Lennegezh vrezhonek
Ken kozh ha diwezh an Xvet kantved goude J.-K. e seblant bezañ ar skrid brezhonek koshañ, nemet ne gaver ket ur wir destenn a-raok kreiz ar XVvet kantved a c'hell bezañ renket evel roudenn gentañ al lennegezh vrezhonek. Gant Arzel Even[1] ha Yann-Ber Piriou[2] ez eo bet sachet an evezh war ar fed m'eo bet kollet kazi an holl dornskridoù brezhonek savet a-raok donedigezh ar moullañ. Al lennegezh vrezhonek kollet eo anv ar yoc'h a skridoù lennegezh a c'heller goulakaat ez eus bet anezho er Grennamzer.
Dre forzh studiañ ar spisc'herioù e henvrezhoneg ez eus bet kavet e voe stummoù koshañ d'ar gerioù brezhonek [3] a gaver e lod dornskridoù latin, ar re-se savet evit bastañ da ezhommoù ar venec'h peurvuiañ, pe evit pourveziñ un displegadenn, pe lakaet er marzh evit plijadur ar skriver. Kantadoù a c'herioù zo bet studiet gant Joseph Loth[4] ha Léon Fleuriot, met n'heller ket gouzout eseurt tud a implije ar brezhoneg a-zindan, ur yezh teknikel memestra.
Ne gaver ket testennoù brezhonek hiroc'h eget un hanter frazenn a-raok deroù ar XIVvet kantved, ha pa vez anv eus mare an henvrezhoneg n'heller ket lavaret ez eus testenioù eeun eus ul lennegezh vrezhonek. Koulskoude e seblant da lod arbennigourien e c'hellfe bezañ bet ur varzhoneg-kañv en enor d'ar roue Yezekael, un droidigezh diwar ur marvnad savet e brezhoneg, evel ma rae Kembreiz eus an oberennoù-se.
Pa gaver skridoù brezhonek eus ar XIVvet kantved betek ar XVIIvet kantved savet gant gwerzaouerien gouiziek-tre oc'h implij an enklotennoù e c'heller bezañ sur ma voe desket an teknik arzel-se un tamm a-raok. Kadarnaet eo gant menegoù ar citharista Cadiou hag ar joculator Pontellus, war dielloù sinet gant Hoel II, kont Kerne, e kreiz an XIvet kantved pa greder e veze ar sonerien-se o tibunañ pezhioù kanet e yezh ar vro. E (1165) e skrivas Marie de France he lae Eliduc, 1 184 gwerzenn ennañ, a grog dre ar poz-mañ : D'un mut ancïen lai Bretun / le cunte e tute la reisun / vus dirai, si cum jeo entent / la verité mun esciënt. ("Emaon o vont da zibunañ didro ul lae brezhon hen-meurbet, hag e gontañ a rin evel em eus e zesket, hep kemmañ tra pe dra ennañ." [5]. hag e weler un nebeud gerioù brezhonek en he laeoù-dezhi.
Lennegezh dre gomz
kemmañPinvidik-kenañ e seblant bezañ bet al lennegezh vrezhonek dre gomz diouzh gwelet ar pezh a zo deuet betek ennomp, hag arroudoù sonioù pe kontadennoù a seblant bezañ bet oberennoù skrivet en a-raok. En XIXvet kantved ez eur bet krog da zastum ar binvidigezh-se. Unan eus ar re gentañ eo bet Théodore Hersart de La Villemarqué gant e zastumad Barzaz Breiz (1839, 6vet embannadur e 1867) a reas berzh bras en e vare hag a ra c'hoazh. Dastum a reas danvez kanet (gwerzioù, sonioù, ha kanoù relijiel).
Digoret e oa an hent evel-se da dud all evel Fañch an Uhel a zastumas ivez kontadennoù, Gab Milin, Pengwern... Tostoc'h ouzhimp e voe François Cadic, Iwan an Diberder Loeiz ar Floc'h, (Maodez Glanndour), Donatien Laurent ha Yann-Fañch Kemener, ha dreist-holl ar gevredigezh Dastum hag an holl re a zo bet bodet en-dro dezhi[6].
