Barzhoniezh vrezhonek

Krogit e-barzh !
Un danvez pennad eo ar pennad-mañ ha labour zo d'ober c'hoazh a-raok e beurechuiñ.
Gallout a rit skoazellañ Wikipedia dre glokaat anezhañ.

Ar varzhoniezh vrezhonek zo hollad an oberennoù skrivet pe gomzet a denn d'un eztaoladur lennegel a vez aparchant d'ar varzhed abaoe m’emañ ar yezh vrezhonek o vezañ implijet. Koulskoude n'eo ket puilh an oberennoù varzhoniel a-raok an XIX^vet kantved ha diouzh-se ne gaver ket an holl seurtoù barzhoniezh e brezhoneg (ar meurganoù, da skouer). En amzerioù koshañ e veze implijet ur reizhiad gwerzaouiñ perzhiek ha n'eus ket bet chomet kalz a roudoù anezhañ. Pelloc'h e voe levezonet ar varzhed gant ar barzhoniezhoù savet nes dezho, koulz er gwerzhaouriezh hag en traou eztaolet.

Evit kavout daveoù : Roll an dastumadoù barzhoniezh e brezhoneg ha Roll ar varzhed vrezhonek

Istor

Barzhed hep oberennoù anavezet en oadoù teñval

En e bennad diwezhañ lakaet da embann e 1987^[1] e talc'h Léon Fleuriot da sevel un daolenn eus ar gevredigezh e Breizh er c'hantvedoù Vvet da XIvet pa voe ar sevenadur henvrezhonek o ren war bep ribl Mor Breizh. Ne voe ket komzet ha skrivet gant an dud desket nemet al lingua brittanica, (ar yezh vreizhek, da lavared eo henvrezhoneg) ar broioù predenek, koulz e Bro-Gembre, e Kernev-Veur hag e Kornog Breizh (Devnon ha Kerne da gentañ). Ne chom nemet roudouigoù eus ar pezh a veze skrivet : dornskrid Leiden, spisc'herioù hag treuzskrivadurioù kembraek barzhonegoù Aneirin ha Taliesin. Brezelioù diniver a voe oc'h ober o reuz e Breizh adalek Charlez Veur (IX^vet kantved) betek Brezelioù-relijion (XVI^vet kantved) a c'hell bezañ bet abegoù evit dilezel ha distruj an dornskridoù dizimplij.
En testennoù latin e kaver roudoù eus barzhed anvet citharista pe joculator oc'h ambroug pennadurezhioù evel kont Kerne Hoel II (XI^vet kantved) pe eskob Dol. Ouzhpenn-se e seblant da lod eus arbennigourien e c'hellfe bezañ bet ur barzhoneg meuleudi kañv e enor ar roue Yezekael, un droidigezh diwar ur marvnad savet e brezhoneg, evel ma rae Kembreiz eus an oberennoù-se. Met e weler Rivallonus, filius an Bard meneget e Diellevr abati Kemperle e 1130-1139^[2].

Chomet eo ar ger barder brezhoneg (barzh) koulz hag e kembraeg (bardd).
E Kembre hag e Iwerzhon e e veze stummet an danvezioù-barzhed e skolioù savet a-ratozh hag e tlee ar varzhed sevel o barzhonegoù hep skrivañ anezho, astennet en deñvalijenn ha gronnet en o flaidoù. E Kembre e weler al lec'hanv Iskoldy kenstur da Scoldy (skoldi) a gaver e Edern abaoe penn ar XV^vet kantved^[3]. Embann a ra Herve Bihan :

"Ne ouvezomp ket nemet un dra asur, a-benn ar fin : kendalc'het ez eus bet gant ar sistem gwerzhaouiñ kozh - sistem an enklotennoù - en daou du da vMor Breizh, ha se pa oa troet an darempredoù etre ar broadoù predenek abaoe an XII^vet kantved… Diouzh o zu, Emil Ernod, Gwennole ar Menn ha Léon Fleuriot o devoa merket penaos ne c'halle ket ar sistem gwerzhaouiñ kozh bezañ deuet betek ennomp hep ma vije bet skolioù da stummañ ar varzhed a rae gantañ."

