Impalaeriezh Breizh-Veur
Impalaeriezh Breizh-Veur zo bet an hini vrasañ eus an impalaeriezhioù trevadennel savet gant broioù eus Europa, etre 1500 ha 2000. Pa oa en he brasañ, e deroù an XXvet kantved, e oa enni ur c’hard eus gorread ar bed hag e boblañs. Ar stad c’halloudusañ er bed e voe e-pad an XIXvet kantved, met goude 1945 e krogas he diskar.
| Deiziad krouiñ | 1583  |
|---|---|
| Anv er yezh a orin | British Empire |
| Perzhiad e | emgann al Leie |
| Yezh ofisiel | saozneg |
| Kan broadel | God Save the King |
| Kevandir | Afrika, Amerika, Azia, Europa, Okeania |
| Stad | Rouantelezh-Unanet |
| Kêr-benn | Londrez |
| Daveennoù douaroniel | 51°30′26″N 0°7′39″W |
| Renad politikel | Monarkiezh vonreizhel |
| Moneiz | lur sterling |
| A zo stok ouzh | Impalaeriezh Rusia |
| Erlec'hiañ a ra | English overseas possession |
| Yezh implijet | saozneg |
| Deiziad divodañ | 1997 |
| Banniel (deskrivadur) | Union Jack |
| Ardamezioù | royal coat of arms of the United Kingdom |
| Ekonomiezh an danvez | economy of the British Empire |
| Poblañsouriezh an danvez | demographics of the British Empire |
Ha pa vefe aet an impalaeriezh vras-se d’an traoñ, e weler c’hoazh hiziv ar roud anezhi gant an implij eus ar saozneg er bed a-bezh.
Orin an impalaeriezh
kemmañGoude ma oa bet aloubet Bro-Saoz gant dug Normandi, Gwilherm an Alouber, e 1066, e voe kendalc’het gant rouaned Bro-Saoz da emellout en aferioù dugelezh Normandi e-pad daou gantved. Da-heul dimezioù ar rouaned-se e teuas ivez proviñsoù all war an douar-bras da vezañ stag ouzh kurunenn Bro-Saoz (Akitania, Anjev,...), met kollet e voe an douaroù-se e dibenn ar Brezel Kant Vloaz. Porzh Calais a chomas etre daouarn ar Saozon betek 1558.
En inizi ivez e kreskas galloud ar rouaned saoz : klasket e voe ganto aloubiñ Kembre adalek 1282, hag Iwerzhon adalek 1169. Goude 1603 e voe renet Bro-Skos ha Bro-Saoz gant ar memes roue, hag e 1707 e voe unanet an div vro da vont d’ober Rouantelezh Unanet Breizh-Veur. Er XVIvet kantved ivez e voe diazezet kentañ Plantadegoù Iwerzhon, pa’z eas aotrouien eus Bro-Saoz da biaouañ douaroù en enezenn. Trevadennoù kentañ Bro-Saoz int, e gwirionez, hag ur skouer e voent evit trevadenniñ douaroù Amerika.
E-keit-se e rae berzh armerzh Bro-Saoz, abaoe dibenn ar XIVvet kantved, pa rae kenwerzh ar gloan gant broioù all Europa. Dindan ren Herri VII (etre 1485 ha 1509) e voe savet kompagnunezhioù prevez d’ober kenwerzh gant kevandirioù all, hag ur chanter sevel-listri bras a voe savet e Portsmouth. Urzh a roas ar roue Herri VII d’an Italian Giovanni Caboto (John Cabot) da vont da ergerzhout douaroù Norzhamerika e 1496 ha 1497. Gant ar roue Herri VIII e voe brasaet kalz an niver a listri-brezel, ha lakaat a reas sevel tourioù-tan da heñchañ ar bigi war aodoù Breizh-Veur. Ken kreñv e teuas ar Royal Navy da vezañ ma voe roet lamm ganto da Armada Invencible (arme didrec’hus) ar morlu spagnol e 1588. Ur vro c’halloudus e oa deuet Bro-Saoz da vezañ war vor.
