Lennegezh vrezhonek

Ken kozh ha diwezh an X^vet kantved goude J.-K. e seblant bezañ ar skrid brezhonek koshañ, nemet ne gaver ket ur wir destenn a-raok kreiz ar XV^vet kantved a c'hell bezañ renket evel roudenn gentañ al lennegezh vrezhonek. Gant Arzel Even ha Yann-Ber Piriou ez eo bet sachet an evezh war ar fed m'eo bet kollet kazi an holl dornskridoù brezhonek savet a-raok donedigezh ar moullañ. Al lennegezh vrezhonek kollet eo anv ar yoc'h a skridoù lennegezh a c'heller goulakaat ez eus bet anezho er Grennamzer.

Henvrezhoneg

Dre forzh studiañ ar spisc'herioù e henvrezhoneg ez eus bet kavet e voe stummoù koshañ d'ar gerioù brezhonek a gaver e lod dornskridoù latin, ar re-se savet evit bastañ da ezhommoù ar venec'h peurvuiañ, pe evit pourveziñ un displegadenn, pe lakaet er marzh evit plijadur ar skriver. Kantadoù a c'herioù zo bet studiet gant Joseph Loth ha Léon Fleuriot, met n'heller ket gouzout eseurt tud a implije ar brezhoneg a-zindan, ur yezh teknikel memestra.

Ne gaver ket testennoù brezhonek hiroc'h eget un hanter frazenn a-raok deroù ar XIV^vet kantved, ha pa vez anv eus mare an henvrezhoneg n'heller ket lavaret ez eus testenioù eeun eus ul lennegezh vrezhonek. Koulskoude e seblant da lod arbennigourien e c'hellfe bezañ bet ur varzhoneg-kañv en enor d'ar roue Yezekael, un droidigezh diwar ur marvnad savet e brezhoneg, evel ma rae Kembreiz eus an oberennoù-se.

Pa gaver skridoù brezhonek eus ar XIV^vet kantved betek ar XVII^vet kantved savet gant gwerzaouerien gouiziek-tre oc'h implij an enklotennoù e c'heller bezañ sur ma voe desket an teknik arzel-se un tamm a-raok. Kadarnaet eo gant menegoù ar citharista Cadiou hag ar joculator Pontellus, war dielloù sinet gant Hoel II, kont Kerne, e kreiz an XI^vet kantved pa greder e veze ar sonerien-se o tibunañ pezhioù kanet e yezh ar vro. E (1165) e skrivas Marie de France he lae Eliduc, 1 184 gwerzenn ennañ, a grog dre ar poz-mañ : D'un mut ancïen lai Bretun / le cunte e tute la reisun / vus dirai, si cum jeo entent / la verité mun esciënt. ("Emaon o vont da zibunañ didro ul lae brezhon hen-meurbet, hag e gontañ a rin evel em eus e zesket, hep kemmañ tra pe dra ennañ." . hag e weler un nebeud gerioù brezhonek en he laeoù-dezhi.

Krennvrezhoneg

Lennegezh dre gomz

Pinvidik-kenañ e seblant bezañ bet al lennegezh vrezhonek dre gomz diouzh gwelet ar pezh a zo deuet betek ennomp, hag arroudoù sonioù pe kontadennoù a seblant bezañ bet oberennoù skrivet en a-raok. En XIX^vet kantved ez eur bet krog da zastum ar binvidigezh-se. Unan eus ar re gentañ eo bet Théodore Hersart de La Villemarqué gant e zastumad Barzaz Breiz (1839, 6vet embannadur e 1867) a reas berzh bras en e vare hag a ra c'hoazh. Dastum a reas danvez kanet (gwerzioù, sonioù, ha kanoù relijiel).

Digoret e oa an hent evel-se da dud all evel Fañch an Uhel a zastumas ivez kontadennoù, Gab Milin, Pengwern... Tostoc'h ouzhimp e voe François Cadic, Iwan an Diberder Loeiz ar Floc'h, (Maodez Glanndour), Donatien Laurent ha Yann-Fañch Kemener, ha dreist-holl ar gevredigezh Dastum hag an holl re a zo bet bodet en-dro dezhi.

Kantvedoù kentañ

Un nebeud gwerzennoù war marzh un dornskrid a ya d'ober an oberenn lennegel vrezhonek kentañ, un tammig eus ur ganaouenn garantez ma kavas emsav dezhañ stlepel war ar parch Ivonet Omnes, un eilskriver hag en deus lezet e anv, war-dro 1340. Ne ouzer ket kalz muioc'h, nemet ez eo bet savet ar varzhoneg evit ar c'han-se hervez reolennoù strizh ar gwerzaouiñ dre enklotennoù.

