Stadoù-Unanet Amerika

United States of America; Stadoù-Unanet Amerika
Banniel	Siell
	Kan broadel
	The Star-Spangled Banner; "Ar banniel steredek";
	Sturienn
	Ofisiel : "In God We Trust"; "E Doue e fiziomp"; Hengounel : "E Pluribus Unum"; "Diwar lies, unan"
	Melestradur
Kêr-benn	Washington D.C.; 38° 53' 42" N 77° 02' 12" W;
Kêr vrasañ	New York City; 40° 39' 51" N 73° 56' 19" W
Yezhoù ofisiel	Hini ebet.
Yezh vroadel	Saozneg (de facto)
Gouarnamant	Republik kevreadel
Prezidant :	Joe Biden; (Strollad Demokratel)
Korf-lezenniñ; Kambre izelañ; • Kambr uhelañ	Kongres ar Stadoù-Unanet; Kambr an Dilennidi; Sened
Dizalc'hiezh; • Disklêriet; • Anzavet; • Bonreizh e pleustr	Rouantelezh-Unanet; 4 a viz Gouere 1776; 3 a viz Gwengolo 1783; 21 a viz Even 1788
	Douaroniezh
Gorread (renk); • Hollek; • Dour (%)	9 833 517 km² (4re); 6,76
Poblañs (renk); (2019, brasjedet)	328 239 523 (3de)
Stankter	33,48 ann. /km²
	Armerzh
Moneiz	dollar SUA (US$)
PDG (2017); • Hollek (renk); • Dre zen (renk)	; US$ 19,49 x 1012 (2); US$ 59 800 (19)
Feur kreskiñ gwirion	2,2 % (2017) (145vet)
	Titouroù all
Gwerzhid-eur	UTC -5 da -10; • Hañv : UTC -4 da -10
Kod ISO 3166	US
Pellgomz	+1
Kod Internet	.us .gov .mil .edu
Internet	www.usa.gov
	Andon : (en) CIA - The World Factbook (07 KZU 2018)

Evit implijoù all, gwelet Stadoù Unanet.

Ur vro etre ar Meurvor Atlantel hag ar Meurvor Habask en Amerika an Norzh eo Stadoù-Unanet Amerika (saozneg: United States of America, teskanv: SUA, saozneg: USA, stumm berr: (ar) Stadoù-Unanet, (the) United States). Aliezik e vez graet Amerika pe Bro-Amerika ivez dre verrdro. Amerikaned pe Stadunaniz a vez graet eus o annezidi. Abaoe deroù an XX^vet kantved eo ar riez c'halloudusañ er bed. 331 milion a annezidi a oa e 2020, trede poblañs vrasañ ar bed.

Roet eo bet an anv Amerika diwar hini an ergerzhour italian, Amerigo Vespucci. Ur rann hag un drevadenn eus ar Rouantelezh-Unanet e oa a-raok ma voe graet an Dispac'h amerikan a-enep d'ar Saozon. Ur republik kevreadel gant 50 stad eo ar vro bremañ. Washington D.C. eo he c'hêr-benn, war an aod Reter.

Un ezel diazezer eus Aozadur ar Broadoù Unanet (ABU) eo hag emañ ar sez anezhañ e New York, kêr vrasañ ar vro. Un ezel padus eus Kuzul Surentez ABU eo. Broudet en deus ar gouarnamant stadunanat ar broioù a felle dezho lakaat un harz d'an Unaniezh Soviedel da sinañ e 1945 Aozadur Feur-emglev Norzhatlantel. Hiziv e vez graet 37% eus dispignoù milourel ar bed gant ar SUA, hae e chom al lu stadunanat an hini galloudusañ er bed.

Ekonomiezh kentañ ar bed o deus ar Stadoù-Unanet, a-drugarez da gennadoù al labour-douar, ar greanterezh hag ar servijoù. An US dollar, ar moneiz stadunanat, eo arouez o galloud ekonomikel. E-touez ar re wellañ int ivez war dachenn an imbourc'h skiantel hag an neveziñ teknologel.

Saozneg ha spagnoleg eo ar yezhoù komzet ar muiañ, met ouzhpenn yezhoù an Amerindianed e vez komzet meur a yezh all gant familhoù an embroidi, en o zouez ar brezhoneg (war-dro 20 000 yezher hervez un enklask e dibenn an XX^vet kantved). Ar sevenadur ar muiañ skignet er bed eo an hini amerikan.

Stadoù ar Stadoù-Unanet

Evel ma tiskouez splann an anv ez eo Stadoù-Unanet Amerika un unaniezh stadoù disheñvel. Abaoe 1960 ez eus 50 anezho.