E-pad ren ar rouanez Elesbed Iañ, etre 1577 ha 1590, e voe graet tro ar bed gant Francis Drake, an eil den oc’h ober kement-se war-lerc’h Fernão de Magalhães. Douarañ a reas Drake war aod kornôg Norzhamerika, e 1579, en ul lec’h a voe anvet gantañ Nova Albion (Kalifornia hiziv). Moraerien all evel Humphrey Gilbert pe Walter Raleigh a voe kaset ivez da ergerzhout aodoù Norzhamerika, ha klasket e voe ganto krouiñ trevadennoù saoz eno, an Douar-Nevez gant an hini kentañ, Virginia gant an eil. Hogen ne reas ket berzh an taolioù kentañ-se : re ziaes e oa ar vuhez eno, gant an diouer a voued, an amzer rust, an henvroidi o vrezeliañ a-enep ar Saozon.
Trevadennoù Amerika
kemmañE deroù ar XVIIvet kantved e tiorroas tamm-ha-tamm an trevadennoù war aod reter Amerika : berzh a reas, a-benn ar fin, an Trizek Trevadenn (a zeuas da vezañ diwezhatoc’h Stadoù Unanet Amerika), trevadennerien douaroù war arvor Kanada, hag en inizi bihan er Mor Karib evel Jamaika ha Barbados. En Antilhez e vezer gounezet korz-sukr, gant sklaved ; en trevadennoù war ar c’hevandir e kreske butun, riz, koton ; pelloc’h en hanternoz e veze diskaret koad ha chaseet loened evit o feur. An holl varc’hadourezhioù-se a veze kaset da Vro-Saoz. Mont a rae tud yaouank eus Breizh-Veur d’ober o annez en tu all d’ar mor, dedennet gant ar pinvidigezhioù-se.
Tamm-ha-tamm e klaskas ar Saozon astenn o galloud en Amerika, diwar-goust o amezeien, galloudoù bras all eus Europa pe henvroidi. Kemer a rejont an tu kreñv war Hollandiz ha dont a reas war Nieuw Amsterdam da vezañ New York. Er Brezel Seizh Vloaz e voent trec’h war ar C’hallaoued (Emgann Louisbourg, seziz Kêr Gebek). Tamm-ha-tamm ivez en em astenne an trevadennoù saoz war-zu ar c’hornôg, pa glaskent douaroù nevez da c’hounit e diabarzh ar c’hevandir, diwar-goust ar pobloù indian, a varvas e-leizh anezho gant ar brezelioù pe gant kleñvedoù degaset eus Europa.
O strivoù da glask aloubiñ trevadennoù Spagn e Suamerika a voe aner avat ha trec’het e voe morlu Breizh-Veur, e 1741, dirak Cartagena, ur gêr zo e Kolombia bremañ, a oa bet lakaet seziz warni gant an amiral Edward Vernon e penn 186 lestr ha 23 600 den. Ur pennad diwezhatoc’h e klaskas ar Saozon aloubiñ trevadenn spagnol ar Río de la Plata (en-dro da Buenos Aires), e 1806-1807. Trec’het e voent ivez. Hogen e 1833 e teujont a-benn da aloubiñ Inizi Maloù, zo chomet e dalc’h ar Rouantelezh Unanet abaoe an amzer-se, dindan an anv « Falkland Islands ».
Prantad kentañ Impalaeriezh Breizh-Veur eo trevadennerezh Amerika, evit kalz istorourien. Abalamour d’ar c’hoant a oa gant Londrez da dennañ gounid forzh pegement eus trevadennoù Amerika e savas enebiezh tamm-ha-tamm etre annezidi an trevadennoù-se ha gouarnamant Breizh-Veur. An drevadennerien, pa gavjont an dro, a embannas o c’hoant d’en em zistagañ diouzh ar « vammvro ». War-lerc’h ar Brezel dieubidigezh e voe embannet dizalc’hiezh Stadoù Unanet Amerika e 1783.
War-zu ar reter
kemmañE dibenn ar XVIvet kantved e savas helebini etre Bro-Saoz hag an Izelvroioù da glask dispenn roudoù Portugal, ar vro nemeti a rae kenwerzh gant Azia en amzer-se. Savet e voe ganto kompagnunezhioù prevez evit ober war-dro ar c’henwerzh-se : Kompagnunezh nederlandat Indez ar Reter e 1602, Kompagnunezh vreizhveurat Indez ar Reter e 1600. Kenwerzh ar spisoù a felle d’ar c’hompagnunezhioù-se ober : inizi Indonezia e oa o fal pennañ, hag aodoù an Indez an eil, da chom a-sav war o hent.