^[4]
Implijet e voe reizhiadoù gwerzaouiñ dre enklotennoù e Kembre ken e voe adeilet dornskridoù hengembraek zo deuet be.tek hon amzer

Ivonet Omnes, ur fulenn en noz

Estreget ar frazenn engravet a weler war laour-venn en r chapel ne voe kavet testenn henvrezhonek ebet a-raok kreiz ar XIII^vet kantved, hini silet evit distennañ e spered gant Ivonet Omnes pa voe oc'h eilañ dornskrid Speculum historiale, Visant a Veauvais e oberour. Léon Fleuriot en doe kinniget un treuzskrivadur evit tostaat ouzh an distagadur hag un droidigezh.

An guen heguen am louenas
An hegarat an lacat glas…
Mar ham guorant va karantit
Da vout en nos oh he kostit
Uam garet nep pret…

An wenn hewen am lowenas
An hegarat an lagat glas
Mar ham guorant ma karantidh
Da vout in nos okh he khostidh
Wamm garet nep pret…

Troidigezh azazaet diwar kinnigadenn c'hallek Léon Fleuriot : "An (hini) wenn, mousc'hoarzus, he lagad glas… / Mar gwarant din va c'harantez / Da vout en noz en he c'hostez,/ Maouez garet, nep pred…

Laeoù Breizh gant Marie de France pe disanv

Adal an XII^vet kantved e reas berzh barzhonegoù romanek-gallek e furm kontadennoù berr hag e vezent anvet laeoù Breizh, o vezañ Marie de France, an oberourez anavezet nemeti hag savet reoù all diwar he skouer. Merzañ a reas Gaston Pâris, e 1879 "e voe a dra sur a orin keltiek laeoù Breizh evel m'eo diskouezet gant mil amveziad a denn da anvioù al lec'hioù, koulz hag an anvioù-tud".

An Dialog etre Arzur Roe d'an Bretounet ha Guynglaff

Misterioù kristen gant enklotennoù hag hepto

C'hoariva-pobl "keltiek"

Sevel pezhioù gwerzhaouet evit ar vondianed

Aogust Brizeug, kentañ barzh lidet

E 1836 e tibunas Aogust Brizeug ur varzhoneg kanet, Barzonek pé kanaouen ar Vrétoned, a lakaas holl arvesterien banvez kentañ Brezhoned Pariz da dridal enun darzhadenn virvilh diaes he zreiñ" (Teodor Kervarker, un nebeud amzer goude)^[5] hag e tleas he adlavared meur a vezh dirak bodadegoù all. Brudet e voe an diskan : Ni zo bepred Bretoned / Bretoned, tud kalet.
Ha pa tennas e vrud vras eus ar varzhoniezh c'hallek, ur wir vestroniezh dezhañ anavezet gant al lenneien, ec'h embannas e 1844 un teskad barzhonegoù hollvrezhonek, Telenn Arvor, ar c'han illur ennañ, a vez priziet un tamm izelloc'h eget e oberennoù all.

Barzhoniezh hep oberour ar c'hanaouennou-pobl

E 1834 e tisplegas da goumananterien ar Revue des Deux-Monde Emil Souvestr veze klevet barzhonegoù-pobl e pep lec'h e Breizh :

Baleet em eus a-dreuz hag a-hed em eus bet er Penn ar Bed o klevout e vesaerien, e glaskerien vara, e nezerezed ha kazi seul tro e teue ur c'han nevez din... Kammed goude kammed, mouezh ur bugel pe ur vaouez gozh (…) a gas a-bell ur bruzun eus ar balladennoù kozh war donioù n'int ket eus hon amzer, savet diwar-benn ur vurzhud en tremened pe un torfed en draonienn pe ur garantez varvel! ^[6]