Gwelout ar pennad Stadoù ar Stadoù-Unanet.

Ur republik bonreizhel hag ur stad kevreadel eo.

Douaroniezh

Trede brasañ bro ar bed eo ar Stadoù-Unanet war-lerc’h Rusia ha Kanada hag a-raok Republik Poblek Sina. An tiriad amerikan, en em led war 7 % eus douaroù divoret ar blanedenn, zo ken bras ha kevandir Europa. Gorread ar Stadoù-Unanet zo 17 gwech kement ha hini Frañs ar c’hevandir. Brasoc’h eget Frañs eo stad Alaska pe hini Texas. Ar bloc’had 48 stad, da lavaret eo an holl stadoù war-bouez Alaska ha Hawaii, a vez anvet « Mainland » a-wechoù, zo dezhañ ur stumm hag a denn d'ur pempkorneg, hag en em led war 4 gwerzhid-eur. 4 500 km hed zo etre ar Meurvor Atlantel (reter) hag ar Meurvor Habask (kornôg)^[4]. 2 500 km, a-hend-all, zo etre harzoù Kanada hag harzoù Mec’hiko. Ar stêr Missouri hag ar stêr Mississippi a zo 6 000 km a hed ganto o-div ha redek a reont dre greiz ar mainland. Ken hir int o-div hag ar stêr Amazon a zo o redek e Suamerika.

Harzoù gant broioù all

12 034 km harzoù ^[5]:

8 893 km gant Kanada (en o mesk 2 477 km gant Alaska),
3 141 km gant Mec’hiko.

Douaroniezh fizik

Traoñienn ar Marv, al lec’h izelañ ha tommañ eus ar Stadoù-Unanet

Un nebeud lec'hioù dibar:

Ar beg uhelañ : Denali en Alaska (6 168 metr)
Al lec’h izelañ : Badwater e Traoñienn ar Marv e Kalifornia (- 86 metr)
Ar stêr bennañ : ar Missouri-Mississippi zo ouzhpenn 6 000 km hed dezhi.
Gorread : 9 826 676 km² (en trede plas war-lerc'h Rusia ha Kanada)
Aod: 19 924 km
An uhelderioù pellañ: - 86 m > + 6 194 m

Torosennadur

Snake River ha Grand Teton, Wyoming

Liesseurt eo torosennadur ar Stadoù-Unanet. En em led a ra a norzh da su dreist-holl. Er C'hornôg emañ ar Menezioù Roc'hellek (Rocky Mountains), al Lammoù-dour hag ar Sierra Nevada, 4 500 metr well-wazh a uhelder dezho. En o zouez emañ plateizioù ha diazadoù Colorado. Plaenennoù ha plateizioù bras-ec’hon kreiz ar Stadoù-Unanet zo hollad ar stêrioù Mississippi ha Missouri o redek enno. Eus an dibab eo an douaroù enno ivez. Er reter ez eus menezioù kozh, an Appalachoù o anv (Appalaches), dezho 2 300 metr a uhelder. Plaenennoù strizh zo e-touez ar menezioù-se hag ar Meurvor Atlantel.

Menezioù-tan

Menez Hood, Oregon

An darn vrasañ eus ar menezioù-tan bev zo er c’hornôg, en Alaska hag en enezeg Hawaii :

Menez Rainier (4 392 m), Washington
Menez Shasta (4 322 m), Kalifornia
Mauna Loa (4 171 m), Hawaii
Menez Adams (3 743 m), Washington
Menez Hood (3 429 m), Oregon
Glacier Peak (3 213 m), Washington
Menez Redoubt (3 108 m), Alaska
Menez Saint Helens (2 549 m), Washington

Hinoù

An holl zoareoù hinoù a ren war ar Stadoù-Unanet, eus ar yenañ (hinad pennahelel en Alaska) d'an tommañ (Traoñienn ar Marv), eus ar glepañ (Gwalarn, Stad Washington) d’ar sec’hañ (hinad krin ha gouelec’hioù er Mervent). Gant an hinoù hag an torosennadurioù a bep seurt zo bet er Stadoù-Unanet ez eus bet stummet maezioù ha rannvroioù liesseurt enno.

Stêrioù

Grand Canyon

Missouri-Mississippi : 6 270 km
Missouri : 4 370 km
Mississippi : 3 778 km
Rio Grande : 3 060 km
Arkansas : 2 348 km
Colorado : 2 317 km
Ohio : 2 102 km
Columbia : 2 044 km
Snake River : 1 670 km
Tennessee : 1 049 km

Lennoù

Skeudenn dre loarell eus al Lennoù Bras

Gorread hollek al Lennoù Bras zo war-dro 250 000 km², bezet an hanter eus gorread Frañs ar c’hevandir.