Ar gompagnunezh nederlandat en em ziazezas en Indonezia dreist-holl hag ar Saozon en Indez dreist-holl. Abalamour ma oa kreñv galloud an Impalaeriezh Voghol, ne glaskas ket ar Saozon mont don en douaroù da gentañ. Trawalc’h e oa dezho kaout kontouerioù en un nebeud kêrioù war an aod, evel Madras, Bombay pe Sutanuti (ur geriadenn a zeuas da vezañ Kolkata).
Goude trec’h Palashi, e 1757, ma voe faezhet nabab Bengal hag e gevredidi gall gant nerzhioù saoz Kompagnunezh Indez ar Reter, e voe digoret dorioù Bengal a-bezh d’ar Saozon. Goude-se, ha pa oa an Impalaeriezh voghol war he zalaroù, en em astennas o galloud war ar peurrest eus Indez, pe war-eeun pe dre hanterouriezh rouaned vihan a ranke plegañ dirazo. E 1773 e voe krouet ur post, hini gouarnour meur Indez, da ren war Bengal, tra ma oa renet ar rannoù all eus ar vro c’hoazh gant Kompagnunezh Indez ar Reter, betek 1833. Ur reizhiad dibar met luziet a voe savet da c’houarn Indez, unan en em harpe war ar gwir muzulmat evit ren ar Vuzulmiz ha war ar gwir hindou evit ren an Hindoued. Goude Emsavadeg ar Sipaied e 1857, e voe kemeret an emell eus ar vro, da vat, gant ar Rouantelezh Unanet e-lec’h Kompagnunezh Indez ar Reter : dont a reas ar gouarnour meur da vezañ besroue Indez, dre al lezenn Government of India Act e 1858 ; divodet e voe Kompagnunezh Indez ar Reter e 1858 ; ha lakaet e voe ar rouanez Victoria da vezañ Impalaerez Indez e 1876. E 1886 e teuas Birmania da vezañ ul lodenn eus Indez, evel ma oa dija Selan (Sri Lanka).
Pelloc’h er sav-heol en em astenne an Impalaeriezh ivez : dre un emglev sinet gant an Izelvroioù e 1824 e voe rannet etre an daou c’halloud europat an inizi zo aet bremañ d’ober Indonezia ha Malaysia. Renet e veze Melaka, Penang ha Singapour gant Kompagnunezh Indez ar Reter, a oa he sez e Kolkata. E 1841, goude Brezel kentañ an opiom a-enep Sina, e voe lezet Hong Kong gant ar Rouantelezh Unanet. Atapiet e oa Londrez gant Sina, da c’hallout ober kenwerzh an te.
Pelloc’h c’hoazh er reter e oa stank al liammoù gant Aostralia ha Zeland Nevez. Ergerzhet e oa bet aodoù reter Aostralia ha re Zeland Nevez gant James Cook e 1769-1770. Goude koll trevadennoù Amerika e voe stankoc’h al liammoù etre Breizh-Veur hag ar broioù-se : kaset e veze di tud bet kondaonet e Breizh-Veur, goude 1788. Rankout a reas an annezidi gentañ gouzañv brezelioù, kleñvedoù. En ur ober ur c’hantved e voent skarzhet eus an tri c’hard eus o douaroù, evit ma c’hallfe an drevadennerien desevel tropelladoù bras a zeñved, hag ezporzhiañ o gloan da Europa.
Impalaerouriezh ar Rouantelezh Unanet
kemmañE-pad an XIXvet kantved e oa heligentañ etre galloudoù Europa, evit gounit marc’hadoù hag evit kavout danvez-krai. Greanterezh Alamagn, a-benn 1870, a oa aet dreist hini ar Rouantelezh Unanet, war dachenn ar gwiadiñ, ar gimiezh, ar vetalouriezh. Gant ar servijoù (bankoù, asurañsoù) e talc’he ar Rouantelezh Unanet da vezañ ur galloud bras ; hogen paouez a reas da vezañ ar vro a rene war dachenn ar c’henwerzh etrebroadel. Ezhomm he doa neuze, evel galloudoù bras all Europa, da gaout un impalaeriezh tramor da c’hallout gwerzhañ he marc’hadourezh ha kaout danvez-krai marc’had-mat.