Lennegezh dre skrid
kemmañKantvedoù kentañ
kemmañUn nebeud gwerzennoù war marzh un dornskrid a ya d'ober an oberenn lennegel vrezhonek kentañ, un tammig eus ur ganaouenn garantez ma kavas emsav dezhañ stlepel war ar parch Ivonet Omnes, un eilskriver hag en deus lezet e anv, war-dro 1340. Ne ouzer ket kalz muioc'h, nemet ez eo bet savet ar varzhoneg evit ar c'han-se hervez reolennoù strizh ar gwerzaouiñ dre enklotennoù.
Kentañ testenn lennegel hir a-walc'h ha kentañ skrid brezhonek moullet eo an Dialog etre Arzur Roe d'an Bretounet ha Guynglaff[7], hag ar barzhoneg, 547 gwerzenn ennañ, a ra dave d'un diougan, a ziskouez ur bloavezh, 1450, met ne c'heller ket gouzout ma ne oa ket bet un doare skrivet ene-raok[8].
Un dornskrid a-bouez eo Buez santes Nonn hac e map Deuy, ur pezh-c'hoari 2 100 gwerzenn ennañ hag a voe eilet etre 1480 ha 1500 ; furmoù koshoc'h anezhañ a c'hellfe bezañ. Elfennoù danvez Breizh zo ennaén, a gadarna ar fed ma voe-eñ sichenn ar sevenadur keltiek a rene e Breizh, pa chome troet ouzh ha amezeien tramor[9].
XVvet-XIIvet kantved
kemmañPan erruas ijinadenn ar moullañ e Breizh-Izel e voe implijet evit testennoù brezhonek ken abred ha 1499 evit sevel ar geriadur kentañ e digelezh Breizh hag e rouantelezh Bro-C'hall, ar C'hatolicon, moullet e Landreger.
XIXvet kantved
kemmañAl lennegezh dre skrid vodern a c'heller lakaat da gregiñ en an XIXvet kantved, pa ne gaver nemet pezhioù-c'hoari kelennadurezh kristen pe flemmskridoù en tri c'hantved kent. Barzhoniezh, boulc'het an hent gant Aogust Brizeug[10], a zo bet an doare-lennegezh prizietañ e-pad pell, pa n'eo ket klotennaz hepken. Met dizingal e voe an awen e-touez ar varzhed o tispenn roudoù ar saverien disanv a spurmanter e Barzhaz Breizh. Yann-Vari ar Skourr, Fañch an Uhel ha Narsis Kelien o doa savet un oberenn vihan a-feson, pa voe savet gant kalz a veleien kantikoù gwerzaouet e-leizh hag ken abred ha 1845 ec'h embannas Yann-Vari ar Joubiouz barzhonegoù a gristeniezh koulz hag a vrogarantez.
Skridoù komz-plaen zo bet, un nebeud hepken avat. Skrivañ a reas Yves-Marie Gabriel Laouenan ar romant kentañ, Kastel Ker Iann Koatanskour e 1830, met ne gredas ket e lakaat embann[11]. Berzh a reas Emgann Kergidu, ur romant istorel skrivet gant er beleg Lan Inizan e 1877 (levrenn gentañ) ha 1878 (eil levrenn).
XXvet kantved
kemmañMuioc'h a verzh a yeas gant al levrioù brezhonek e tro ar c'hantved, evel an teskadoù barzhoniezh (Taldir) ha skridoù diduiñ evel kontadennoù modern ha mod-kozh savet gant Yann ar Floc'h, Ivon Krog pe Erwan ar Moal] (Dir na Dor).
Goude ar Brezel-bed kentañ e weler skridoù awenet-mat. An embannadenn lennegel gentañ a zo roet lañs dezhi gant Tangi Malmanche, a sav pezhioù-c'hoari ha misterioù a live uhel. Siwazh, e-unan emañ d'an ampoent-se.