Roll al Lennoù meur, eus an hini vrasañ d'an hini vihanañ :

Lenn Powell, Utah

Al lennoù pennañ all :

Douaroniezh denel

Gourhentoù pennañ ar Stadoù-Unanet

Dasparzh an annezidi

An Amerikaned zo o chom dreist-holl war an aodoù ha tro-dro d’al Lennoù Bras. Eus ar c’hantved hedredenn, eus tu ar c'hornôg, betek ar Meurvor Habask hag en Alaska n'eo ket bras-tre an niver a annezidi, war-bouez en ur gêr zistro bennak hag ivez e Kalifornia. Kalifornia zo ar Stad stadunanat ma'z eus an niver brasañ a dud o chom enno ha kenderc'hel a ra ar Stad-se da zesachañ an dud eus diabarzh pe eus diavaez ar Stadoù-Unanet.

Kêrioù ha niver an dud enno

En tu all d’an tri c’hard eus an dud zo o chom e kêr er Stadoù-Unanet. megalopolenn BosWash zo e biz ar vro. Roll an tolpad-kêrioù pennañ eus ar Stadoù-Unanet, o stad kevreat hag an niver a dud zo o chom enno^[6] :

Los Angeles, Kalifornia

Chicago, Illinois

San Francisco, Kalifornia

New York (New York) : 24 112 176
Los Angeles (Kalifornia) : 18 313 809
Chicago (Illinois) : 11 318 384
Washington (DC) - Baltimore (Maryland) : 8 026 607
San Francisco (Kalifornia) : 7 159 693
Philadelphia (Pennsylvania) : 5 951 797
Dallas - Fort Worth (Texas) : 5 931 956
Detroit (Michigan) : 5 905 754
Miami (Florida) : 5 726 495
Houston (Texas) : 5 280 752
Atlanta (Georgia) : 5 034 362
Boston (Massachusetts) : 4 411 000

Istor berr SUA

An Indianed e oa bet an dud kentañ o chom er Stadoù-Unanet. Tri meuriad indian a oa ha meur a gant yezh ha sevenadurioù disheñvel o doa. N’ouzer ket kalz a draoù diwar o fenn, dreist-holl evit a sell ar pobloù kantreat.

Er XVI^vet kantved hag er XVII^vet kantved e voe an Indianed o taremprediñ Europiz evit ar gwechoù kentañ. Diazezañ a reas dreist-holl ar Spagnoled er su, ar Saozon er reter hag ar Frañsizien en norzh hag en draoñienn ar Mississippi ha da-heul e voe enebet meur a sevenadur an eil ouzh egile.

E 1607 e tiazezas ar Saozon o c’hêriadenn gentañ, Jamestown hec’h anv. Da c’houde en em stalias trevadennoù niverus a-hed an aod er reter. En o zouez e oa Plymouth, Boston, Salem, Williamburg. D'ar mare-se e voe krog da harluañ ha da werzhañ tud du eus Afrika da sklaved. Gant ar morianeta e voe diorroet ar plantadegoù kotoñs er su dreist-holl ha diorroet e voe an danframmoù.

C’hwennet e voe an Indianed gant ar c’hleñvedoù-red (brec’h, ruzell) a oa bet degaset gant an difraosterien. Miliadoù a Indianed all a voe lazhet en ur vrezeliañ gant Europiz ivez. E-pad ar brezel brasañ ez aloubas ar Vreizhveuridi tiriadoù ar C’hallaoued hag e-se e oant deuet a-benn da zaougementiñ gorread an douaroù a oa dalc'het ganto betek ar mare-se.

Disklêriadur Dizalc'hidigezh ar Stadoù-Unanet

Trizek trevadenn vreizhveuriat a c’hounezas o dizalc’hiezh diouzh Breizh-Veur d'ar 4 a viz Gouere 1776. Degemeret e voe ganto Bonreizh Stadoù-Unanet Amerika e 1787. Ar vonreizh kentañ bet degemeret e broioù ar c'hornôg. Diazezet eo bet an identelezh amerikan gant an daou skrid-se.

Disklêriet e voe ar Brezel Diabarzh e 1861 abalamour d'ar sklavelezh ha da blegoù fall an armerzh er Stadoù-Unanet. Ne viras ket ouzh a vro avat da vont war-raok. Evit gwir e oa bet miliadoù a dud o vont d'ober o annez ahont a-hed an XIX^vet kantved. D'ar mare-se eo ivez e voe diorroet ar greantelerezh er vro hag e voe aloubet ar c’hornôg pa voe diorret an hentoù-houarn ahont.