Etre 1870 hag ar Brezel-bed kentañ e voe un doare redadeg etre ar broioù bras-se da biaouañ douaroù, en Afrika dreist-holl hag ivez en Azia. An douaroù pell-se a oa diaes mont di a-raok, abalamour d’an hin ha d’ar c’hleñvedoù a rene enno. Met gant al louzeier nevez-kavet evel ar c’hinin e teuas da vezañ aesoc’h.
Gouarnamant ar Rouantelezh Unanet, e 1875 a brenas lodennoù e kanol Suez, digant penn Ejipt, Ismail Pacha, evit gallout kontrollañ an hent pouezus-se, bet digoret e 1869, da vont eus Breizh-Veur d’an Indez. Un nebeud bloavezhioù diwezhatoc’h, e 1882, e voe aloubet ar c’hornad gant soudarded Breizh-Veur evit e gontrollañ gwelloc’h c’hoazh.
Gant aon rak un astenn eus galloud Rusia war-du ar c’hreisteiz (Kaokaz, Kreiz Azia), e tivizas Breizh-Veur lakaat he c’hrabanoù war Kiprenez e 1878, goude bezañ bet klasket aloubiñ Afghanistan e 1839-1842. Hogen er vro veneziek-hont e rankas ar soudarded saoz kilañ dirak tagadennoù an annezidi. Ur wech all e klaskas ar Saozon aloubiñ Afghanistan e 1878-1880, en aner adarre, nemet e teujont a-benn da gemer an emell eus darempredoù diavaez ar vro. Un trede gwech, e 1919, e voe klasket ganto kemer o c’hreñv war Afghanistan. Ha c’hwitañ adarre.
Dindan ren ar rouanez Victoria (1837(1901) e voe 72 taol-brezel gant arme ar Rouantelezh Unanet. E 1898 e oa en arme Breizh-Veur (British Army) 99 000 soudard er Rouantelezh Unanet hec’h-unan, 75 000 den en Indez ha 41 000 er peurrest eus an Impalaeriezh. Er morlu e oa 100 000 den hag en Indez, adalek 1895, e oa bodet 148 000 soudarded eus ar vro, dindan urzhioù ofiserien eus Breizh-Veur, en un arme anvet Indian Army.
Afrika
kemmañ
E 1875 e oa Aljeria ha Trevadenn ar C’hab an div drevadenn europat vras nemeto en Afrika. E 1914 ne oa mui nemet Etiopia ha Liberia, ar douar Afrika, na oant ket etre daouarn Europiz.
Gant Kompagnunezh nederlandat Indez ar Reter e oa bet savet trevadenn ar C’hab e penn su Afrika, adalek 1652, evel ur c’hontouer war an hent eus Europa da Indez ar Reter. E 1795 e voe aloubet gant nerzhioù Breizh-Veur ha kadarnaet e oa bet o beli e 1806. Dont a reas annezidi nevez eus Breizh-Veur adalek 1820. An drevadennerien gentañ, tud deuet eus an Izelvroioù a reer anezho Boere pe Afrikaners, a yeas pelloc’h en douaroù da sevel republikoù dizalc’h evito, evel Transvaal.
Pa oa Gallaoued, Belgiz ha Portugaliz o klask en em ziazezañ e diazad ar stêr Kongo, e voe aozet Kuzuliadeg Berlin e 1884-1885, da glask kompezañ an traoù etre ar stadoù eus Europa a glaske lakaat an arigrap war pinvidigezhioù Afrika. Emglev a voe etre ar Rouantelezh Unanet, Bro-C'hall, an Impalaeriezh Alaman hag un hanter dousennad a vroioù all evit sevel reolennoù da c’houzout gant piv e vije ar veli war douaroù Afrika.
Evit kontrollañ Kanol Suez, a oa bet savet gant Gallaoued, e tivizas Breizh-Veur aloubiñ Ejipt e 1882. Ha goude-se ez eas pelloc’h war-du ar c’hreisteiz, a-hed traoñienn an Nil. Bec’h a voe etre Breizh-Veur ha Bro-C’hall e Fachoda, e Soudan, e 1898.