Kentañ testenn lennegel hir a-walc'h ha kentañ skrid brezhonek moullet eo an Dialog etre Arzur Roe d'an Bretounet ha Guynglaff, hag ar barzhoneg, 547 gwerzenn ennañ, a ra dave d'un diougan, a ziskouez ur bloavezh, 1450, met ne c'heller ket gouzout ma ne oa ket bet un doare skrivet ene-raok.

Un dornskrid a-bouez eo Buez santes Nonn hac e map Deuy, ur pezh-c'hoari 2 100 gwerzenn ennañ hag a voe eilet etre 1480 ha 1500 ; furmoù koshoc'h anezhañ a c'hellfe bezañ. Elfennoù danvez Breizh zo ennaén, a gadarna ar fed ma voe-eñ sichenn ar sevenadur keltiek a rene e Breizh, pa chome troet ouzh ha amezeien tramor.

XVvet-XIIvet kantved

Pan erruas ijinadenn ar moullañ e Breizh-Izel e voe implijet evit testennoù brezhonek ken abred ha 1499 evit sevel ar geriadur kentañ e digelezh Breizh hag e rouantelezh Bro-C'hall, ar C'hatolicon, moullet e Landreger.

XIXvet kantved

Al lennegezh dre skrid vodern a c'heller lakaat da gregiñ en an XIX^vet kantved, pa ne gaver nemet pezhioù-c'hoari kelennadurezh kristen pe flemmskridoù en tri c'hantved kent. Barzhoniezh, boulc'het an hent gant Aogust Brizeug, a zo bet an doare-lennegezh prizietañ e-pad pell, pa n'eo ket klotennaz hepken. Met dizingal e voe an awen e-touez ar varzhed o tispenn roudoù ar saverien disanv a spurmanter e Barzhaz Breizh. Yann-Vari ar Skourr, Fañch an Uhel ha Narsis Kelien o doa savet un oberenn vihan a-feson, pa voe savet gant kalz a veleien kantikoù gwerzaouet e-leizh hag ken abred ha 1845 ec'h embannas Yann-Vari ar Joubiouz barzhonegoù a gristeniezh koulz hag a vrogarantez.

Skridoù komz-plaen zo bet, un nebeud hepken avat. Skrivañ a reas Yves-Marie Gabriel Laouenan ar romant kentañ, Kastel Ker Iann Koatanskour e 1830, met ne gredas ket e lakaat embann. Berzh a reas Emgann Kergidu, ur romant istorel skrivet gant er beleg Lan Inizan e 1877 (levrenn gentañ) ha 1878 (eil levrenn).

XXvet kantved

Muioc'h a verzh a yeas gant al levrioù brezhonek e tro ar c'hantved, evel an teskadoù barzhoniezh (Taldir) ha skridoù diduiñ evel kontadennoù modern ha mod-kozh savet gant Yann ar Floc'h, Ivon Krog pe Erwan ar Moal] (Dir na Dor).

Goude ar Brezel-bed kentañ e weler skridoù awenet-mat. An embannadenn lennegel gentañ a zo roet lañs dezhi gant Tangi Malmanche, a sav pezhioù-c'hoari ha misterioù a live uhel. Siwazh, e-unan emañ d'an ampoent-se.

Eus tu ar varzhoniezh e ranker menegiñ Ar en deulin, un dastumadenn barzhonegoù gant Yann-Bêr Kalloc'h, bet embannet goude ar brezel. Goude ar brezel ivez e teuas ur bagad tud bodet en-dro da luskad Gwalarn kaset gant Roparz Hemon. Fellout a rae dezho sevel ul lennegezh vodern digor war ar bed. Ur bern troidigezhioù a voe graet, hag oberoù a live uhel-mat. Menegomp skrivagnerien evel Jakez Riou, Youenn Drezen, Langleiz, Fañch Elies (Abeozen), Frañsez Kervella (Kenan Kongar), Fant Rozeg (Meavenn) a-douez re arall.

Levezon Gwalarn a chomas kreñv goude an Eil brezel bed. Re hir e vefe menegiñ an holl skrivagnerien ar rummad-se a roas ul lennegezh puilh evit un niver a lennerien a chome izel. Ret eo reiñ lod anvioù koulskoude : Ronan Huon, Jarl Priel, Per-Jakez Helias, Per Denez... hep disoñjal Anjela Duval, ur beizantez paour, bet savet ganti barzhonegoù hep o far.

Da heul ar rummad-se eo aet al lennegezh vrezhonek war liesaat, gant skrivagnerien niverus hag awenet gant danvezioù a bep seurt ha nevez (evel ar moliac'h hag ar skiant-faltazi), daoust ma chom bras lod ar varzhoniezh hag an danevelloù berr.