Eus tu ar varzhoniezh e ranker menegiñ Ar en deulin, un dastumadenn barzhonegoù gant Yann-Bêr Kalloc'h, bet embannet goude ar brezel. Goude ar brezel ivez e teuas ur bagad tud bodet en-dro da luskad Gwalarn kaset gant Roparz Hemon. Fellout a rae dezho sevel ul lennegezh vodern digor war ar bed. Ur bern troidigezhioù a voe graet, hag oberoù a live uhel-mat. Menegomp skrivagnerien evel Jakez Riou, Youenn Drezen, Langleiz, Fañch Elies (Abeozen), Frañsez Kervella (Kenan Kongar), Fant Rozeg (Meavenn) a-douez re arall.
Levezon Gwalarn a chomas kreñv goude an Eil brezel bed. Re hir e vefe menegiñ an holl skrivagnerien ar rummad-se a roas ul lennegezh puilh evit un niver a lennerien a chome izel. Ret eo reiñ lod anvioù koulskoude : Ronan Huon, Jarl Priel, Per-Jakez Helias, Per Denez... hep disoñjal Anjela Duval, ur beizantez paour, bet savet ganti barzhonegoù hep o far.
Da heul ar rummad-se eo aet al lennegezh vrezhonek war liesaat, gant skrivagnerien niverus hag awenet gant danvezioù a bep seurt ha nevez (evel ar moliac'h hag ar skiant-faltazi), daoust ma chom bras lod ar varzhoniezh hag an danevelloù berr.
Puilh eo an danvez kinniget gant tud evel Mikael Madeg pe Yann Gerven. Talvoudus e chomo moarvat dastumadegoù danevelloù Goulc'han Kervella evel Lara hag oberennoù Tudual Huon.
Studiañ al lennegezh vrezhonek
kemmañN'eus bet studi skolveuriek ebet a-raok tezenn Anatol ar Braz war un domani lennegel strizh, hini ar c'hoariva brezhonek, a-raok an XIXvet kantved.
Levrlennadur
kemmañ- Labourioù hollek
- Loeiz Herrieu, La Littérature bretonne depuis les origines jusqu'au XVIIIe siècle, prezegenn dirak Kelc'h breizhek an Oriant d'an 26vet a viz Meurzh 1938, Embannadurioù Dihunamb, 1938, 32 p.
- Roparz Hemon, La langue bretonne et ses combats, Ar Baol, Skridoù Breizh, 1947, 264 p.
- Francis Gourvil, Langue et littérature bretonnes, Presses universitaires de France, 1952, 126 p. Dastumad Que sais-je ?. Adembannet e 1960 ha meur a wezh goude.
- Hervé Abalain, ‘'Destin des langues celtiques, Pariz, Ophrys, 1989.
- Hervé Abalain, Histoire de la langue bretonne, Gisserot, 1995, 126 p. (ISBN 97828774701632)
- Fañch Postic (renerezh),La Bretagne et la littérature orale en Europe , Centre de recherches bretonnes et celtiques, 1999, 293 p. (ISBN 9782901737420).
- Hervé Abalain, ‘'Pleins feux sur la langue bretonne'', Speied, Coop Breizh, 2004. {ISBN|284346224X}
- Pierrette Kermoal, Lennegezh Vreizh o tiwanañ. 1, 2. Aber, 2021, 190 p. (ISBN 9782916845548). Aber, 2022, (ISBN 9782916845Kervella593)
- Cédric Choplin, Myriam Guillevic, Tristan Loarer, Pascal Rannou (kenrenerezh), La littérature en langue bretonne des origines à nos jours, Gourin, Embann ar Menezioù Du, 2024, 365 p. (ISBN 9782494663111).
- Labourioù war prantadoù perzhek
- Camille Le Mercier d'Erm, ‘'Bardes nationaux de la Bretagne armoricaine, Roazhon, Plihon & Hommay, 1919, XXXV-803 p.. Advoullet gant Gwipavaz, Kelenn e 1977.
- Abeozen, Damskeud eus hon lennegezh kozh, Embannadurioù Al Liamm, 1962
- Abeozen, Istor lennegezh vrezhonek am amzer-vremañ, Ur ger a-raok gant Ronan Huon, Embannadurioù Al Liamm, 1957, 253 p.