Republikoù dizalc’h an Afrikaners a voe aloubet gant Breizh-Veur e 1899-1902. Cecil Rhodes, un embreger saoz a oa perc’henn war mengleuzioù diamant hag aour e su ar c’hevandir, a aloubas-eñ an douaroù a oa pelloc’h c’hoazh en norzh ha sevel ur vro anvet diwarnañ : Rodezia. Gant astenn galloud ar Rouantelezh Unanet e kreisteiz hag e reter Afrika e teuas ar c’hoant da sevel un hent-houarn da gas eus Kêr ar C'hab da Gaero. Ne voe ket gallet e sevel a-raok dibenn ar Brezel-bed kentañ avat, abalamour ma oa trevadennoù alaman war an hent-se, e reter Afrika (Tanganyika).
Kreskiñ a rae Impalaeriezh Breizh-Veur ha tamm-ha-tamm e teuas da vezañ an impalaeriezh vrasañ er bed, gant ouzhpenn 400 million a dud enni. Hep kontañ e oa mestrez war ar c’henwerzh ivez e meur a lodenn all eus ar bed, e broioù kontet da vezañ dizalc’h evel Sina, Arc’hantina, Siam. Stad c’halloudusañ ar bed e oa Breizh-Veur da neuze, en ur bed ma oa o ren ar pezh a voe anvet diwezhatoc’h ar Pax Britannica.
Ar c’hemmoù kentañ
kemmañKerkent ha 1839 e voe kinniget un doare emrenerezh da Ganada, a oa annezet gant tud wenn dreist-holl, anezho diskennidi trevadennerien deuet eus Breizh-Veur dreist-holl. E 1867 e voe roet e emrenerezh da Ganada, gant an aferioù diavaez o chom etre daouarn gouarnamant Londrez. Diwezhatoc’h e voe kinniget kemend-all da Aostralia (1855-1890), Zeland Nevez (1856) ha Suafrika (1910). Gant ar Brezel-bed Kentañ e voe gounezet muioc’h a frankiz ganto c’hoazh. En Iwerzhon e klaskas ar vrogarourien gounit kemend-all evit o bro. Meur a zanvez-lezenn a voe kinniget e Parlamant Breizh-Veur ; n’eo nemet e 1914 e voe degemeret unan a ginnige an emrenerezh (Home Rule) da Iwerzhon, hogen ne voe ket lakaet da dalvezout abalamour d’ar brezel.
Goude ar Brezel Kentañ en em astennas un tamm galloud Impalaeriezh Breizh-Veur war dachennoù nevez : enni e voe fiziet broioù eus ar Reter Nesañ a oa en Impalaeriezh Otoman diagent, ha trevadennoù kozh Alamagn en Afrika.
Gant ar Brezel-bed Kentañ avat e oa bet rivinet ar Rouantelezh Unanet : ne c’helle ket mui chom e penn un impalaeriezh ken bras. Re vras e oa an digempouez etre annezidi disheñvel al lodennoù anezhi. Kreskiñ a rae an emskiant vroadel en holl vroioù-se ha, da-heul, ar c’hoant d’en em ren o-unan. En Indez e oa bet savet Kendalc'h Broadel India (Indian National Congress) e 1885 ha goulenn a rae ar vrogarourien dizalc’hiezh o bro.
A-raok na grogfe an emsavioù broadel d’ober berzh er broioù pell en em zistagas Iwerzhon diouzh Breizh-Veur : dilennet e voe kannaded broadelourien a embannas dizalc’hiezh ar vro e miz Genver 1919. Goude emgannoù taer ar Brezel dieubidigezh e rankas Breizh-Veur sinañ un emglev e 1921 : savet e voe Stad Dieub Iwerzhon.
Ar broioù emren eus an Impalaeriezh n’o doa ket c’hoant da vont da-heul brezelioù Breizh-Veur. War c’houlenn Iwerzhon ha Suafrika e voe ur c’hendiviz e 1926, a embannas Diskleriadur Balfour, un destenn ma veze lennet e oa emren penn-da-benn an Dominions, e diabarzh an Impalaeriezh, ha ne oant ket suj an eil re ouzh ar re all. Gant ul lezenn votet e Parlamant Westminster e 1931 e voe krouet ur British Commonwealth of Nations (Kenglad ar Broadoù). Etre an daou vrezel e teuas Aostralia, Kanada, Iwerzhon, Zeland Nevez, an Douar-Nevez hag Unaniezh Suafrika da vezañ stadoù dizalc’h, ha pa vefe c’hoazh roue Breizh-Veur en o fenn. Gant o farlamantoù hag o gouarmanatoù dezho avat e veze renet o aferioù koulz diabarzh ha diavaez.