Un testeni sklaer eo eus an tech a voe gant ar Vrezhoned bezañ sod gant ar c'han, pe ez-hiniennel, pe a-stroll. Ne veze ket ezhomm bezañ eilet gant ur beñveg-seniñ ha ar re-se ne veze ket implijet nemet evit an darvoudoù bras, evit dañsal hep kanañ.
Er bloavez 1830 e teuas ar giz d'ober enklaskoù war ar varzhoniezh a veze kanet gant pep pobl pa krede al lenneien e c'hellfent kavout roudoù an Henamzer, testenioù amzerioù tremened d'an nebeutañ.

Reizhiadoù gwerzhaouiñ

An enklotennerezh

Studiet e voe ar werzaouriezh a gaver implijet e-barzh ar misterioù ha ar barzhonegoù brezhonek gant Emil Ernod. Eus Arzur Roe d'an Bretounet ha Guynglaff (barzhoneg diougan war-dro 1450) betek Traiedien sakr, barzhoneg danevellañ savet gant Yann Kadeg war-dro 1651 diwar-benn Pasion Jezuz Krist e weler testennoù relijiel (nemet An Dialog…) savet gant beleien o vestroniañ ar cynghanedd lusg evel ma rae ar Gembreiz gozh eus outi pa n'eus nemet div enklotenn, e-kreiz ar werzhenn hag en dibenn.

Prizioù evit ar varzhoniezh vrezhonek

+ Priz Imram. N'eo ket ar priz evit an oberennoù barzhoniel hepken, met an darnvuiañ eus ar c'haredonet a voe barzhed evel an hini kentañ loreet, Maodez Glanndour, hag a skrivas Imram.

Levlennadur

Emil Souvestr, "Des poésies populaires de la Basse-Bretagne. 1 Poésies". E-barzh Revue des Deux-Mondes, Levrenn 4, 1834 (p. 489-537). Da vezañ lennet war [1] Wikisource Patrom:Fre.
Emil Souvestre, "Des poésies populaires de la Basse-Bretagne. 2 Tragédies". E-barzh Revue des Deux-Mondes, Levrenn 1, 1835 (p. 367-417). Da vezañ lennet war [2] Wikisource Patrom:Fre.
Joseph Loth, La métrique du moyen breton, 19... consultable sur la bibliothèque numérique de l'Université Rennes 2
Emil Ernod, L'ancien vers breton, Pariz, Honoré Champion, 1912.
René Largillière, "Le dialogue entre Arthur et Guinclaff". E-barzh Annales de Bretagne, Levrenn 38, niv. 4, 1928. p. p. 627-674.

[www.persee.fr/doc/abpo_0003-391x_1928_num_38_4_1649 Da vezañ lennet enlinenn war Persée]

Pêr Denez, "Hent hor barzhoniezh". E-barzh Al Liamm, niv. 41, l953.
Frañsez Kervella, Diazezoù ar sevel gwerzioù, Embannadurioù Al Liamm, 1965.
Myles Dillon & Nora Chadwick, The Celtic Reams, Londrez, Weidenfeld and Nicolson, sez1972.
Maodez Glanndour, Barzhoniezh maread Gwalarn. E-barzh Al Liamm, niv. 124, l967.
Léon Fleuriot, "Langue et société dans la Bretagne ancienne". E-barzh Jean Balcou & Yves Le Gallo, Histoire littéraire et culturelle de la Bretagne, Champion-Slatkine, 1987, p. p. 7-28.
Herve Bihan, "Notennoù diwar-benn al lec'hanvkr Br. Scoldy, ar varzhed ha dibenn arver ar c'hlotennoù diabarzh". E-barzh Hor Yezh, niv. 276, Kerzu 2013, p. p. 37-39.
Erwan Hupel, "Ar varzhed a-vremañ hag ar c’hlotennoù-diabarzh". E-barzh Al Liamm, niv. 441, 2020.