- Youenn Olier, Skol Walarn, Imbourc'h, 1974. Stagadenn da Imbourc'h, niv. 61. Liesskrivet.
- Yves Le Berre, La littérature de langue bretonne : livres et brochures entre 1790 et 1918, 3 levrenn, Brest, Emgleo Breiz-Ar Skol vrezoneg, 1994, 880 p. Diwar un dezenn doktorelezh-Stad soutenet e 1982.
- Léon Fleuriot, "Héritage celtique et captation française". E-barzh Histoire littéraire et culturelle de la Bretagne, Kreizenn an Enklaskoù Breizhek ha Keltiek & Champion-Slatkine, 1987.
- Yvan Guéhennec,Les langues celtiques et le début de leur littérature, Gwitalmeze, Label LN, 2012. (ISBN 9782915915377)
- Francis Favereau, Lennegezh ar brezhoneg en XXvet kantved. 1 : An "Emzao" kentañ 1900-1918, 448 paj. 2 : Breiz Atao hag ar re all el lennegezh 1919-1944 ; 576 p. ; 3, Al lennegezh a "spered broadel" : Al liamm Tír na n'Óg - Hervez spered ar "batrioted" : Brud ha Brud Nevez 1945-1968 ; 512 pajenn; 4, Efed Mae 68 : Ugent bloavezhiad traoù mesket 1968-2000, 480 p. Skol Vreizh, 2002-2008. ISBN : 2-911447-56-5 ; 2-911447-93-X ; 978-2-915623-40-6 ; 978-2-36758-026-5.
- Nelly Blanchard, "La littérature bretonne de l'entre-deux-guerres. Quelques réflexions à partir de données littéraires et sociolittéraires". E-barzh La Bretagne linguistique, niv. 22, 2018, p. 177-192.
- Mannaig Thomas, "Une littérature en dépendances. La littérature de langue bretonne, 2000-2010". E-barzh La Bretagne linguistique, niv. 18, 2014. p. 177-203.
- Oberourien hag oberennoù pennañ
- Disanv, An Dialog etre Arzur Roe d'an Bretounet ha Guynglaff (1450)
- Mikael an Noblez
- Juluan Maner
- Canticou spirituel hac instructiounou profitabl… (1658)
- Charles Le Bris (war-dro 1660-war-dro 1735)
- Heuryiou brezonec ha latin… (1712)
- Paskal Kerenveier
- Ar Farvel goaper
- Yann Vari ar Gonideg
- Dictionnaire celto-breton ou breton-français (1821)
- Katekiz historik é pehini a gaver é berr gomsiou ann istor santel hag ar gelennadurez gristen (1826)
- Yann Gonan
- Avanturio ar sitoian Jean Conan (skrivet war-dro 1830)
- Prosper Proux (1811-1873)
- Canaouenn gret gant eur C'hernewod (1838)
- Aogust Brizeug (1803-1858)
- Telenn Arvor (1844)
- Furnez Breiz (1845)
- Teodor Kervarker (1824-1895)
- Barzaz Breiz (1839-1845)
- Yann-Vari ar Joubiouz (1806-1888)
- Doue ha mem bro (1844)
- Yann Vari ar Skourr (1811-1870)
- Karantez ha glac'har (1863)
- Telenn Remengol
- Job ar Baion
- Lan Inizan
- Emgann Kergidu
- Narsis Kelien (1848-1902)
- Annaik (1880)
- Chansons et danses des Bretons (1899)
- Erwan ar Moal (1874-1957)
- Pipi gonto
- Frañsez Jaffrennou (1878-1956)
- Hirvooudou (1899)
- An delen dir (1900)
- Prosper Proux, studiadenn war e vuhez, e lizerou, e varzoniez (1913)
- Aogust Bocher
- Bleuniou yaouankiz (1909)
- Filomena Kadored (1892-1923)
- Mouez Meneziou Kerne (1912)
- Yann-Ber Kalloc'h
- Ar en deulin (dalif 1923)