Puilh eo an danvez kinniget gant tud evel Mikael Madeg pe Yann Gerven. Talvoudus e chomo moarvat dastumadegoù danevelloù Goulc'han Kervella evel Lara hag oberennoù Tudual Huon.

Studiañ al lennegezh vrezhonek

N'eus bet studi skolveuriek ebet a-raok tezenn Anatol ar Braz war un domani lennegel strizh, hini ar c'hoariva brezhonek, a-raok an XIXvet kantved.

Levrlennadur

Labourioù hollek

•  Loeiz Herrieu, La Littérature bretonne depuis les origines jusqu'au XVIIIe siècle, prezegenn dirak Kelc'h breizhek an Oriant d'an 26vet a viz Meurzh 1938, Embannadurioù Dihunamb, 1938, 32 p.
•  Roparz Hemon, La langue bretonne et ses combats, Ar Baol, Skridoù Breizh, 1947, 264 p.
• Francis Gourvil, Langue et littérature bretonnes, Presses universitaires de France, 1952, 126 p. Dastumad Que sais-je ?. Adembannet e 1960 ha meur a wezh goude.
• Hervé Abalain, ‘'Destin des langues celtiques, Pariz, Ophrys, 1989.
• Hervé Abalain, Histoire de la langue bretonne, Gisserot, 1995, 126 p. (ISBN 97828774701632)
• Fañch Postic (renerezh),La Bretagne et la littérature orale en Europe , Centre de recherches bretonnes et celtiques, 1999, 293 p. (ISBN 9782901737420).
• Hervé Abalain, ‘'Pleins feux sur la langue bretonne'', Speied, Coop Breizh, 2004. {ISBN|284346224X}
• Pierrette Kermoal, Lennegezh Vreizh o tiwanañ. 1, 2. Aber, 2021, 190 p. (ISBN 9782916845548). Aber, 2022, (ISBN 9782916845Kervella593)
• Cédric Choplin, Myriam Guillevic, Tristan Loarer, Pascal Rannou (kenrenerezh), La littérature en langue bretonne des origines à nos jours, Gourin, Embann ar Menezioù Du, 2024, 365 p. (ISBN 9782494663111).

Labourioù war prantadoù perzhek

• Camille Le Mercier d'Erm, ‘'Bardes nationaux de la Bretagne armoricaine, Roazhon, Plihon & Hommay, 1919, XXXV-803 p.. Advoullet gant Gwipavaz, Kelenn e 1977.
• Abeozen, Damskeud eus hon lennegezh kozh, Embannadurioù Al Liamm, 1962
• Abeozen, Istor lennegezh vrezhonek am amzer-vremañ, Ur ger a-raok gant Ronan Huon, Embannadurioù Al Liamm, 1957, 253 p.
• Youenn Olier, Skol Walarn, Imbourc'h, 1974. Stagadenn da Imbourc'h, niv. 61. Liesskrivet.
• Yves Le Berre, La littérature de langue bretonne : livres et brochures entre 1790 et 1918, 3 levrenn, Brest, Emgleo Breiz-Ar Skol vrezoneg, 1994, 880 p. Diwar un dezenn doktorelezh-Stad soutenet e 1982.
• Léon Fleuriot, "Héritage celtique et captation française". E-barzh Histoire littéraire et culturelle de la Bretagne, Kreizenn an Enklaskoù Breizhek ha Keltiek & Champion-Slatkine, 1987.

•  Yvan Guéhennec,Les langues celtiques et le début de leur littérature, Gwitalmeze, Label LN, 2012. (ISBN 9782915915377)
• Francis Favereau, Lennegezh ar brezhoneg en XXvet kantved. 1 : An "Emzao" kentañ 1900-1918, 448 paj. 2 : Breiz Atao hag ar re all el lennegezh 1919-1944 ; 576 p. ; 3, Al lennegezh a "spered broadel" : Al liamm Tír na n'Óg - Hervez spered ar "batrioted" : Brud ha Brud Nevez 1945-1968 ; 512 pajenn; 4, Efed Mae 68 : Ugent bloavezhiad traoù mesket 1968-2000, 480 p. Skol Vreizh, 2002-2008. ISBN : 2-911447-56-5 ; 2-911447-93-X ; 978-2-915623-40-6 ; 978-2-36758-026-5.
•  Nelly Blanchard, "La littérature bretonne de l'entre-deux-guerres. Quelques réflexions à partir de données littéraires et sociolittéraires". E-barzh La Bretagne linguistique, niv. 22, 2018, p. 177-192.
•  Mannaig Thomas, "Une littérature en dépendances. La littérature de langue bretonne, 2000-2010". E-barzh La Bretagne linguistique, niv. 18, 2014. p. 177-203.