An didrevadenniñ
kemmañ
Kresk an emsavioù broadel en holl vroioù-se, adalek dibenn an XIXvet kantved a lakae en arvar galloud an Impalaeriezh. En Indez da gentañ ha, goude-se, e broioù all eus Azia hag Afrika e voe goulennet gant ar pobloù trevadennet ar gwir d’en em ren o-unan. Un nebeud strivoù a reas an Impalaeriezh da gentañ evit klask mirout ouzh an dra-se da c’hoarvezout, met ret e voe dezhi plegañ hag asantiñ e teufent da vezañ stadoù distag ha tamm-ha-tamm e teuas an Impalaeriezh kozh da vezañ un unaniezh stadoù dizalc’h, a reer anezhi ar c’h-Commonwealth.
En amzer-se ivez e oa start an traoù gant armerzh Breizh-Veur : diaesterioù ar bloavezhioù 1920 hag enkadenn ar bloavezhioù 1930 a voe heuliet gant mare diaes an Eil Brezel-bed. Goude an Eil brezel e rankas gouarnamant Londrez dilezel da vat ar renk a c’halloud brasañ er bed ha lezel e blas gant ar Stadoù Unanet.
En Indez e oa birvilh ivez er bloavezhioù 1920 ha 1930. Strivoù Breizh-Veur da glask mougañ al luskadoù broadel ne reas nemet kreñvaat an emsav-se (Lazhadeg Amritsar , 120 den lazhet e Panjab). Dindan renerezh Kendalc’h Broadel India e voe implijet doareoù difeuls da stourm ouzh galloud ar Rouantelezh Unanet (boikotiñ marc'hadourezh Breizh-Veur, da skouer).
Gant an Eil Brezel-bed e voe disteraet levezon armerzhel Breizh-Veur war he zrevadennoù kenkoulz hag he nerzh e-skoazh hini ar Stadoù Unanet. Gant ar c’hentañ ministr aostraliat John Curtin e voe divizet e 1942 tennañ soudarded Aostralia diouzh Birmania : diskouez a rae evel-se e oa arabat gortoz digant gouarnamantoù ar broioù emren en em gannañ evit ar « vammvro », e-lec’h difenn o interestoù dezho. Goude ar brezel e reas Aostralia ha Zeland Nevez emglev gant ar Stadoù Unanet, dre un emglev surentez anvet ANZUS, e 1951. Ar Rouantelezh Unanet, a-hend-all, a glaskas muioc’h-mui tostaat da stadoù all Europa hag e 1973, a-benn ar fin, ez eas e-barzh Kumuniezh Europa. War wanaat ez eas, e-keit-se, al liammoù kenwerzhel etre stadoù ar c’h-Commonwealth ha Breizh-Veur.
En Afrika, en Azia, er Mor Karib hag er Meurvor Habask e teuas trevadennoù Breizh-Veur da vezañ dizalc’h an eil re goude ar re all, dre ma asante gouarnamant Londrez d’ar goulennoù savet gant an emsavioù broadel.
Dizalc’hiezh India a voe embannet e 1947, goude ar stourm hir renet gant Kendalc'h Broadel India e-pad 40 vloaz. Rannet e voe ar vro etre India ha Pakistan ha kantadoù a viliadoù a dud a varvas er reuz a voe neuze. Asantiñ a reas ar Rouantelezh Unanet da statud nevez India, nevez-embannet ar republik ganti, ha gant se e cheñchas un tamm ar c’h-Commonwealth, a oa betek-henn un unaniezh stadoù a zegemere roue Londrez evel penn o stad.
Birmania ha Selan a zeuas da vezañ stadoù dizalc’h e 1948, Ejipt e 1953 ha Soudan e 1956. Beli Breizh-Veur war Palestina a zeuas d’he zermen e 1948. Ur wech aet kuit arme Breizh-Veur e voe embannet stad dizalc’h Israel gant ar Yuzevien, a voe taget diouzhtu gant Arabed ar vro ha gant ar stadoù arab nes, daoust d’ar raktres a oa bet savet gant Aozadur ar Broadoù Unanet da rannañ ar vro evit sevel div stad enni. Er Mor Kreizdouar e voe embannet dizalc’hiezh enezenn Kiprenez e 1960, daoust ha c’hoantoù lod eus an annezidi d’en em unaniñ gant Gres.
