa voe rediet e vamm, ar Rouanez hag e vugale, da guitaat Palez al Louvre da vont da glask repu da gastell Sant-Jermen, pemp lev pelloc'h. Bihan e oa deuet palez al Louvre pa glaske ar roue bodañ an noblañs en-dro dezhañ. E 1685 e kuitaas Pariz al lez evit en em staliañ e Versailhez. Koll a reas Pariz darn eus e boblañs aet tostoc'h da greiz ar galloud.
Emsavadeg an ebenourien e penn ar straed Sant-Anton e-kichen kastell ar Bastille a zo bet ar darvoud a roas lañs d'an Dispac'h gall d'an 14 a viz Gouere 1789. Ar vicherourien, kounnaret gant diviz ar Roue gervel rejimantoù evit evezhiañ ar gêr a lakaas ar sez dirak ar Bastille e-lec'h ma veze kaset tud hep bezañ barnet, met ne chome nemet pemp prizoniad ennañ. E-pad ur c'hantved e oe Fabourz Sant-Anton ul lec'h birvilh politikel dre ma veze meur a stalioù-labour eno. Betek 1794, bodad ar Gumun staliet en ti-kêr hag harpet gant kevrennoù ar "Sans-Culottes" a vroudas ar renad nevez mont pelloc'h-pellañ war an tu kleiz.
Dizfiz a vage Napoléon Bonaparte ouzh "Pariz hag he zudachoù" ("populace") hag en deus soñjet staliañ ar gêr-benn e Lyon, met lakaat a reas da sevel monumantoù bras (Bolz-enor ar Steredenn, Bolz-enor ar C'harigellerezh, Trepas meur Norzh al Louvre) a lakas da greskiñ brud ar gêr e Europa.
Er bloavezhioù 1830 e vez leuniet ar spas a chome betek mogerioù ar Feurmerien jeneral a oa harz melestradurel ar gêr. E 1840 e tivizas ar gouarnamant renet gant Adolphe Thiers sevel ur voger-tro nevez c'hwec'h kilometr pelloc'h c'hoazh er maezhioù.
Pariz modern
kemmañE-doug an XIXvet kantved e voe savet aveadurioù brasoc'h ha modernoc'h (koc'huioù, lazhtioù, kanioù-skarzh, degas dour-evañ). E-pad an Eil Impalaeriezh (1852–1870) e voe anvet gant Napoleon III ar baron Haussmann da brefed Pariz. Hemañ a renas steuñvioù modernaat divent. Dismantret e voe karterioù kozh evit krouiñ straedoù ledanoc'h. War bep bali vras e voe staliet kazarnioù evit bezañ prest da derriñ kement emsavadeg pobl. E savadurioù nevez mod ar vourc'hizien ne voe ket mui posupl da gavout tud a renkadoù disheñvel o chom asambles.Gant kresk prizioù al lojeiz e voe rediet an dud vunut da vont e karterioù ar Reter hag ar Su pa'z ae ar vourc'hizien da chom e kartieroù ar C'hornôg, darn anezho nevez-flamm. Krouet e voe liorzhoù publik bras (Buttes-Chaumont, Parc Monceau, Bois de Boulogne et de Vincennes).
E 1860 e voe bodet gant ar gêr-benn ar c'humunioù a-raok ar mogerioù savet e 1840 (Auteuil, les Batignoles, Belleville, Bercy, Charonne, Grenelle, Ménilmontant, Passy, Vaugirard)
Saotradur
kemmañKen fall eo an aer e Pariz ma voe divizet aozañ un devezh e Meurzh 2014 o tifenn ouzh ur rumm gweturioù zo ruilhad un devezh-pad. Dre vurzhud e vije bet gwellaet dinoazded an aer abaoe.
Gevelliñ
kemmañUr gêr hepken zo gevellet gant Pariz : Roma, abaoe 1956. « Pariz hepken zo dellezek eus Roma ; Roma hepken zo dellezek eus Pariz » eo lugan ar c'hevelladenn. Skoulmet ez eus bet emglevioù kenlabour ha mignoniezh memestra gant kêrioù all ar bed :Tokyo e 1982, Tel Aviv e 1985, Berlin e 1987, Madrid e 2000 ha Dakar e 2011.
Brezhoneg
kemmañ
- Ur skol Diwan a voe etre 2004 ha 2015
- kentelioù brezhoneg zo er Mission Bretonne
- abadennoù zo e brezhoneg pe diwar-benn Breizh war gwagennoù Radio Bro
Levrlennadur
kemmañ- Noël Duval, Patrick Perin, Jean-Charles Picard ː Topographie chrétienne des cités de la Gaule des origines au milieu du VIIIè siècle. VIII. Province ecclésiastique de Sens (Lugdunensis Senonia). De Boccard. Paris. 1992
- A.L.F. Rivet & Colin Smith ː The Place-Names of Roman Britain. B.T. Batsford Ltd. London. 1979-1982[3]
Daveoù
kemmañ- ↑ Roadennoù ofisiel e lec'hienn an EBSSA
- ↑ (fr) Polémique : l'Yonne à Paris ? Tizhet d'an 3 a viz Du 2021
- ↑ Diwar-benn anv Parisii eus Breizh-Veur.