Oberourien hag oberennoù pennañ

•  Disanv, An Dialog etre Arzur Roe d'an Bretounet ha Guynglaff (1450)
• Mikael an Noblez
• Juluan Maner
  • Canticou spirituel hac instructiounou profitabl… (1658)
• Charles Le Bris (war-dro 1660-war-dro 1735)
  • Heuryiou brezonec ha latin… (1712)
• Paskal Kerenveier
  •  Ar Farvel goaper
• Yann Vari ar Gonideg
  • Dictionnaire celto-breton ou breton-français (1821)
  • Katekiz historik é pehini a gaver é berr gomsiou ann istor santel hag ar gelennadurez gristen (1826)
• Yann Gonan
  • Avanturio ar sitoian Jean Conan (skrivet war-dro 1830)
• Prosper Proux (1811-1873)
  •  Canaouenn gret gant eur C'hernewod (1838)
• Aogust Brizeug (1803-1858)
  • Telenn Arvor (1844)
  • Furnez Breiz (1845)
• Teodor Kervarker (1824-1895)
  • Barzaz Breiz (1839-1845)
• Yann-Vari ar Joubiouz (1806-1888)
  •  Doue ha mem bro (1844)
• Yann Vari ar Skourr (1811-1870)
  • Karantez ha glac'har (1863)
  • Telenn Remengol
• Job ar Baion
• Lan Inizan
  •  Emgann Kergidu
• Narsis Kelien (1848-1902)
  • Annaik (1880)
  • Chansons et danses des Bretons (1899)
• Erwan ar Moal (1874-1957)
  •  Pipi gonto
• Frañsez Jaffrennou (1878-1956)
  • Hirvooudou (1899)
  • An delen dir (1900)
  • Prosper Proux, studiadenn war e vuhez, e lizerou, e varzoniez (1913)
• Aogust Bocher
  • Bleuniou yaouankiz (1909)
• Filomena Kadored (1892-1923)
  • Mouez Meneziou Kerne (1912)
• Yann-Ber Kalloc'h
  • Ar en deulin (dalif 1923)
• Erwan Berthou
  • Dre an delen hag ar C'horn-boud (1904)
  • Istor Breiz hag ar C'helted (1910)
  • Kevrin ar varzed, pe reizadur ar wersaouriez (1912)
• Frañsez Vallée (1860-1949)
• Jakez Riou
  • Geotenn ar Werc'hez
• Yann Vari Perrot
  • Buhez ar Zent
• Loeiz Herrieu
  • Kamdro an Ankeu
• Youenn Drezen
  • An dour en dro d'an inizi
  •  Itron Varia Garmez (1942)
• Roparz Hemon (1900-1978)
  •  Kleier eured
  •  Barzhonegoù

diwar o fenn

• Youenn Olier, Un tonkad hag un oberenn,
• Pierrette Kermoal, Un ene tan, Aber,
• Fañch Elies Abeozen
• Jarl Priel
• Yeun ar Gow
• Pêr-Jakez Heliaz
  • Marh al Lorh
• Jakez Konan
• Maodez Glanndour
• Glenmor
• Fant Rozeg-Meavenn
• Añjela Duval
• Youenn Gwernig
• Youenn Olier
• Ronan Huon
• Fañch Peru
• Yann-Ber Piriou
• Yann Gerven
• Pierrette Kermoal
• Mikael Madeg
• Mich Beyer
• Goulc'han Kervella
•  Yann-Fulup Dupuy

Geriadurioù dre anvioù oberourien

• Frañsez Favereau, Littérature et écrivains bretonnants depuis 1945. E-barzh Skol Vreizh, niv. 20, 1991.
• Lukian Raoul, Geriadur ar skrivagnerien hag ar yezhourien aet da anaon a-raok miz Meurzh 1992, 1992, 432 p . Roll an oberourien hag o anvioù-pluñvenn. ISBN2-7368-0034-6
• Dictionnaire des écrivains bretons du XXe siècle, dindan renerezh Marc Gontard, kenlabour Ronan Huon, Presses universitaires de Rennes, 2002, 291 p. ISBN2-86847-702-X.

Sellit ivez

• Breuriez ar Brezoneg
• Breuriez Veur ar Brezoneg
•  Goursez Breizh
•  Lennegezh vrezhonek kollet
• Roll ar varzhed vrezhonek
• Skol Walarn
• Roll skrivagnerien Al Liamm
• Roll skrivagnerien Emgleo Breiz