Pennadoù nes

Notennoù ha daveennoù

↑ Léon Fleuriot, Langue et société dans la Bretagne ancienne... Levrlennadurezh.
↑ Eil embannadur, p.164.
↑ Studiet eo bet ar c'hraf gant Herve ßihan : furm al lec'hanv zo koshoc'h eget ar veneg gentañ anezhi. Ul lec'hanv bev e kaver, met e veze reoù all gwezhall e Gwitalmeze, Lambaol-Gwitalmeze, Kerien Kerne ha Priel.
↑ Herve Bihan, Notennoù diwar-benn al lec'hanv kr Br. Scoldy, ar varzhed ha dibenn arver ar c'hlotennoù diabarzh, Hor yezh, 2013.
↑ Teodor Kervarker a ouzhpennas, naontek vloaz goude : Den ebet, kent hor barzh, n'en devoa soñjet e kanañ Breizh, Breizh keltiek wirion, e brezhoneg. [...] Gant birvilh e tegemeras-hi ar vuzenn vreizhat wirion , en daoust d'he neuz lentik hag he fouez-mouezh parizian. Ar saliad a-bezh a savas, ha a adkanas a-gor an diskan a zo bet adkanet kel lies gwech abaoe : Ni zo bepred Bretoned / Bretoned, tud kalet. »
↑ J’ai parcouru le Finistère en tout sens, j’ai écouté ses pâtres, ses mendians, ses fileuses, et presque à chaque fois c’était un nouveau chant que j’entendais... À chaque pas, la voix d’un enfant ou d’une vieille femme lui jette, de loin, un lambeau de ces antiques ballades, chantées sur des airs comme on n’en fait plus, et qui racontent un miracle d’autrefois, un crime commis dans la vallée, un amour qui a fait mourir !. Emil Souvestr, "Des poésies populaires de la Basse-Bretagne. 1 Poésies". E-barzh Revue des Deux-Mondes, Levrenn 4, 1834.

[1] Léon Fleuriot, Langue et société dans la Bretagne ancienne... Levrlennadurezh.

[2] Eil embannadur, p.164.

[3] Studiet eo bet ar c'hraf gant Herve ßihan : furm al lec'hanv zo koshoc'h eget ar veneg gentañ anezhi. Ul lec'hanv bev e kaver, met e veze reoù all gwezhall e Gwitalmeze, Lambaol-Gwitalmeze, Kerien Kerne ha Priel.

[4] Herve Bihan, Notennoù diwar-benn al lec'hanv kr Br. Scoldy, ar varzhed ha dibenn arver ar c'hlotennoù diabarzh, Hor yezh, 2013.

[5] Teodor Kervarker a ouzhpennas, naontek vloaz goude : Den ebet, kent hor barzh, n'en devoa soñjet e kanañ Breizh, Breizh keltiek wirion, e brezhoneg. [...] Gant birvilh e tegemeras-hi ar vuzenn vreizhat wirion , en daoust d'he neuz lentik hag he fouez-mouezh parizian. Ar saliad a-bezh a savas, ha a adkanas a-gor an diskan a zo bet adkanet kel lies gwech abaoe : Ni zo bepred Bretoned / Bretoned, tud kalet. »

[6] J’ai parcouru le Finistère en tout sens, j’ai écouté ses pâtres, ses mendians, ses fileuses, et presque à chaque fois c’était un nouveau chant que j’entendais... À chaque pas, la voix d’un enfant ou d’une vieille femme lui jette, de loin, un lambeau de ces antiques ballades, chantées sur des airs comme on n’en fait plus, et qui racontent un miracle d’autrefois, un crime commis dans la vallée, un amour qui a fait mourir !. Emil Souvestr, "Des poésies populaires de la Basse-Bretagne. 1 Poésies". E-barzh Revue des Deux-Mondes, Levrenn 4, 1834.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]