En XX^vet kantved eo deuet ar Stadoù-Unanet da vezañ galloudusañ bro ar bed a-fet armerzh, sevenadur ha politikerezh (dreist-holl war-lerc'h an Eil Brezel Bed), daoust m'o doa renerien ar vro c'hwitet war o zaol da vare ar brezel er Viêt-nam. Gwall skoet e voe an Amerikaned gant se. Abaoe m'eo peurechu ar brezel yen hag abaoe ma n'eus ket mui eus an URSS (Unaniezh ar Republikoù Sokialour ha Soviedel) eo ar Stadoù-Unanet ar vro dreistgalloudekañ nemeti er bed, evit a sell ar galloud milourel peurgetket.

Politikerezh

An Ti Gwenn, Washington DC

Ar vro zo anezhi hanter-kant Stad kevreat a astenn o beli leun war meur a dachenn : ur c'hevread eo.

Ar Stadoù-Unanet zo anezho ur republik kevreadel prezidantel divgambr. Distag eo an tri galloud (galloud lezenniñ, galloud erounit ha galloud barn) an eil diouzh egile.

Dilennet e vez ar prezidant hag ar besprezidant asambles e-pad 4 bloaz, gant ar mouezhiañ hollek dieeun. Pep Stad a vez dileuriet gant ur skolaj dilennerien veur zo kenfeur well-wazh ouzh niver hec’h annezidi. Abaoe 1951 n’hall ket prezidant ar Stadoù-Unanet ren war ar vro ouzhpenn daou respet. Daou strollad politikel bras zo er vro dreist-holl : ar Strollad Republikan hag ar Strollad Demokratel.

Kartenn Stadoù ar Stadoù-Unanet

Dilennet e oa bet George W. Bush da brezidant ar Stadoù-Unanet e miz Du 2000 (d'an 20 a viz Genver 2001 e krogas e respet). E 2004 e oa bet dilennet en-dro. E 2009 e voe Barack H. Obama, eus ar strollad demokratel, dilennet da prezidant. Dilennet eo bet Donald Trump (Strollad Republikan) da brezidant d'an 8 a viz Du 2016.

Al lez-veur eo ensavadur uhelañ ar reizhiad lezvarnel kevreadel.

Ar feiz

An Iliz-veur katolik roman Sant Padrig e New York

Gouarnamant ar Stadoù-Unanet ne c'houlenn ket digant e geodediz petra eo o feiz. Dispartiet eo ar relijion diouzh ar Stad kevreadel en ur mod ofisiel. Asuret eo ar bennaenn-mañ gant ar vonreizh a ziogel ar frankiz krediñ. Ar stad kevreadel ne zegas skoazell ebet da skol relijiel ebet^{(Daveoù a vank)}. Ar bedenn renket gant ar skol zo difennet abaoe 1962 gant an diferadenn « Engel a-enep Vitale ».

Enklaskoù prevez a bep seurt a ziskouez ez eus etre 75 % ha 90 % eus an Amerikaned a gred e Doue. Koulskoude emaint 44 % o lavaret o deus cheñchet relijion ur wech da nebeutañ en o buhez. Ha lavaret a reont ne votont ket hervez o c'hredennoù.

Ar brotestanted eo ar re niverusañ, met a-raok pell e vint dindan 50 %. Ur c'hard eus an Amerikaned zo katoliked roman. Bez' ez eus ivez tud dizoue (16%), yuzevien (1,7%), boudisted (0.7%), muzulmaned (0.6%), hindouisted ha kement zo.

Amerikaned brudet

Skiantourien

Lenn ar pennadoù er Rummad:Skiantourien SUA.

Milourien

George Washington : brezel dizalc’hiezh
George Armstrong Custer : Brezel disrannidigezh ha brezelioù indian
Robert E. Lee : Brezel disrannidigezh
Ulysses S. Grant : Brezel disrannidigezh
William T. Sherman : Brezel disrannidigezh ha brezelioù indian
George S. Patton : Eil Brezel Bed
Omar Bradley : Eil Brezel Bed
Douglas McArthur : Eil Brezel Bed ha brezel Korea
Dwight D. Eisenhower : Eil Brezel Bed
William Westmoreland : Eil Brezel Bed ha brezel Viêt-Nam
Colin Powell : Brezel Koweit (Brezel kentañ ar Pleg-mor)
Tommy Franks : Brezel Irak (Eil Brezel ar Pleg-mor)

Livourien

Lenn pennadoù ar Rummad:Livourien SUA.