En un doare habask a-walc’h e tremenas an didrevadenniñ, peurvuiañ, gant ar Rouantelezh Unanet, nemet e Kenya ma voe bec’h gant an emsavadeg Mau Mau er bloavezhioù 1950, hag e Malezia etre 1948 ha 1960. Tamm-ha-tamm e voe graet, ha disheñvel e voe tonkad pep trevadenn : lod eus ar stadoù dizalc’h nevez o deus miret roue pe rouanez Breizh-Veur evel penn o stad (16 stad o deus graet evel-se) ; lod all zo deuet da vezañ republikoù, met chomet int er c’h-Commonwealth (53 stad) ; lod all c’hoazh o deus troc’het nep liamm gant ar Rouantelezh Unanet hag ar c’h-Commonwealth (Birmania da skouer).
Dibenn Impalaeriezh Breizh-Veur a zeuas buan a-walc’h en Afrika ha lezet e voe an trevadennoù kozh en ur stad vresk alies : embannet e voe dizalc’hiezh Ghana e 1957, goude dek bloavezh a stourm politikel; hini Nigeria Somaliland e 1960 ; Sierra Leone ha Tanganyika e 1961; Ouganda e 1962 ; Kenya ha Zanzibar e 1963; Gambia e 1965 ; Botswana ha Lesotho e 1966, ha Swaziland e 1968.
E broioù su ha reter Afrika e voe diaesoc’h an traoù dre ma oa kalzik a dud wenn a oa deuet d’ober o annez enno : an emsavadeg Mau Mau e Kenya a ziskouezas pegen tenn e c’halle bezañ an darempred etre ar re zu hag ar re wenn a nac’he lezel ar galloud gant ar muiañ-niver. Gouarnamant ar re wenn e Suafrika a gendalc’has betek fin an apartheid e 1994.
E Rodezia ha Nyasaland, e-lec’h ma oa kalz a dud wenn ivez, e voe embannet dizalc’hiezh stadoù Malawi (anvet Nyasaland diagent) ha Zambia (anvet Rodezia an Norzh a-raok) e 1964. Tud wenn Rodezia ar Su avat a embannas ur stad renet ganto. Gant ar Rouantelezh Unanet, ar c’h-Commonwealth hag ar Broadoù Unanet e voe nac’het anavezout ar stad nevez-se. Gant skoazell gouarnamant Suafrika e c’hallas Rodezia chom en he sav betek 1979 : er bloavezh-se e voe sinet un emglev, diazezet war youl ar muiañ-niver eus an nerzhioù politikel er vro, ha diwar-se e voe savet ur stad dizalc’h nevez e 1980, dezhi an anv Zimbabwe.
Er Mor Karib e tibabas an darn vrasañ eus an inizi a oa stag ouzh Breizh-Veur mont da sevel pep hini he stad, goude c’hwitadenn Kevread Indez ar C'hornôg (1958-1962) : Jamaika ha Trinidad ha Tobago e 1962, heuliet gant Barbados e 1966 hag inizi an Antilhez Bihanañ (Antigua ha Barbuda, Santez-Lusia, Saint Kitts ha Nevis…) er bloavezhioù 1960, 1970 ha 1980. Un nebeud enezennoù bihan zo chomet e dalc’h ar Rouantelezh Unanet, evel Anguilla pe Montserrat.
E 1984 e voe sinet un emglev etre ar Rouantelezh Unanet, ha Republik Pobl Sina evit lakaat un termen d’ar c’houmanant a oa bet etre an div vro, e 1898, da feurmiñ douaroù Hong Kong. Da-heul e oa bet unvanet Hong Kong ouzh Sina e miz Gouere 1997. Ur statud ispisial zo bet roet da gornad Hong Kong e Republik Pobl Sina.
Broioù all
kemmañUn nebeud broioù bihan a chom stag ouzh kurunenn Breizh-Veur e mod pe vod : Jibraltar, Inizi Maloù, an inizi Bermudez, Saint Helena, Manav pe an Inizi Angl-ha-Norman. Er re ziwezhañ emañ an annezidi da vat evel pa vefent keodedourien eus ar Rouantelezh Unanet. Ar re zo o chom er broioù pell avat zo termenet o broadelezh hag o c’heodedouriezh gant ul lezenn all, eus 1981.