- Erwan Berthou
- Dre an delen hag ar C'horn-boud (1904)
- Istor Breiz hag ar C'helted (1910)
- Kevrin ar varzed, pe reizadur ar wersaouriez (1912)
- Frañsez Vallée (1860-1949)
- Jakez Riou
- Geotenn ar Werc'hez
- Yann Vari Perrot
- Buhez ar Zent
- Loeiz Herrieu
- Kamdro an Ankeu
- Youenn Drezen
- An dour en dro d'an inizi
- Itron Varia Garmez (1942)
- Roparz Hemon (1900-1978)
- Kleier eured
- Barzhonegoù
- diwar o fenn
- Youenn Olier, Un tonkad hag un oberenn,
- Pierrette Kermoal, Un ene tan, Aber,
- Fañch Elies Abeozen
- Jarl Priel
- Yeun ar Gow
- Pêr-Jakez Heliaz
- Marh al Lorh
- Jakez Konan
- Maodez Glanndour
- Glenmor
- Fant Rozeg-Meavenn
- Añjela Duval
- Youenn Gwernig
- Youenn Olier
- Ronan Huon
- Fañch Peru
- Yann-Ber Piriou
- Yann Gerven
- Pierrette Kermoal
- Mikael Madeg
- Mich Beyer
- Goulc'han Kervella
- Yann-Fulup Dupuy
- Geriadurioù dre anvioù oberourien
- Frañsez Favereau, Littérature et écrivains bretonnants depuis 1945. E-barzh Skol Vreizh, niv. 20, 1991.
- Lukian Raoul, Geriadur ar skrivagnerien hag ar yezhourien aet da anaon a-raok miz Meurzh 1992, 1992, 432 p . Roll an oberourien hag o anvioù-pluñvenn. ISBN2-7368-0034-6
- Dictionnaire des écrivains bretons du XXe siècle, dindan renerezh Marc Gontard, kenlabour Ronan Huon, Presses universitaires de Rennes, 2002, 291 p. ISBN2-86847-702-X.
Sellit ivez
kemmañNotennoù ha daveennoù
kemmañ- ↑ Arzel Even, Hol lennegezh kollet. Al Liamm niv. 111, Gouere-Eost 1965, pp. 252-260.
- ↑ Contribution à une histoire de la littérature bretonne perdue, tezenn, Skol-veur Roazhon 2, 1982.
- ↑ Léon Fleuriot, Dictionnaire des gloses en vieux breton. Paris : C. Klincksieck, 1964, Lenn en-linenn
- ↑ Vocabulaire vieux-breton, avec commentaire, contenant toutes les gloses en vieux-breton, gallois, cornique, armoricain, connues, précédé d'une introduction sur la phonétique du vieux-breton et sur l'âge et la provenance des gloses, Pariz, F. Vieweg, 1884.
- ↑ Eliduc
- ↑ Gwelit (br) (en) (fr) [www.kan.bzh Kan.bzh]
- ↑ Studiet gant Herve Bihan, An Dialog etre Arzur Roe d’an Bretounet ha Guynglaff - « Le dialogue entre Arthur roi des Bretons et Guynglaff, Roazhon, TIR, 2013 (ISBN 978-2-917681-21-3).
- ↑ Herve Bihan (2019). "Arthur in earlier Breton traditions". E-barzh Lloyd-Morgan, Ceridwen; Poppe, Erich (renerezh). Arthur in the Celtic Languages: The Arthurian Legend in Celtic Literatures and Traditions. Arthurian Literature in the Middle Ages, 9. Cardiff: University of Wales Press. p. p. 281−303. (ISBN 9781786833433).
- ↑ Displeget e voe gant Léon Fleuriot en e bennad testamant pa daolenne "hêrez keltiek ha degerc'h gall" (sellit ouzh Léon Fleuriot, Héritage celtique et captation française, e-barzh Histoire littéraire et culturelle de la Bretagne.
- ↑ Teskadoù Furnez Breiz ha Telenn Arvor e 1845.
- ↑ Ne voe ket adkavet an dornskrid a-raok 2001.