Edward Hopper 1882-1967
Jackson Pollock 1912-1956
Andy Warhol 1928-1987
Jean-Michel Basquiat 1960-1988

Luc’hskeudennerien

Lenn pennadoù ar Rummad:Luc'hskeudennourien amerikan.

Jacob Riis 1849-1914
Alfred Stieglitz 1864-1946
Ansel Adams 1902-1984
Robert Capa 1913-1954
Diane Arbus 1923-1971
Richard Avedon 1923-2004
Irving Penn 1917

Istorourien

Politikourien

Lenn ivez ar pennad Prezidanted Stadoù-Unanet Amerika

Alexander Hamilton, soñjer politikel, politikour
George Washington, Prezidant kentañ ar Stadoù-Unanet, 1789-1797
Thomas Jefferson, trede prezidant, bet ijinet gantañ lezennoù war ar berc’henniezh kefredel
Abraham Lincoln
Theodore Roosevelt
John Adams
Woodrow Wilson
John Fitzgerald Kennedy
Franklin D. Roosevelt
Bill Clinton, Prezidant, 1993-2001
Barack Obama

Priz Nobel ar Peoc'h

King o komz e-pad ar gerzhadeg evit ar gwirioù keodedel

1906 : Theodore Roosevelt
1912 : Elihu Root
1919 : Woodrow Wilson
1925 : Charles Gates Dawes
1929 : Frank Billings Kellogg
1931 : Jane Addams Nicholas Murray Butler
1945 : Cordell Hull
1953 : George Marshall
1962 : Linus Pauling

1964 : Martin Luther King, Jr.
1970 : Norman Borlaug
1973 : Henry Kissinger
1985 : Kevredigezh etrebroadel ar vezeien evit diarbenn ar brezel nukleel, Boston
1986 : Elie Wiesel
1997 : Jody Williams
2002 : Jimmy Carter
2007 : Al Gore
2009 : Barack Obama

Gizourien

C'hoarierion echedoù

Tud all

Benjamin Franklin, kefredour ha politikour e-pad ar brezel dizalc'hiezh
Thomas Alva Edison, krouer ha den afer
Howard Hughes, nijer, produer sinema hag un oristal a zen a afer
Stan Lee, senarioer comics, seurt bannoù-treset a bouez er Stadoù-Unanet
Allan Pinkerton, a grouas un ajañs bras a igounierien brevez
Paul Revere, dispac’her e-pad ar brezel dizalc’hiezh
Harriet Tubman, a roas skoazell da gantadoù a sklavourien da dec’hel kuit e norzh ar Stadoù-Unanet a-raok ar brezel disrannidigezh
Wilbur Wright, unan eus an nijerien vrudet kentañ.

Un nebeud sifroù

Dispignoù an armeoù : 400 miliard a USD (e 2004)
Linennoù pellgomz : 268 milion a USD (e 2003) [2]
Pellgomzerioù hezoug : 219 milion a USD (e 2005) [2]
Skingomzerioù : 575 milion a euroioù (e 1997)
Skinwelerioù : 219 milion a euroioù (e 1997)
Pellgomzerioù : 659 evit 1000 annezad
Implijerien Genrouedad : 205 milion a USD (e 2005) [2]
Pourchaserien moned war ar Genrouedad : 7 800 (en 2000)
Hentoù : 6 407 637 km (en o zouez 4 164 964 km hentoù terduet) (e 2004) [2]
Hentoù-houarn : 226 605 km (en 2004) [2]
Hentoù : 41 009 km (en 2004) [2]
Niver a aerborzhioù : 14 858 (en o zouez 5 119 aerborzh gant roudennoù terduet) (e 2006) [2]

Notennoù

↑ Ar saozneg eo yezh ofisiel 28 Stad da nebeutañ, hervez ar ster a roer d'ar ger "ofisiel". Saozneg ha hawaieg zo ofisiel e Stad Hawaii.
↑ Ar saozneg eo de facto yezh gouarnamant SUA hag ar yezh nemeti a vez komzet er gêr gant 80% eus an Amerikaned koshoc'h eget 5 bloaz. Ar spagnoleg eo an eil yezh komzet ar muiañ.
↑ Goude Rusia, Antarktika ha Kanada. Gorread jedet diwar an 50 Stad + District of Columbia, hep an tiriegezhioù diavaez.
↑ J.-Y. Cleach [...], “La puissance américaine” p.104
↑ Andon : CIA - The World Factbook
↑ Andon : populationdata.net